پهلوان موسی خمیس

پهلوان موسی خمیس گرزدین‌وند معروف به پهلوان گرزدین‌وند پهلوان اول ایران و از پهلوانان صاحب بازوبند پهلوانی ایران در دوره فتحعلی شاه قاجار، ریاست و رهبر ایل ملکشاهی و سردار سپاه ایران در نبرد با امپراتوری عثمانی بود.[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱] پهلوان موسی خمیس گرزدین‌وند فرزند امیر عالیجاه توشمال خمیس ملکشاهی (رئیس ایل ملکشاهی در دوران افشاریه و زندیه) و نوۀ امیر عالیجاه شه میر ملکشاهی (رئیس ایل ملکشاهی در اواخر دوره صفویه) است. این خاندان در اصل از نسل امیر کُرد ملکشاه (ملکیش) چمشگزک هستند. بنا به استناد به دانشنامه جهان اسلام و بر اساس نوشته اولیا چلبی در کتاب سیاحت‌نامه اولیا چلبی نسب به جمشید شاه اساطیری ایران می‌رسانند و به روایتی از نوادگان سلطان ملکشاه محسوب می‌شوند.[۲۴][۲۵][۲۶]شرف خان بدلیسی مؤلف شرفنامه و اسلام الغربی العباسی انساب‌شناس مصری این خاندان را از نوادگان عباس بن عبدالمطلب عموی محمد پیامبر اسلام که از بنی هاشم بود می‌دانند.[۲۷][۲۸] نجم سلمان مهدی الفیلی و هاشم طباطبایی نژاد آنان را از نژاد ایلامیان کهن می‌دانند.[۲۹][۳۰] اینان قسم مهمی از ایل ملکشاهی می‌باشند و جدبزرگ آنان «شاه میر» است که بعد از وی شانزده نسل که آخرین آنان شیه‌میر (شه میر) از امرای دوره صفویه می‌باشد و دارای فرزندانی به اسامی: خمیس، کاظم بگ، حسین بگ، نقی (نظر بگ)، شکر بگ، خداداد، روسگه (رستم بگ) و ملگه بود که طایفه‌هایی را به همین نام‌ها تشکیل داده‌اند و خمیس ملکشاهی پدر پهلوان موسی ارشد برادران محسوب می‌شد.[۲۹][۳۱][۳۲][۳۳] فرزندان خمیس پهلوان موسی خمیس گرزدین‌وند:از خانواده‌های اسدی، داراخانی، رشیدپور، کمری، رهگوئی، پرواس تشکیل شده‌اند. عالیجاه توشمال حاج فرامرز اسدی ریاست ایل ملکشاهی و حاکم استان ایلام پشتکوه از این تیره می‌باشد. اینان در شهرستان ملکشاهی، شهرهای ارکواز، ایلام، سنندج، تهران و عدهٔ زیادی در کشور عراق و شبه جزیره اسکاندیناوی و کشور آلمان سکونت دارند.[۲۲] پهلوان مَلِگَه خمیس: از خانواده‌های باقر، محمد و علی محمد شکل گرفته است و در روستاهای چشمه کل و میان تنگ و شهر ارکواز سکونت دارند. نامدار، شهباز، صحبت و عباس عزیزیان از این تیره می‌باشند. خانواده‌های رحیمی و عزیزیان از این تیره هستند.[۲۳] شه میر خمیس :ازخانواده‌های میرزا، حیدر و ططر شکل گرفته است. اسکندر ططر (اژدهایی) از جنگجویان قیام رنو و خانواده‌های میرزایی و اژدهایی ازاین تیره هستند.[۲۴] خمیس شه میر رهبر قیام طوایف فیلی پشتکوه در اواخر دوره افشاریه و زندیه، «خمیس» رئیس ایل ملکشاهی و فرزند ارشد شه میر ملکشاهی، به دلیل این که قدرت جسمی خارق العاده (معجزه آسا) داشته است، معروف برادران شد و والی اسماعیل خان – والی لرستان و ایلام کنونی – وی را به فرماندهی نظامی منصوب نمود و حسن خان والی نوه اش را به نزد وی فرستاد تا قیام عشیره مالیمان (مال هومان) را سرکوب نماید. علاوه بر این، عالیجاه توشمال خمیس ملکشاهی مردی رقیق القلب و انساندوست بود و بعد از سرکوب کردن قیام عشیره مالیمان (مال هومان)، اجازه نداد «خورگه» پسر رئیس عشیره مالیمان (مال هومان) را به قتل برسانند و وی را از مرگ نجات داد. در همین دوران ریاست ایل ملکشاهی چمزی به عهده خمیس بود.