مسجد جامع اصفهان
نویسه گردانی:
MSJD JAMʽ ʼṢFHAN
یکی از بزرگترین، زیباترین و باشکوه‌ترین مساجد جهان، مسجد جامع اصفهان است که در آن مجموعه‌ای از صنایع معماری و هنرهای زیبای ایران را در دوره‌های مختلف، سلسله‌ها، پادشاهان و حکام ایران بعد از اسلام را می‌توان مشاهده کرد. اگرچه این مسجد مجموعه‌ای از سبکهای مختلف معماری و تزئیناتی چهارده قرن تاریخ دوره اسلامی ایران را دربر دارد، اما مهمترین و زیباترین بخش این مجموعه منحصر بفرد متعلق به دوره سلجوقیان است. (کیانی: 1379، ص 58) (هنرفر: 1350، ص 67) (رفیعی مهرآبادی: 1352، ص 527) (گدار: 1371، ص 38)
مسجد جامع اصفهان دارای نقشه چهار ایوانی است و بنای کنونی آن شامل بخش‌های زیر است:
شبستان مسجد که مربوط به دوره دیلمیان است.
- گنبد معروف به خواجه نظام الملک که در فاصله سال‌های 465-485 هجری بنا شده است.
- گنبد معروف به گنبد خاکی یا تاج الملک که در سال 481 هجری ساخته شده است.
- ایوان معروف به صفه شاگرد که در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره ایلخانی و صفوی قسمتهای تزئینی را به آن افزودند.
- صفّه صاحب که در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره قراقویونلو و صفوی تزئینات و منار به آن افزوده شده است.
- صفّه استاد که در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره صفوی آن را با کاشی تزئین کرده‌اند.
- صفّه عبدالعزیز که در دوره آل مظفر تکمیل شده است.
- صفّه درویش در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره صفوی تزئین شده است.
- مسجد و محراب الجایتو که در سال 710 هجری به مجموعه بناهای مسجد افزوده شد.
- بناهای وسط حیاط مرکزی و حوض آن که در زمان شاه عباس ساخته شده
- سر در قدیمی مسجد جامع که تاریخ 515 هجری دارد. (کیانی: 1379، ص 59)
کتیبه های گنبد خاکی
کتیبه این گنبد به خط کوفی ساده از آجر به صورت برجسته است که شامل «آیه 54» از «سوره اعراف» است:
ان ربکم الذی خلق السموات و الارض فی ستة ایام ثم استوی علی العرش یغشی الیل النهار یطلبه حثیثاً و الشمس و القمر و النجوم مسخرات بامره الا له الخلق و الامر تبارک الله رب العالمین.
در زوایای محوطه داخل گنبد خاکی، به خط کوفی ساده با آجر بصورت برجسته از گوشه جنوب غربی «سوره اسراء» آیه‌های «78 و 79» بعد از «بسم‌الله الرحمن الرحیم» نوشته شده است: «بسم الله الرحمن الرحیم»
اقم الصلوة لدلوک الشمس الی غسق الیل و قرء ان الفجر ان قرء ان الفجر کان مشهوداً (78) و من الیل فتهجد به نافلة لک عسی ان یبعثک ربک مقاما محمودا (79)
در مدخل جنوبی گنبد و زیر هلال بزرگ کتیبه به خط کوفی ساده آجری برجسته، که شامل «سوره آل عمران» آیه‌های «26 و 27» است، دیده می‌شود:
«بسم الله الرحمن الرحیم. تولج الیل فی النهار و تولج النهار فی الیل و تخرج الحی من المیت و تخرج المیت من الحی و ترزق من تشاء بغیر حساب (27) لا یتخذ المؤمنون الکفرین اولیاء من دون المؤمنین و من یفعل ذلک فلیس من الله فی شی‌ء الا ان تتقوا منهم تقة و یحذر کم الله نفسه و الی الله المصیر (28)
یک کتیبه به خط کوفی اطراف قدیمی‌ترین سر در مسجد جامع اصفهان در جانب شمال شرقی آن دیده می‌شود. این کتیبه حکایت از حریق مسجد جامع و تجدید بنای ساختمان را دارد. این کتیبه به خط کوفی ساده با آجر بصورت برجسته است که در آن «سوره بقره» آیه «114» آمده است.
داخل گنبد نظام الملک اضافات و الحاقاتی در محراب گنبد در دوره صفوی در زمان سلطنت شاه طهماسب اول صورت گرفت که همراه با آن کتیبه‌ای قرآنی به محراب افزودند.
