آختن

آختن . [ ت َ ] (مص ) آهختن . آهیختن . برآوردن . آهنجیدن . لنجیدن . کشیدن . برکشیدن . تشهیر. بیرون کشیدن . بیرون کردن . یازیدن . سَل ّ. استلال . اخراج :
یکی آخته تیغ زرین ز بر
یکی برسر آورده سیمین سپر.

اسدی .

تا بتاج هدهد و طاوس در کین عدوت
تیرهای پرزده ست و تیغهای آخته .

انوری .

ای که شمشیر جفا بر سر ما آخته ای
صلح کردیم که ما را سر پیکار تو نیست .

سعدی .

گرش بر فریدون بدی تاختن
امانش ندادی بتیغ آختن .

سعدی .

تیغ زبان آخت برای جدل
کی شده در شهرت کاذب مثل .

؟

- آختن جامه و پوست ؛ بیرون کردن و برکشیدن و برکندن آن از تن :
کمانهای ترکی بینداختند
قبای نبردی برون آختند.

فردوسی .

گوان جامه ٔ رزم برآختند
نیایش کنان دست بفراختند.

اسدی .

ز تن پوستهاشان برون آختند
وزآن جامه ٔ گونه گون ساختند.

اسدی .

- آختن ریسمان و نخ و طراز و مانند آن ؛ مد و بسط و کشیدن آن :
بر طراز آخته پویه کند چون عنکبوت
بر بدستی جای بر، جولان کند چون بابزن .

منوچهری .

چون طرازی آخته فردا بخواهی ریختن
گر کشد بر جامه ٔ جاهت فلک نقش طراز.

سنائی .

- آختن صف ؛ صف کشیدن . رده شدن :
همیدون صف شاعران آخته
بخوانده ثناها و پرداخته .

شمسی (یوسف و زلیخا).

- از خانه بیاختن ؛ از خانه بیرون بردن و بیرون کردن :
بدان ای پدر کآن جوانان من
که هستند همزادو اخوان من
ز خانه مرا چون بدشت آختند
برهنه بچاهم درانداختند.

شمسی (یوسف و زلیخا).

- برون آختن ؛بدر کشیدن . بدر آوردن . بیرون کردن . اخراج :
بکشتی و مغزش برون آختی
مر آن اژدها را خورش ساختی .

فردوسی (شاهنامه چ دبیرسیاقی ج 1 ص 33).

- دست آختن ؛ دست دراز کردن . دست یازیدن :
ندانست کس غارت و تاختن
دگر دست سوی بدی آختن .

فردوسی .

به ایزدگشسب آن زمان دست آخت
به بیهوده بر، بند و زندانْش ساخت .

فردوسی .

تو نشنیدی این داستان بزرگ
که شیر ژیان افکند پیش گرگ
که هر کو بخون کیان دست آخت
زمانه جز از خاک جایش نساخت .

فردوسی .

میان تنگ خون ریختن را ببست
ببهرام آذرمهان آخت دست .

فردوسی .

بدو [ به مانی ] گفت کای مرد صورت پرست
بیزدان چرا آختی خیره دست ؟

فردوسی .

چو آمد بدانجایگه دست آخت [ سیاوش ]
دو فرسنگ بالا و پهنا بساخت
بیاراست شهری بسان بهشت
بهامون گل و سنبل و لاله کشت .

فردوسی .

میان بزرگان بیازید و دست
بدان جام می آخت و بر پای جست .

فردوسی .

سرشکی سوی دیگر انداختی
دگر دست جای دگر آختی .

فردوسی .

ستمگر [ افراسیاب ] بدانگونه بد آخت دست
دل هر کس از کشتن او [ سیاوش ] بخست .

فردوسی .

زمانی بخوان ، دستها آختند
بخوردند یک لخت و پرداختند.

شمسی (یوسف وزلیخا).

چو نتوان بافلاک دست آختن
ضروری است با گردشش ساختن .

سعدی .

- کین (کینه ) آختن ؛ کین کشیدن . انتقام گرفتن . جنگ کردن :
دگر آنکه گفتی که از تاختن
نیاسودی از رنج و کین آختن .

فردوسی .

همی تاخت وآن باره را تیز کرد
همی آخت کینه همی کشت مَرد.

فردوسی .

سپاه پراکنده کرد انجمن
همی رفت تا بیشه ٔ نارون ...
همی برد بر هر سویی تاختن
بدان تاختن بود کین آختن .

فردوسی .

دگر اسب شبدیز کز تاختن
نماندی بهنگام کین آختن .

فردوسی .

یلانی که شان پیشه کین آختن
شبان روز خو کرده بر تاختن .

اسدی .

کنون باید این رزم را ساختن
توانی مگر کین از او آختن .

اسدی .

دگر باره هر دو سپه ساختند
کشیدند صف تیغ و خشت آختند.

اسدی .

گر دلت بر نیکی همسایه ات کینه گرفت
کینت از بدفعل جان خویش بایدآختن .

ناصرخسرو.

امروز در این دولت و این ملک مهیا
هر قوم که آیند بکین آخته سکین ...

معزی .

منم که همچو کمان دستمال ترکانم
همه ز غمزه خدنگ آخته بکینه ٔ من .

خاقانی .

|| بهم پیوستن . متصل کردن :
پیاده سپر در سپر آخته
خدنگ افکن از پس کمین ساخته .

اسدی .

- آختن رود و امثال آن ؛ نواختن یا بساز و بسامان آوردن و کوک کردن آن :
همیشه دشمن تو سوخته تو ساخته بزم
ببزم ساخته ، رود آخته دو صد چرگر.

؟ (از فرهنگ اسدی ، خطی ).

|| افراختن . برکشیدن . ترفیع. برکردن . افراشتن . بلند کردن . اِعلاء :
زن و شوی هر دو بهم ساختند
سر تاجشان بر سپهر آختند.

شمسی (یوسف و زلیخا).

چو شاهان یکی مرکبش ساخته
سرش بر سپهر بلند آخته .

شمسی (یوسف و زلیخا).

بحد خنجر و نعل تکاوران کردی
زمین هامون دریا و کوه آخته ، غار.

مسعودسعد.

ببوستان شرف خرمی و پیروزیست
که سرو آخته قدی ببوستان شرف .

سوزنی .

|| چشم دوختن . دیده آختن در (اندر، به ) :
بدو [ بیوسف ] بود چشم و دل خلق و بس
نبد آگه از مرگ خود هیچ کس
عزیز اندرو دیده ها آخته
دل و هوش خود پاک پرداخته .

شمسی (یوسف و زلیخا).

|| گستردن . پراکندن :
کاه داری آخته بر روی آب
زهر داری ساخته در زیر قند.

ناصرخسرو.

|| معنی آختن در بیت ذیل اگر تصحیفی در آن راه نیافته باشد معلوم نیست و شاید بمعنی روشن شدن و یا آگاهی یافتن باشد :
بدان تا شب تیره بی آختن
نیارد ز ترکان کسی تاختن
دوصد باره عراده و منجنیق
نهاد از برش هر سویی جاثلیق .

فردوسی .

|| در بیت ذیل آختن را ظهوری به معنی مصفا و مروق کردن شراب آورده است و البته محل اعتماد نیست جز آنکه شواهد دیگری یافته شود :
بده ساقیا آن می آخته
که جام جم از وی بپرداخته .

ظهوری (از شعوری ).

|| و در بعض فرهنگها به معنی انداختن و نیز دست کشیدن از چیزی آورده اند. || اسم مصدر غیرمستعمل این فعل آزش است : آختم . بیاز. و رجوع به آهختن و آهیختن و آهنجیدن شود.