[۱۰][۱۷][۱۸][۲۵][۲۶][۲۷][۲۸][۲۹] در اواخر پادشاهی نادر شاه افشار، خمیس – رئیس ایل ملکشاهی – به دلیل سنگینی بار مالیاتی نادر شاه افشار، قیام نمود و شورش طوایف فیلی را رهبری کرد.[۱۱][۳۰][۳۱] در کتاب تاریخ جهانگشای نادری آمده است؛ جمعی از سرکردگان طایفه فیلی [ به رهبری رئیس ایل ملکشاهی خمیس شه میر]، حدود بیست نفر از محصلان مالیاتی نادرشاه را به قتل رساندند و چون طوایف دیگر از چنین اقدام فیلی‌ها مطلع شدند، آنها نیز، محصلان مالیاتی خود را به قتل رساندند.[۳۲][۳۳] مروی در عالم آرای نادری در این مورد می‌گوید: چون مقدمهٔ زجر و سیاست به سرحد افراط رسید، جمعی از سرکردگان طایفهٔ فیلی [ایل ملکشاهی و در رأس آنها خمیس شه میر] متفق گشته، به قدر بیست نفر از محصلان دارای گیتی ستان نادرشاه را به قتل رسانیدند. چون طوایف دیگر آن حرکت را دیدند هرکس محصلان مالیاتی خود را به قتل آورده، به جماعت مذکور ملحق گشتند.[۸][۳۴] موسی خمیس پهلوان ایران زمین خمیس از همسرش «شاهی» دو پسر به نامهای: ملگه و موسی داشته است که در قدرت جسمی به پدر خود برده بودند. این دوپسر خمیس یاغی بودند و در مقابل ظلم و تعدی حکام قاجار مبارزه می کردند و سپاهیان فتحعلی شاه قاجار را که از راه‌ها گذار می‌کردند مورد غارت قرار می‌دادند و اموال ثروتمندان را به نفع ضعیفان می‌گرفتند و همین امر موجب محبوبیت آنها در بین مردم شده بود. خبر سرکشی موسی و ملگه پسران خمیس به گوش فتحعلی شاه قاجار می‌رسد و از شاهزاده محمد علی میرزا دولتشاه فرزند ارشد شاه و حاکم خوزستان، لرستان، کرمانشاه و غرب کشور می‌خواهد آنان را به نزد او بفرستد تا آنان را مجازات نماید؛ ولی زمانی که این دو پسر خمیس را می‌بیند که دارای جسمی قوی هستند، آن دو را مورد آزمایش قرار می‌دهد و از پسر بزرگ خمیس می‌خواهد تا با پهلوان دربارش [پهلوان عسگر یزدی] کشتی بگیرد و با او شرط می‌کند، اگر بتواند پشت این مرد را به خاک بمالد، آنان را عفو می‌کند و در غیراین صورت هردوی آنان را خواهد کشت. ملگه و برادرش در سیاه چادری تحت نظر بودند و در انتظار فرارسیدن زمان کشتی گرفتن بوده‌اند و موسی نظری به برادر خود می‌اندازد که مقداری نگران است. از برادر خود می‌پرسد: چرا نگران و در فکر فرو رفته است؟ برادر نیز در پاسخ بدو از نتیجه وعاقبت این کشتی بدو می‌گوید: نگرانم که با آن مردی که کشتی می‌گیرم مرا بر زمین زند و شاه هردوی ما را به قتل برساند. موسی با شنیدن چنین حرفی از برادر، به شاه پیشنهاد می‌کند تا بجای برادرش ملگه با مرد شاه کشتی بگیرد. موسی دارای هیکلی بی‌نهایت تنومند بود و سینه‌هایی ستبر داشت به نحوی که در روز کشتی پهلوان دربار فتحعلی شاه قاجار با چنگ انداختن به سینه او یکی از سینه‌هایش را کند، او در این کشتی توانست پهلوان شاه را برزمین زند و فتحعلی شاه قاجار فرمان می‌دهد، هردو برادر را بدین شرط که دیگر دست درازی به اموال سپاهیانش نداشته باشند را از بند برهانند و پهلوان موسی خمیس گرزدین‌وند پهلوان اول دربار شد. فتحعلی شاه قاجار همچنین کمربندی جواهر نشان به او اعطا نمود که همواره این کمربند در تمامی نبردها بر کمر این پهلوان برجسته بسته می‌شد؛ و به همین دلیل نیز لقب امیر و عالیجاه توشمال به موسی داده می‌شود و فتحعلی شاه قاجار آنها را به ریاست ایلشان و سرداری سپاه ایران منصوب می‌نماید.