این کتیبه به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ، سوره بقره آیه‌های 142 و 143 و 144 است. در ابتدای این کتیبه جمله «قال الله تبارک و تعالی» آمده است:
«قال الله تبارک و تعالی. سیقول السفهاء من الناس ماولیهم عن قبلتهم التی کانوا علیها قل لله المشرق و المغرب یهدی من یشاء الی صراط مستقیم (142) و کذلک جعلنکم امة وسطا لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا و ما جعلنا القبلة التی کنت علیها الا لنعلم من یتبع الرسول ممن ینقلب علی عقبیه و ان کانت لکبیرة الا علی الذین هدی الله و ما کان الله لیضیع ایمنکم ان الله بالناس لرءوف رحیم (143) قدنری تقلب و جهک فی السماء فلنولینک قبله ترضیها فول وجهک شطر المسجد الحرام و حیث ما کنتم فولوا وجوهکم شطره و ان الذین اوتوا الکتب لیعلمون انه الحق من ربهم و ما الله بغفل عما یعلمون (144)
کتیبه قرآنی در بالای محراب گنبد نظام الملک در یک لوح مربع مورب به خط بنایی ساده بر زمینه گچ، گچبری شده است. در این کتیبه تمام «سوره اخلاص» آمده است.
در ضلع شمالی محوطه زیر گنبد نظام الملک، در طرفین شرقی و غربی مدخل آن به صفه صاحب که در شمال آن واقع شده دو لوح مربع مورب وجود دارد:
کتیبه لوح شرقی:
این کتیبه به خط بنایی ساده گچبری شده و در آن سوره «اشرح» آمده است.
کتیبه لوح غربی:
این کتیبه به خط بنایی ساده گچبری شده و در آن «آیه اول تا آخر آیه چهارم» سوره «دهر» آمده است.
بین گنبد نظام الملک و چهلستون سلجوقی مجاور آن در ضلع غربی گنبد و بر روی دیوار یکی از مداخل باز و بلندی که گنبد و چهلستون مزبور را به یکدیگر متصل می‌نماید، لوح سنگی نصب شده، در بالای این لوح سنگی، لوح مستطیل شکل به خط ثلث گچبری شده که دارای کتیبه‌ای از «آیه 137» «سوره بقره» است و در حاشیه این لوح به خط ثلث گچبری شده «آیه 238» سوره بقره آمده است.
در سمت راست مدخلی که صفه صاحب (ایوان جنوبی مسجد جامع) را به قسمت جنوبی آن (گنبد نظام الملک) وصل می‌کند، دو فرمان از شاه اسمعیل و شاه طهماسب صفوی نصب شده است. در ابتدای این فرمان که به خط ثلث برجسته بر سنگ سفید است، «آیه 59» سوره نسا آمده است: بسم‌الله الرحمن الرحیم. قال الله تبارک و تعالی....
در گوشه فوقانی سمت راست لوح در یک شکل مربع به خط بنایی بصورت گچبری برجسته «سوره قدر» نوشته شده و به عبارت: «صدق الله العلی العظیم و صدق رسوله النبی الکریم و نحن علی ذلک من الشاهدین» ختم می‌شود.
در گوشه سمت چپ لوح «آیة الکرسی» «سوره بقره» به خط بنایی بصورت گچبری برجسته دیده می‌شود.
فرمان شاه طهماسب مبنی بر بخشش دو هزار تومان مالیات اصفهان و توابع آن به خط ثلث برجسته بر روی سنگ آمده است. در ابتدای این فرمان پس از «بسم الله الرحمن الرحیم» و «قال الله تعالی» قسمتی از «آیه 160» سوره «انعام» و سپس نقل قولی از پیامبر گرامی (ص) به صورت زیر آمده است:
«بسم الله الرحمن الرحیم. قال الله تعالی من جاء بالحسنة فله عشر امثالها» و عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم من سن سنه حسنة فله اجرها و اجر من یعمل بها الی یوم القیامه...
در طرفین مدخلی که صفّه صاحب را به گنبد نظام الملک مربوط می‌کند، دو محراب از سنگ مرمر (محراب غربی و محراب شرقی) وجود دارد.
- در حاشیه محراب شرقی «آیه 56» «سوره احزاب» و سپس صلوات بر امامان و تاریخ ساخت به خط ثلث بصورت برجسته دیده می‌شود.
- کتیبه قرآنی اطراف محراب غربی «آیه 107» «سوره انبیا» است که پس از«قال الله تعالی» به خط ثلث برجسته و سپس صلوات بر پیامبر و امامان و تاریخ ساخت آن آمده است.