[۲][۸][۱۰][۳۵][۳۶][۳۷] در رابطه با قدرت جسمی پهلوان موسی خمیس روایت بسیار است، اما آنچه مهم می‌نماید این پهلوان قدرتمند هیچ‌گاه در برابر هیچ حریفی شکست نخورد و در اوایل دوره قاجاریه همواره از تمام مسابقات با پیروزی خارج شده و پهلوان اول دربار ایران بوده است. علاوه بر این پهلوان موسی خمیس از لحاظ سجایای اخلاقی بی نظیر بوده و همواره حامی ضعیفان و ستمدیدگان در برابر حکام زورگو زمانه بوده است.[۲][۸][۳۸][۳۹]تا چند سال پیش بازوبند پهلوانی ایران زمین که به پهلوان موسی خمیس داده شده بود موجود بود ولی متأسفانه به دلیل بی‌توجهی تکه‌تکه شده و فروخته شد. لازم است ذکر شود برتری ایل ملکشاهی در نبرد با سپاهیان متجاوزامپراتوری عثمانی و دریافت فتح نامه مربوط به این خاندان (طوایف گرزدین‌وند) می‌باشد. پهلوان موسی خمیس گرزدین‌وند سرداری این سپاه را بر عهده داشت.[۲][۳][۵] [۱۱] فتح‌نامه این زمین‌ها به مساحت ۳۶۰۰۰ هکتار ملک آبا و اجدادی حاج فرامرز اسدی رئیس و رهبر ایل ملکشاهی بوده است که طی فرمانی از طرف فتحعلی شاه قاجار و با دستخطی از سوی شاهزاده محمدعلی میرزا دولتشاه فرزند ارشد شاه (این فرمان در میان بزرگان ایل ملکشاهی به فتح نامه معروف است)،[۱۰][۴۰] به تاریخ ماه ذوالحجه سال ۱۲۳۶ هجری قمری مطابق سال ۱۱۹۹ هجری شمسی به پاس رشادت ایل ملکشاهی در نبرد با متجاوزان عثمانی و تسخیر سلیمانیه، زور، موصل وکرکوک و سامرا و محاصره نمودن بغداد از شهرهای امپراتوری عثمانی به پهلوان موسی خمیس جد بزرگ حاج فرامرز اسدی و ایل ملکشاهی داده شده بود. گفتنی است بزرگان ایل ملکشاهی گوش راست تمامی اسیران سپاه عثمانی را بریدند و در کف دست راستشان نهادند و به پایتخت روانه ساختند.[۴۱][۴۲][۴۳] در این نبرد چهار هزار سپاهی از ایل ملکشاهی چمزی که شامل صد سوار مشهور از ایل ملکشاهی چمزی و صد مبارز گرز به دست از ایل ملکشاهی چمزی (که بعدها به پاس رشادتشان و استفاده از چماق و گرز در این نبرد و نبردهای قبلیشان با متجاوزان عثمانی به طوایف گرزدین‌وند مشهور شدند، که عبارتند از: طوایف خمیس، کاظم بگ، نقی، حسین بگ، رستم بگ، ملگه، شکربگ و خداداد) و سه هزار و هشتصد پیاده‌نظام، به سرداری ""پهلوان موسی"" در رأس سپاه ایران قرار گرفتند. به پاس این افتخار، نقش برجسته‌هایی از این دلاور مردان در باغ نظر شیراز و موزه پارس به یادگار مانده است که کمربند اعطایی فتحعلی شاه قاجار بر کمر پهلوان موسی خمیس نمایان است.[۹] [۴۴][۴۵] ریش سفیدان و بزرگان ایل ملکشاهی نقل می‌کنند که: پهلوانان گرزدین‌وند در این نبرد خنیه وه خوین (خضاب با خون) کرده‌اند. نقل است که در این نبرد بیش از سی زخم بر پیکر پهلوان موسی خمیس نشسته بود ولی این پهلوان رشید در میدان نبرد قدمی پا پس نگذاشت.[۴۶][۴۷] حاج فرامرز اسدی پس از کودتای سال ۱۳۳۲هجری شمسی این زمین‌ها را طبق سند شماره ۵۶۶ و به تاریخ ۱۳ خردادماه ۱۳۳۵ در اداره ثبت اسناد استان کرمانشاهان به نام خود ثبت نموده بود. اما پس از انقلاب این زمین‌ها بدون هیچ دلیل قانونی توسط اداره منابع طبیعی استان ایلام مصادره گردید و به اشخاص دیگری تحویل داده شد.[۱۰][۴۸] شمیم در کتاب خود، در مورد نقش ایل ملکشاهی چمزی به ریاست و سرداری پهلوان موسی خمیس و حسن خان والی- والی ایلام و لرستان - که در رکاب محمد علی میرزا دولتشاه شاهزاده قاجار و فرزند فتحعلی شاه قاجار بوده‌اند و به دولت عثمانی حمله برده و بغداد را محاصره کرده‌اند، چنین نوشته است: «سپاه دیگر ایران به فرماندهی دولتشاه، در حوالی شهر زور و کنار سیروان رود با کمک حسن خان فیلی و جنگجویان فیلی پشتکوه به خصوص ایل ملکشاهی چمزی (سند فتح نامه) سپاه محمد آقای کهیا و محمود پاشا را شکست دادند و فراریان ترک را تا کرکوک عقب راندند (اواخر ذو الحجه ۱۲۳۶و اوایل محرم ۱۲۳۷ هجری قمری). دولتشاه سلیمانیه را متصرف شد و از راه سامرا به طرف بغداد حمله برد. داودپاشا، حاکم بغداد، در محاصره افتاد و شیخ موسی پسر شیخ جعفر نجفی را برای شفاعت نزد دولتشاه فرستاد. اتفاقأ دولتشاه در همان اوقات بیمار شد و در محل طاق کسری وفات یافت(۲۶ صفر ۱۲۳۷ هجری قمری)[۴۹][۵۰] هدایت در مورد رشادت سواران فیلی و به خصوص طوایف گرزدین‌وند ایل ملکشاهی چمزی در حمله به سپاه عثمانی در سال ۱۲۳۶ هجری قمری و دریافت فتح نامه چنین نوشته است: «سواران فیلی در هلاک و قتل مبارزان ینی چری، با قابض ارواح، سهیم و شریک گشتند.»[۵۱][۵۲] محمد تقی خان لسان الملک سپهر در کتاب ناسخ‌التواریخ در رابطه با حضور پهلوان موسی خمیس گرزدین‌وند در سپاه شاهزاده محمد علی میرزا قاجار چنین می‌نویسد: او - شاهزاده محمد علی میرزا دولتشاه- روز دیگر که خورشید سر بر زد، ساخته جنگ گشت و موسی و ده معلم انگریز -افسران انگلیسی مسئول زنبورک خانه و توپخانه- را با جماعتی از سرباز و سوار و توپخانه و زنبورک‌خانه از میان دره چنان‌که خصم ندیده و ندانست بفرستاد تا ناگاه از قفای دشمن درآیند و نبرد آزمایند و خود لشکر را جنبش داده میمنه و میسره راست کرد و بر فراز تلی صعود کرده جبین بر خاک نهاد و از کارسازِ بی‌نیاز طلب نصرت نمود و سخت بگریست. آنگاه به میان سپاه آمد. از دو سوی گیرودار دلیران بالا گرفت و دهان توپ و تفنگ صاعقه‌بار آمد و از خون مردان خاک میدان گونهٔ لعل و مرجان گرفت. رومیان (عثمانی‌ها) را مجال درنگ نماند، پشت با جنگ داده به یک بار روی برتافتند. محمودپاشای بابان (حاکم شهر زور، سلیمانیه فعلی) و محمدآقا کهیا وزیر سلطان محمود دوم عثمانی عنان زنان به سوی کرکوک گریختند و لشکرگاه و توپخانه عثمانی‌ها به راحتی به چنگ قوای شاهزاده افتاد. محمدعلی میرزا به سلیمانیه رفت و عبدالله‌پاشا، عموی علی‌پاشا (والی وقت دیاربکر) را که پیشتر به ایران گریخته و به او پناهنده شده بود، به حکومت شهر زور منصوب کرد. ماه محرم رسید و شاهزاده موقتاً دست از جنگ کشید و محرم را در سلیمانیه ماند. با پایان محرم و رسیدن صفر ۱۲۳۷ه. ق. خیمه بیرون زد و به قصد گشودن بغداد لشکر آراست. اما قضا در کمین او بود.[۸][۵۳] در این نبرد تعداد سپاهیان عثمانی به مراتب بیشتر از سپاه ایران بود. حسن خان والی و متحدانش با چهار هزار سوار و پیاده از ایلات فیلی ایلام به جنگ با سپاه عثمانی رفتند. صد سوار مشهور و صد سرباز گرز به دست از طوایف گرزدین‌وند ایل ملکشاهی چمزی (چمشگزک)، به سرداری پهلوان موسی خمیس گرز دین‌وند، رئیس ایل ملکشاهی، پیش‌مرگ سپاه ایران قرار گرفتند. سربازان عثمانیتاب مقاومت نداشته و فرار کردند و خائنان به دست سپاه ایران مورد تعقیب قرار گرفتند و عده زیادی از آنها کشته و اسیر شدند.