کتیبه هلال داخل صفّه صاحب به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی، پس از «بسم الله الرحمن الرحیم» «آیه اول تا آخر آیه هشتم» از «سوره اسری» آمده و در پایان به تاریخ آن ختم می‌شود.
کتیبه های اسپرهای طرفین ایوان که در زیر هلال داخل صفه صاحب واقع می‌شوند به خط ثلث سفید، معرق بر زمینه کاشی لاجوردی است.
کتیبه اسپر غربی ایوان، «آیه 29» «سوره اعراف» به صورت زیر آمده است:
«قل امر ربی بالقسط و اقیموا وجوهکم عند کل مسجد و ادعوه مخلصین له الدین کما بدأ کم تعودون»
کتیبه قرآنی اسپر شرقی ایوان، قسمتی از «آیه 31» «سوره اعراف» پس از «قال الله تبارک تعالی» آمده و سپس با «صدق الله العظیم» ختم می‌شود.
«قال الله تبارک تعالی. یا بنی آدم خذوا زینتکم عند کل مسجد، صدق الله العظیم»
کتیبه قرآنی نمای خارجی صفّه صاحب
کتیبه‌های جرزهای طرفین ایوان که به طور عمودی قرار گرفته و ابتدای آن (جرز غربی) این ایوان است به خط ثلث سفید، معرق بر زمینه کاشی لاجوردی است.
پس از «بسم الله الرحمن الرحیم» «آیه اول تا آخر هشتم» از «سوره فتح» و دنباله این کتیبه از «آیه 16 تا آخر آیه 20» از همین سوره آمده است.
کتیبه های نمای خارجی صفّه استاد (ایوان غربی مسجد جامع اصفهان)
در صفّه استاد به خط بنایی شطرنجی با کاشی فیروزه رنگ بر زمینه سفید «آیه 18» «سوره آل عمران» نوشته شده است.
در قسمت بالای اسپرهای فوقانی جرزهای طرفین ایوان به خط بنایی لاجوردی بر زمینه زرد «سوره نصر» نوشته شده است.
در حاشیه طاق شاه نشین ایوان استاد به خط بنایی ساده بر زمینه گچی «آیه اول تا آخر آیه ششم» از «سوره دهر» نوشته شده است.
اطراف محراب صفّه استاد کتیبه قرآنی به خط ثلث بر زمینه کاشی لاجوردی «آیه 109 و 110» «سوره کهف» پس از جمله «قال الله تبارک تعالی» آمده است و در پایان با «صدق الله العلی العظیم »ختم می‌شود.
مدخل اصلی شبستان اولجایتو که به دالان حوضخانه مسجد منتهی می‌شود و روبروی محراب آن قرار دارد و بر روی هر دو لنگه در به خط ثلث برجسته کتیبه قرآنی «آیه 18» «سوره الجن» دیده می‌شود.
کتیبه قرآنی ایوان درویش
- در شاه نشین ایوان درویش که در انتهای ضلع شمالی ایوان درویش قرار دارد، در قسمت فوقانی آن، طاقنماهایی که دارای مقرنسهای گچی است، جلب توجه می‌کند. طاق شاه نشین دارای تزئینات گچی است و در اطراف آن به خط کوفی تزئینی «آیه‌های 36، 37، 38» «سوره نور» گچبری شده است: «بسم الله الرحمن الرحیم. فی بیوت...»
در کتیبه گچبری ایوان درویش، به خط ثلث گچبری شده، «آیه 17، 18 و 19» «سوره توبه» آمده است.
کتیبه قرآنی ایوان شاگرد
- شاه نشین ایوان شاگرد که دارای مقرنسهای آجری است. کتیبه قرآنی به خط کوفی آجری برجسته، «آیه 18» «سوره آل عمران» آمده است.
- در طرفین شاه نشین ایوان شاگرد، در داخل دو طاق نمای کوچک به خط ثلث کتیبه قرآنی «آیه 56» «سوره احزاب» گچبری شده است.
بر روی سنگ مرمر محراب نفیس ایوان شاگرد به خط ثلث بسیار زیبای برجسته، پس از روایتی از پیامبر (ص)، قسمتی از «آیه 18» «سوره توبه» بصورت زیر آمده است:
«قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم اذا رایتم الرجل یتعاهد المسجد فاشهدواله الایمان»
«فان الله تبارک و تعالی، انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الاخر»
«صدق رسوله الکریم»
در بالای سنگ مرمر محراب ایوان شاگرد، «آیه 54» «سوره مائده» پس
از عبارت «لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله حقاً» به خط ثلث برجسته گچبری شده آمده است.