[۵۴][۵۵][۵۶] گفتنی است این طوایف به پاس شرکت در نبرد با امپراتوری عثمانی و دریافت فتح نامه از این پس به طوایف گرزدین‌وند مشهور شدند.[۵۷][۵۸] اسناد رسمی که در سال ۱۸۲۱ میلادی مطابق سال ۱۲۳۶ هجری قمری وجود دارد و مهر محمدعلی میرزا شاهزاده قاجار برروی این اسناد وجود دارد، صحت مالکیت اراضی را تأیید می‌کند. در این اسناد آمده است: پادشاه قاجار به امیران مناطق چمزی و چشمه آدینه اجازه داده است تا در قسمت بالای مناطق تحت سیطره ایل ملکشاهی، مراتع گسترده‌ای را برای کوچهای تابستانی برای احشام خود بکار آورند. همچنین از مزار امامزاده پیرمحمد نیز که یکی فرزندان امام موسی بن جعفر است مواظبت و مراقبت نماید. البته این چنین فرمانی و لطفی از جانب شاه قاجار، به سبب نقش مهمی که این مردمان در آزاد نمودن کرکوک و موصل داشته‌اند، بدانها واگذار گردیده است و دربرابر این لطف شاهانه، مردمان این منطقه می‌بایست سالانه تعداد پانزده رأس گاومیش و ده رأس گاو و ده من روغن حیوانی را به دولت پرداخت نمایند.[۵۹][۶۰][۶۱] وجه تسمیه ارتفاعات چک موسی در استان ایلام ارتفاعاتی در جنوب غربی شهرستان ملکشاهی در مرز کشور ایران و کشور عراق، در شهرستان مهران واقع است که صحنه مبارزات سواران ایل ملکشاهی با سپاهیان متجاوز عثمانی بوده است که هنوز به پاس رشادت ایل ملکشاهی چمزی به رهبری پهلوان موسی خمیس گرزدین‌وند در نبرد با بیگانگان عثمانی و خاطره پیروزی ایل ملکشاهی بر سپاهیان امپراتوری عثمانی به نام ریاست ایل ملکشاهی و سردار نامدار ایرانی پهلوان موسی خمیس گرزدین‌وند، به نام ارتفاعات چک موسی مشهور است و در نقشه‌های جغرافیایی نیز به کار برده می‌شود.[۶۲][۶۳][۶۴] در فتح نامه پهلوان موسی خمیس گرزدین‌وند و ایل ملکشاهی نیز شاهد ارتفاعات چک خواجه، چک چامل و چک قمر نیز در متن سند هستیم؛ ولی نامی از ارتفاعات چک موسی برده نشده است و نامگذاری این ارتفاعات پس از پیروزی ایل ملکشاهی بر سپاهیان امپراتوری عثمانی به سال ۱۲۳۶ هجری قمری برابر با سال ۱۱۹۹ هجری شمسی صورت گرفته است.[۶۵] اشعار حماسی در ارتباط با فتح نامه مه ڵکشای ئاۆ هِنزا تو بیاراۆ خاتِر گوًاۆ لوًت برین بار سه د قاتِر (وً:و دونقطه) معنای شعر: ملکشاهی را آن هنگام به یاد آور که گوش و بینی به اندازه بار صد قاطر بریدند.[۶۶] پانویس 1. پرش به بالا↑ «پهلوان موسی خمیس». لغتنامه دهخدا. بازبینی‌شده در ۱۳ مارس ۲۰۱۳. 2. ↑ پرش به بالا به:۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ علیرضا اسدی. فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام، فصل نامه آموزش تاریخ. دوره چهاردهم، 1393. 3. ↑ پرش به بالا به:۳٫۰ ۳٫۱ علیرضا اسدی، تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. هفته نامه نجوا، سال سیزدهم، شماره ۵۰۲، یکشنبه ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۳، ص5. 4. پرش به بالا↑ رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، ص340. 5. ↑ پرش به بالا به:۵٫۰ ۵٫۱ «پیشینه تاریخی شهر ارکواز». سایت شهرداری ارکواز ملکشاهی. بازبینی‌شده در 25 ژوئن2014. 6. پرش به بالا↑ «پهلوانان صاحب بازوبند پهلوانی ایران + عکس». جامعه آنلاین. بازبینی‌شده در 8 آگوست 2014. 7. پرش به بالا↑ «باغ نظر قدیمی‌ترین موزه استان فارس». خبرگزاری بین‌المللی قرآن کریم ایکنا. بازبینی‌شده در 18 آگوست 2014. 8. ↑ پرش به بالا به:۸٫۰ ۸٫۱ ۸٫۲ ۸٫۳ ۸٫۴ علیرضا اسدی. «نقش ایل ملکشاهی در جنگ‌های ایران و عثمانی». هفته نامه سوران. بازبینی‌شده در 14 آوریل 2015. 9. ↑ پرش به بالا به:۹٫۰ ۹٫۱ ساسان مؤدب. «موزه پارس؛ قدیمی ترین موزه در فارس». روزنامه بین المللی نیم نگاه. بازبینی‌شده در 5 مارس 2016. 10. ↑ پرش به بالا به: 11. ↑ پرش به بالا به:۱۱٫۰ ۱۱٫۱ ۱۱٫۲ «مێژووی خێڵی مەلێکشایی (چەمشگزەگ)». مێژووی کورد History Of Kurd. بازبینی‌شده در 23 مه 2016. 12. پرش به بالا↑ بدلیسی، شرفنامه تاریخ مفصل کردستان، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1377، ص163 13. پرش به بالا↑ اولیاء چلبی. سیاحتنامه. ترجمه فاروق کیخسروی. جلد۲، ارومیه: انتشارات صلاح الدین ایوبی، ۱۳۶۴، ص222 14. پرش به بالا↑ رستم رفعتی، انساب شهری و عشاری استان ایلام، ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، ص340-341. 15. پرش به بالا↑ اسلام الغربی العباسی. «عشائر الملکشاهیة العباسیة». النسابون (اکبر موقع متخصص فی الانساب). بازبینی‌شده در 27 سپتامبر 2015. 16. پرش به بالا↑ بدلیسی، شرفنامه تاریخ مفصل کردستان، تهران: انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1377، ص162. 17. ↑ پرش به بالا به:۱۷٫۰ ۱۷٫۱ ۱۷٫۲ هاشم الطباطبائی. «اللر واللغة الکوردیة». صوت العراق. بازبینی‌شده در 6 ژوئن 2016. 18. ↑ پرش به بالا به:۱۸٫۰ ۱۸٫۱ مجموعه آراء دربارهٔ ساکنان سرزمین پشتکوه ایلام، جعفر خیتال. ایلام:انتشارات فرهنگ، ۱۳۶۹، صص 286- 293. 19. پرش به بالا↑ رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، صص335-343. 20. پرش به بالا↑ علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۳، یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳، ص5. 21. پرش به بالا↑ نجم سلمان مهدی الفیلی. الفیلیون؛ تاریخ، قبائل وانساب، فلکلور، تراث قومی. اربیل: دار ئاراس للطباعة والنشر، 2009، ص 165 22. پرش به بالا↑ رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، صص335-343. 23. پرش به بالا↑ رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، صص335-343. 24. پرش به بالا↑ رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، صص335-343. 25. پرش به بالا↑ علیرضا اسدی، فتح نامه ایل ملکشاهی، فصل نامه آموزش تاریخ. 26. پرش به بالا↑ دست نوشته‌های عشیره مالیمان، نسخه خطی: صص8-10. 27. پرش به بالا↑ رستم رفعتی، انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، ۱۳۸۶: صص 335-343. 28. پرش به بالا↑ علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره 503، یکشنبه 4 خرداد 1393، ص5. 29. پرش به بالا↑ نجم سلمان مهدی الفیلی. الفیلیون؛ تاریخ، قبائل وانساب، فلکلور، تراث قومی. اربیل: دار ئاراس للطباعة والنشر، 2009، ص 165 30. پرش به بالا↑ علیرضا اسدی، فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام، فصل نامه آموزش تاریخ. 31. پرش به بالا↑ علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره 503، یکشنبه 4 خرداد 1393، ص5. 32. پرش به بالا↑ میرزا محمد مهدی استرآبادی، تاریخ جهانگشای نادری، نسخه خطی مصور متعلق به 1171 ه. ق با مقدمهٔ عبدالعلی ادیب پورمند. تهران: انتشارات سروش و نگار، 1370. ص402. 