در دیوار شرقی ایوان کوچکی که در گوشه ضلع جنوب شرقی ایوان شاگرد واقع شده کتیبه گچبری به خط ثلث، سوره‌های «حمد»، «اخلاص» و «آیة الکرسی، سوره بقره» دیده می‌شود.
در طاق هلالی شکل مدخل صفّه عمر به شبستان محراب که در جنوب آن واقع شده به خط بنایی فیروزه رنگ بر زمینه آجری، قسمتی از «آیه 84» «سوره اسرا» به صورت زیر آمده است:
«قال الله تعالی، قل کل یعمل علی شاکلة»
در محراب صفّه عمر کتیبه قرآنی به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی دیده می‌شود. پس از عبارت: «قال الله تعالی فی کتابه الکریم و کلامه القدیم و هواصدق القائلین و اکرم الاکرمین» «آیه 18 و 19» «سوره توبه» نوشته شده و در پایان آیه با عبارت: «صدق الله العظیم» ختم می‌گردد و سپس با روایتی از پیامبر و تاریخ کتیبه و سازنده به پایان می‌رسد.
کتیبه قرآنی قسمت فوقانی محراب، در دو سطر، «آیه 127 و 128» «سوره بقره» آمده است. سطر اول به خط کوفی حنایی رنگ معرق بر زمینه کاشی لاجوردی است. سطر دوم به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی است.
در قسمت ورودی مسجد جامع، در متن لوح سنگی جنوبی دالان ورودی مسجد جامع پس از جمله «بسم الله الرحمن الرحیم» قسمتی از «آیة الکرسی، سوره بقره» به خط ثلث بر روی سنگ نوشته شده است.
در انتهای دالان ورودی مسجد جامع، در سمت جنوب آن یکی از محراب‌های زیبای گچبری شده قرار دارد. بر هلال خارجی محراب بعد از «بسم الله الرحمن الرحیم» «آیة الکرسی، سوره بقره» به خط کوفی گچبری شده است.
در دالان ورودی مسجد جامع، لوح سنگی وجود دارد که به پاس غلبه بر ازبکان، شاه طهماسب صفوی اول وجوه چوپان بیگی دارالسلطنه اصفهان را بخشیده، در متن این کتیبه، «آیه 59» «سوره نسا» آمده است.
کتیبه سر در واقع در شمال مسجد جامع
در دوره حکومت سلاطین آل مظفر، گنبد خاکی بوسیله سر در باشکوهی به کوچه مجاور شمالی آن ارتباط پیدا کرده است. کتیبه این سر در به خط کوفی اسلیمی سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی در حاشیه سمت راست، «آیه اول تا آخر» «سوره دهر» و در حاشیه سمت چپ «آیه 21 تا آخر آیه 26» همین سوره آمده است.
بر دو لنگه راست و چپ در شمالی مسجد جامع، مجاور آرامگاه مجلسی، به خط ثلث برجسته، «آیه 36 و 37» «سوره نور» آمده است.
در گوشه شمال غربی مسجد جامع، یکی دیگر از سر درهای قدیمی این مسجد، قرار دارد که به کوچه بوالساقیه باز می‌شود. کتیبه سر در آن به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی از «آیه 32 تا آخر آیه 39» «سوره ص» آمده است.
در گوشه جنوب غربی مسجد، در انتهای یکی از راهروهای اصلی مسجد از دوره سلجوقیان، سر دری قرار دارد. کتیبه این سر در که به خط ثلث بر زمینه لاجوردی رنگ گچبری شده است که «آیه اول تا آخر آیه سوم» «سوره جمعه» نوشته شده است.
سر در جنوبی مسجد جامع در غرب گنبد نظام الملک
در منتهی الیه دالانی که چهلستون سلجوقی واقع در مغرب گنبد نظام الملک را از چهلستون شاه عباس واقع در گوشه جنوبغربی مسجد جامع جدا می‌کند، یکی دیگر از درهای قدیمی و تاریخی، مسجد جامع قرار دارد. بر دو لنگه راست و چپ این در قدیمی به خط ثلث برجسته «آیه 18» «سوره الجن» آمده است.
کتیبه های روایات و احادیث در مسجد جامع اصفهان
در زیر کتیبه دور گنبد خاکی به خط کوفی ساده آجری نوشته شده است:
هوالعلی، هوالدیان، هوالغنی، هوالحکیم، هوالحق، هوالله، هوالرحمن، هوالمجید، هوالملک، هوالحی، هوالسلام، هوالمؤمن، هوالمهین، هوالعزیز، هوالکریم، هوالمنجی، هوالخالق، هوالباقی، هوالمصور، هوالفرد، هوالصمد،
هوالاول، هوالاخر، هوالصادق، هوالناصر، هوالخبر، هوالغفور، هوالبصیر، هوالواحد، هوالقادر، هوالعالی، هوالاعلی.