33. پرش به بالا↑ رضا شعبانی. تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه، جلد۱، چاپ دوم، تهران: انتشارات نوین، ۱۳۶۹. ص109. 34. پرش به بالا↑ محمد کاظم مروی، عالم آرای نادری، جلد3، تهران: نشر علم، 1369. ص937. 35. پرش به بالا↑ رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386، صص335-343. 36. پرش به بالا↑ واژه ملکشاهی در لغتنامه دهخدا. 37. پرش به بالا↑ نجم سلمان مهدی الفیلی. الفیلیون؛ تاریخ، قبائل وانساب، فلکلور، تراث قومی. اربیل: دار ئاراس للطباعة والنشر، 2009، صص 165-167 38. پرش به بالا↑ علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۳، یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳، ص5. 39. پرش به بالا↑ هفته نامه «صدای ملت»، شماره 173(16 شهریور 87)، صفحه ی3. 40. پرش به بالا↑ قیام ایلام در عصر رضا شاه. عباس محمدزاده. ایلام: انتشارات زانا، 1389. چاپ دوم. ص 28 41. پرش به بالا↑ تاریخ روضه الصفای ناصری، هدایت، رضا قلی خان. جلد 9، تهران: انتشارات اساطیر، 1380. ص7780. 42. پرش به بالا↑ ایران در دوره سلطنت قاجار. علی اصغر شمیم. تهران: انتشارات مدبر، ۱۳۷۵. صص118-119. 43. پرش به بالا↑ ایلام و تمدن دیرینهٔ آن. ایرج افشار سیستانی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380. ص100. 44. پرش به بالا↑ علیرضا اسدی، تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. هفته نامه نجوا، سال سیزدهم، شماره 502، یکشنبه 28 اردیبهشت 1393، ص5. 45. پرش به بالا↑ رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، ۱۳۸۶. ص 29. 46. پرش به بالا↑ علیرضا اسدی، تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. هفته نامه نجوا، سال سیزدهم، شماره 502، یکشنبه 28 اردیبهشت 1393، ص5. 47. پرش به بالا↑ رستم رفعتی. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، ۱۳۸۶. ص 29. 48. پرش به بالا↑ علیرضا اسدی. تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش دوم. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره 503، یکشنبه 4 خرداد 1393، ص5. 49. پرش به بالا↑ علی اصغر شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار. تهران: انتشارات مدبر، 1384، چاپ یازدهم. صص118-119 50. پرش به بالا↑ رضا قلی خان هدایت، تاریخ روضه الصفای ناصری. جلد ۱۲. به تصحیح و تحشیه جمشید کیانفر. تهران: انتشارات اساطیر، ۱۳۸۰، ص7782. 51. پرش به بالا↑ رضا قلی خان هدایت، تاریخ روضه الصفای ناصری، جلد 12، به تصحیح و تحشیه جمشید کیانفر، 1380: ص7781. 52. پرش به بالا↑ مرتضی اکبری، تاریخ استان ایلام از آغاز تا سقوط قاجاریه، قم: انتشارات فقه، ۱۳۸۶، ص472. 53. پرش به بالا↑ محمد تقی لسان الملک سپهر. ناسخ التواریخ. به اهتمام جمشید کیانفر. جلد1، تهران: انتشارات اساطیر، 1377، ص 329-330 54. پرش به بالا↑ محمد تقی لسان الملک سپهر. ناسخ التواریخ. جلد 1، به اهتمام جمشید کیانفر. تهران: انتشارات اساطیر،1377. ص329. 55. پرش به بالا↑ رستم رفعتی، انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386:ص29. 56. پرش به بالا↑ علیرضا اسدی. فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام، فصل نامه آموزش تاریخ. 