در حاشیه لوح سنگی که فرمان شاه صفوی رادربر دارد و در سمت راست مدخلی که صفّه صاحب، را به قسمت جنوبی (گنبد نظام الملک) وصل می‌کند، در حاشیه این لوح سنگی الواح مستطیل شکل به خط ثلث برجسته به صورت زیر گچبری شده است:
«اللهم صل علی محمد» و نام پیامبر گرامی (ص) و دوازده امام (ع) آمده است.
- در لوحه‌های بسیار کوچک مربع شکل به خط بنایی مشگی با کاشی بر زمینه گچی نوشته شده است:
«یا حجة‌الله، یا یدالله، یا سیف الله، یا اسدالله، یا عصمة‌الله، یا صفوة الله، یا ولی الله »
در بالای مدخلی که صفه صاحب را به گنبد نظام الملک وصل می‌کند. در یک حاشیه به طول 40/3 متر به خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی با کاشی معرق نوشته شده است:
«الحمد یا ذالجود و المجد و العلی تبارکت تعطی من تشاء و تمنع»
کتیبه محراب صفه صاحب
- در بالای محراب غربی، به خط ثلث برجسته بر سنگ مرمر نوشته شده:
«لااله الا الله محمد رسول الله، علی ولی الله حقاً»
- در محراب شرقی کتیبه‌ای به خط ثلث برجسته نوشته شده:
«لااله الاالله، محمد رسول الله ولی الله الحسن و الحسین سبطا نبی الله»
در طرفین مدخل صفه صاحب به گنبد نظام الملک دو ستون سنگی مرمری وجود دارد.
در قسمت بالای ستونها به خط ثلث برجسته آمده است:
ستون سمت راست:
نادعلیاً مظهر العجایب
تجده عوناً لک فی النوائب
ستون سمت چپ:
کل هم و غم سینجلی
بولایتک یا علی، یا علی، یا علی
خطوط بنایی در داخل مقرنسهای صفّه صاحب
در داخل مقرنسهای صفه صاحب عباراتی به خط بنایی مشگی بر زمینه شطرنجی آجری بطور پراکنده وجود دارد. کلمات و عبارات داخل این مقرنس‌ها تعدادی اسماء الله مانند: یا حنان، یا دیان، یا برهان، یا کریم، یا رحیم، یا الله، و....
- بعضی جملات و عبارات مانند:
لااله الاالله، محمد رسول الله، علی ولی الله، سبحان الله، الحمدلله، لااله الاالله، الله اکبر، یا رفیع الدرجات، یا دلیل الحیران، یا قاضی الحاجات، یا کافی المهمات، علی حبه جنه، قسیم النار و الجنه، وصی المصطفی حقاً، امام الانس و الجنه، و....
و در بعضی از خطوط تزئینی نیز تکرار: «الله» «محمد» «علی» دیده می‌شود.
در داخل صفه صاحب (طرفین صفه) در هر طرف یک اسپر کاشیکاری موجود است و هر اسپر دارای چهار شمسه (چهارپر) است که به خط بنایی ساده حنایی رنگ بر زمینه کاشی معرق لاجوردی عباراتی به صورت زیر دارد:
تجده عوناً لک فی النوائب
نادعلیاً مظهر العجایب
بولایتک یا علی، یا علی، یا علی
کل هم و غم سینجلی
در طاق نماهای ایوان صفه صاحب در دو سمت راست و چپ در اشکال هشت ضلعی عبارت واحدی به خط بنایی به صورت زیر آمده است:
«لا اله الا الله»
بر مناره‌های مسجد جامع که در طرفین ایوان جنوبی (صفه صاحب) بنا شده و مربوط به دوره حکمرانی ابوالنصر حسن آق قویونلو است، در زیر مقرنسهای هر دو مناره عبارت واحدی به خط کوفی ساده آجری برجسته بر زمینه کاشی فیروزه‌ای به صورت زیر آمده است:
«لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله حقاً»
تزئینات قسمت خارجی مناره‌ها به خط بنایی با کاشی فیروزه‌ای بر زمینه آجری و به شکل مارپیچ تکرار جملات زیر است:
«الحکم لله الملک لله الحمدلله»
الواح هلال خارجی صفه صاحب
الواح هلال خارجی صفه صاحب در دو قسمت، اول الواح مستطیلی شکل به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی و دوم الواح چهارضلعی (دایره مانند) که از الواح مستطیلی کوچکتر است و هر یک از این الواح دسته دوم در بین دو لوح از دسته اول قرار دارد به خط نستعلیق بر زمینه کاشی مشگی به صورت زیر است:
ابتدای این الواح از هلال غربی این ایوان و از پایین به بالاست: درود بر پیامبر و دوازده امام که در بین آنها:
تجده عوناً لک فی النوائب
نادعلیاً مظهر العجایب
بولایتک یا علی، یا علی، یا علی
کل هم و غم سینجلی
آمده است. و در یک لوح به خط طلایی آمده است: «یا قاضی الحاجات» بر روی پایه ستون‌های مرمری زیر هلال خارجی این ایوان در طرفین دو لوح کاشیکاری به شرح زیر است:
سمت راست:
عجلوا بالصلوة قبل الفوت
سمت چپ:
عجلوا بالتوبة قبل الموت
در غرب گنبد نظام الملک ابتدا یک چهلستون از دوره سلجوقیان واقع است که دارای محرابی از سنگ یکپارچه مرمری است و به خط ثلث برجسته عباراتی به صورت زیر دارد:
«قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم انا مدینة العلم علی بابها»
چهلستون دیگری از دوره شاه عباس کبیر در گوشه جنوب غربی مسجد واقع شده است. این چهلستون محرابی عالی از سنگ یکپارچه مرمری دارد که در طرفین آن به خط ثلث برجسته عباراتی به صورت زیر آمده است:
کتیبه سمت راست:
«مصطفی شد علم آن مملکت را در علی است»
کتیبه سمت چپ:
«تا دهندت راه در این شهر علم از در درآ»
کتیبه وسط به خط بنایی به صورت زیر آمده است:
«قال النبی علیه السلام انا مدینة العلم علی بابها»
- عبارات دو پشت بغل سنگ مرمری محراب چهلستون مزبور به خط بنایی ساده شامل جملات زیر است:
سمت راست:
لا اله الا الله - وسط دوپشت بغل: محمد رسول الله
سمت چپ:
علی ولی الله
کتیبه های جرزهای طرفین ایوان صفه استاد
کتیبه های جرزهای طرفین ایوان به صورت زیر به خط بنایی فیروزه‌ای و مشگی بر زمینه آجری است : «لا اله الا الله الملک الحق المبین»
به خط بنایی قهوه‌ای رنگ بر زمینه آجری: «محمد رسول الله الصادق الامین»
به خط بنایی فیروزه‌ای بر زمینه آجری: «علی ولی الله و وصی رسول الله امیرالمؤمنین»
کتیبه های داخل ایوان غربی (صفّه استاد)
- کتیبه اصلی این ایوان به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ به صورت زیر است، البته هنگام تعمیر قسمتی از آن از بین رفته است:
بسم الله الرحمن الرحیم: فی مناقب الفقیه ابن المغازلی انس بن مالک قال بینما انا عند رسول الله علیه و آله وسلم...» دنباله این کتیبه در سمت چپ ایوان به صورت زیر آمده است.
فجلس بین یدی رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم فاخذ رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم یمسح العرق عن وجهه و جبهته و یمسح به وجه علی بن ابی طالب و یمسح العرق من وجه علی و به یمسح علی وجهه فقال علی علیه السلام یا رسول الله انزل فی شی‌ء قال صلی الله علیه و آله و سلم اما ترضی ان تکون منی بمنزلة هرون من موسی الا انه لا نبی بعدی و انت اخی و وزیری خیر حلقه من بعدی تقضی دینی و تبخز موعدی کتبه ابن محمد محسن علی نقی الامامی 1112»
عبارت اسپرهای داخل ایوان استاد از ضلع شمالی به ترتیب به خط بنایی شطرنجی دو فیروزه‌ای و یک مشگی بر زمینه آجری به صورت زیر است:
«سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر» قرینه این اسپر در ضلع جنوبی ایوان معکوس این عبارت است.
بر دیوار شمالی ایوان استاد بر اسپر سوم و چهارم به خط بنایی ساده و سفید رنگ بر زمینه کاشی لاجوردی آمده است:
اسپر سوم:
«و لا حول ولا قوة الا بالله العلی العظیم»
اسپر چهارم:
«لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله» قرینه آن در ضلع جنوبی ایوان معکوس این عبارت است.