57. پرش به بالا↑ علیرضا اسدی. فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام، فصل نامه آموزش تاریخ. 58. پرش به بالا↑ رستم رفعتی، انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، 1386:ص340. 59. پرش به بالا↑ ایرج افشار سیستانی. ایلام و تمدن دیرینه آن. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،1372: ص376 60. پرش به بالا↑ عباس محمدزاده، قیام ایلام در عصر رضا شاه. ایلام: انتشارات زانا :۱۳۸۹:ص28 61. پرش به بالا↑ نجم سلمان مهدی. «من العشائر الکوردیة ملکشاه والملکشاهیة». موقع مرکز گلگامش من للدراسات و بحوث الکردیة. بازبینی‌شده در 23 اوت 2015. 62. پرش به بالا↑ «ارتفاعات چک موسی». ویکی روستا. بازبینی‌شده در ۱۳ مارس ۲۰۱۳. 63. پرش به بالا↑ علیرضا اسدی. فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام، فصل نامه آموزش تاریخ. 64. پرش به بالا↑ رستم رفعتی، انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین،1386: ص29. 65. پرش به بالا↑ علیرضا اسدی، فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام. فصل نامه آموزش تاریخ. 66. پرش به بالا↑ «ایل بزرگ ملکشاهی». سایت شعر ناب. بازبینی‌شده در 22 آوریل 2014. منابع • مهدی استرآبادی، میرزا محمد. جهانگشای نادری. تهران: انتشارات دنیای کتاب، ۱۳۹۱. شابک ‎۹۷۸-۹۶۴-۳۴۶۲۴-۴-۴. • سپهر، محمد تقی لسان الملک. ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه) به اهتمام جمشید کیانفر. ج. اول. تهران: انتشارات اساطیر، ۱۳۷۷. شابک ‎۹۶۴-۵۹۶۰-۸۵-۱. • رفعتی، رستم. انساب شهری و عشایری استان ایلام. ایلام: انتشارات برگ آذین، ۱۳۸۶. شابک ‎۹۷۸-۹۶۴-۷۳۷۲-۶۱-۹. • عالم آرای نادری. محمد کاظم مروی. جلد۲، تهران: نشر علم، ۱۳۶۹. • محمدزاده، عباس. قیام ایلام در عصر رضا شاه. ایلام: انتشارات زانا، ۱۳۹۰. شابک ‎۹۶۴-۷۴۹۴-۴۸-۳. • الفیلی، نجم سلمان مهدی. الفیلیون؛ تاریخ، قبائل وانساب، فلکلور، تراث قومی. اربیل: دار ئاراس للطباعة والنشر، 2009. • تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه. رضا شعبانی. جلد۱، چاپ دوم، تهران: انتشارات نوین، ۱۳۶۹. • شمیم، علی اصغر. ایران در دوره سلطنت قاجار. تهران: انتشارات مدبر، ۱۳۸۴. شابک ‎۹۶۴-۹۰۴۹۲-۲-۳. • ایلام و تمدن دیرینهٔ آن. ایرج افشار سیستانی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰. • هدایت، رضا قلی خان. تاریخ روضه الصفای ناصری. تهران: انتشارات اساطیر، ۱۳۸۰. شابک ‎۹۶۴-۳۳۱-۰۹۹-x. • فتح نامه ایل ملکشاهی برگی زرین از تاریخ استان ایلام. علیرضا اسدی. فصل نامه آموزش تاریخ. • بدلیسی، شرف الدین بن شمس الدین. شرفنامه. تهران: انتشارات اساطیر، ۱۳۷۷. شابک ‎۹۶۴-۵۹۶۰-۵۹-۲. • سیاحتنامه. اولیاء چلبی. ترجمه فاروق کیخسروی. ارومیه: انتشارات صلاح الدین ایوبی، ۱۳۶۴. • مجموعه آراء دربارهٔ ساکنان سرزمین پشتکوه ایلام، جعفر خیتال. ایلام:انتشارات فرهنگ، ۱۳۶۹. • تاریخچه و پیشینهٔ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی. بخش اول و دوم. علیرضا اسدی. هفته نامه نجوا، سال چهاردهم، شماره ۵۰۲ و ۵۰۳ یکشنبه ۲۸ اردیبهشت و یکشنبه ۴ خرداد ۱۳۹۳. • واژه ملکشاهی در لغتنامه دهخدا. • ایل ملکشاهی. هفته نامه «صدای ملت»، شماره ۱۷۳(۱۶ شهریور ۸۷).