داخل شاه نشین ایوان استاد در ضلع شمالی به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی آمده است: «قال النبی صلی الله علیه و آله وسلم مثل اهل بیتی کمثل سفینة نوح من رکبها نجی و من تخلف عنها غرق» دنباله این کتیبه بر دیوار روبروی شاه نشین به صورت زیر آمده است: بنبی عربی و رسول مدنی و اخیه اسد الله مسمی بعلی و بزهراء بتول و بام ولدتها و بسبطیه و شبلیه هما نجل زکی و بسجاد و بالباقر و الصادق حقاً و بموسی و علی و تقی و نقی و بذی العسکر و الحجة و القائم بالحق الذی یضرب بالسیف بحکم ازلی» دنباله این کتیبه در ضلع جنوبی شاه نشین به صورت زیر ادامه پیدا می‌کند: «قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم حب علی حسنة لا یضر معها سیئة و بغضه سیئة لا تنفع معها حسنة کتبه ابن شیخ محسن محمد حسن الجزایری فی سنة 1112»
طاق شاه نشین ایوان استاد در سه مربع به خط بنایی با کاشی عبارت زیر نوشته شده است:
در وسط:
لا اله الا الله محمد رسول الله
در راست:
امیر المؤمنین علیاً ولی الله
در چپ:
الحسن و الحسین سبطا رسول الله
کتیبه محراب ایوان استاد به خط ثلث سفید بر کاشی لاجوردی به صورت زیر است:
«قال النبی صلی الله علیه و آله من مشی الی مسجد من مساجد الله عزوجل فله کبل خطوة خطاها حتی یرجع الی منزله عشر حسنات و یمحی عنه عشر سیئات و له رفع عشر...
کتیبه محراب ایوان استاد: در قسمت وسط پشت بغل این محراب در داخل یک مربع مورب به خط بنایی سفید بر زمینه لاجوردی این عبارت نوشته شده است:
«لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله حقاً»
در داخل مقرنسهای دیوار روبروی ایوان استاد به خط نستعلیق سفید معرق بر زمینه کاشی کبود نوشته شده است: «انا مدینة العلم و علی بابها»
به خط کوفی مشبک در بالای فرو رفتگی محراب ایوان استاد نوشته شده است:
«لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله»
در حاشیه این محراب کتیبه زیر به خط ثلث گچبری شده است:
«بسم الله الرحمن الرحیم. قال الصادق المصدق رسول الرحمن صلی الله علیه و آله من بنی مسجداً کمفحص قطاة نبی الله له بیتاً فی الجنة و قال امیرالمؤمنین علی ابن ابیطالب علیه سلام الله و رسوله و ملائکته من اختلف الی المسجد اصاب احدی الثمان اخاً مستفاداً فی الله اوعلماً مستظرفاً او آیة محکمة او رحمة منتظره او کلمة رده عن ردی او یسمع کلمة تدل علی هدی او یترک دنباً خشیة اوحیاء»
بیت الشتاء (شبستان زمستانی) در انتهای ضلع غربی مسجد جامع واقع است که دارای دو در است. در دو مربع مورب به خط بنایی ساده سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده:
راست:
«عجلوا بالصلوة قبل الفوت»
چپ:
«عجلوا بالتوبه قبل الموت»
در قسمت فوقانی این سر در به خط بنایی مشبک آجری بر زمینه لاجوردی نوشته شده است: «قال النبی انا مدینة العلم و علی بابها»
در قسمت فوقانی بر کاشیکاری دو جانب سر در مزبور و مشرف به صحن به خط ثلث سفید معرق بر زمینه لاجوردی نوشته شده است:
«قال النبی علیه السلام الصلوة عماد الدین»
کتیبه شاه نشین ایوان درویش
در هلال طاقنمای فوقانی شاه نشین به خط بنایی عبارات زیر گچبری
شده است:
در دو شکل مربع قرینه هم آمده: «لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله »
در دو شکل مربع قرینه هم آمده: «محمد و علی خیر البشر»
در دو شکل مربع قرینه هم آمده: «یا الله المحمود فی کل فعاله»
در یک شمسه وسط پنج کلمه «الله» نوشته شده است.
در طاق ایوان درویش و سقف ایوان به خط بنایی ساده آجری برجسته بر زمینه آجر قرمز و سبز آمده است: یک کلمه «الله»، چهار کلمه «محمد» و در اطراف کلمه محمد چهار کلمه «علی» و در اطراف کتیبه‌های فوق جمله «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر» و سپس در انتهای کتیبه فوق چهار کلمه متصل «علی» و در هشت مربع کاشی «یا الله »و نام «محمد» آمده است.
بر جرزهای داخل ایوان درویش به خط بنایی آجری، در دو شمسه بالا و پایین «یا قاضی الحاجات» در وسط دو کلمه «یا الله» دو کلمه «محمد» دو کلمه «علی» که در هر جرز این کلمات نسبت به هم قرینه‌اند.
در هلال بزرگ ایوان درویش مشرف به صحن در هشت شکل مربع مورب به خط بنایی آجری برجسته بر زمینه فرو رفته از آجر قرمز از پایین به بالا عبارات زیر آمده است: در دو شکل مربع قرینه هم: «سبحان الملک و الملکوت»
در دو شکل مربع قرینه هم: «سبحان الحی الذی الموت»
در دو شکل مربع قرینه هم: «سبحان تعالی عما یصفون»
در شکل مربع وسط هلال طاق عبارت «صدق الله العلی العظیم» آمده است.
کتیبه های گچبری ایوان درویش
دو کتیبه ایوان به خط ثلث گچبری شده، در کتیبه اول ابتدا آیه 17 و 18 و 19 سوره توبه آمده و سپس نوشته شده:... روی فی جامع الاصول من صحیحی البخاری انه افتخر طلحة بن شیبه بالحجابه و عباس بالسقایه فقال امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلم لقد صلیت الی القبلة ستة اشهر قبل الناس و انا صاحب الجهاد فنزلت تصدیقاً له علیه السلم و روی من صحیحی مسلم و الترمذی عن سعد بن ابی وقاص قال سمعت ثلثا قالهن رسول الله صلی الله علیه و آله فی علی لان تکون لی واحدة منهن احب الی من حمر النعم ثم سمعته صلی الله علیه و آله یقول له علیه السلم و قد خلفه فی بعض مغازیه فقال له علی خلفتنی مع النساء و الصبیان فقال رسول الله صلی الله علیه و آله اما ترضی ان تکون منی بمنزلة هارون من موسی الا انه لا نبی بعدی و سمعته یقول یوم خبیر لاعطین الرایة غداً رجلا یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله فتطاولنا لها فقال ادعوا لی علیا فاتی به ارمد فبصق فی عینه و دفع الرایة الیه ففتح الله علیه و لما نزلت قل تعالوا ندع ابنائنا و ابنائکم و نسائنا و نسائکم و انفسنا و انفسکم ثم نبتهل فنجعل لعنة الله علی الکاذبین دعا رسول الله صلی الله علیه و آله علیاً و فاطمه و حسناً و حسیناً علیهم السلام فقال اللهم هولاء اهلی. و منهما عن ابن عمر بن حصین قال شکوا علیاً الی النبی صلی الله علیهما فاقبل الیهم و الغضب یعرف فی وجهه فقال ما تریدون من علی و علیاً منی و انا منه و هو مولی کل مؤمن بعدی. و فی الترمذی قال علی منی و انا من علی ولایؤدی عنی الا انا اوعلی و من صحیح النسای قال کان عند رسول الله صلی الله علیه و آله طیر فقال اللهم ائتنی باحب خلقک الیک یا کل معی هذاالطیر فجاء علی فا کل معه. و من صحیحی مسلم و الترمذی عن عایشة قالت خرج رسول الله صلی الله علیه و آله و علیه مرط مرحل سود فجاء الحسن فادخله ثم جاء الحسین فادخله ثم جائت فاطمة فادخلها ثم جاء علی فادخله ثم قال انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً و فی الترمذی عن انس ان رسول الله صلی الله علیه و آله کان یمر بباب فاطمة علیها السلم اذا خرج الی الصلوة حین نزلت هذه الایة قریباً من ستة اشهر یقول الصلوة یا اهل البیت انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً»
(هنرفر: 1350، ص 130)
کتیبه دوم نیز مانند کتیبه اول از ضلع شرقی ایوان درویش آغاز می‌شود و درباره فضیلت مسجد و آداب شرعی و اخلاقی مسجد، به خط ثلث گچبری شده و به شرح زیر است:
«بسم الله الرحمن الرحیم. روی عن عبدالله بن جعفر عن ابیه قال قال رسول الله صلی الله علیه و آله قال الله تبارک و تعالی الا ان بیوتی فی الارض المساجد (1) تضیی لاهل السماء کما تضیی النجوم لاهل الارض. الا طوبی لمن کانت المساجد بیوته. الاطوبی لعبد توضا فی بیته ثم زارنی فی بیتی. الا ان علی المزور کرامة الزائر. الا بشر و قال صلوات الله علیه من وقر مسجداً لقی الله یوم یلقاه ضاحکاً مستبشراً و اعطاه کتابه بیمینه و من رد ریقه تعظیماً لحق المسجد جعل الله ذلک قوة فی بدنه و کتب له بها حسنة و لم تمر بداء فی جوفه الاابرأته و من کنس المسجد فاخرج منه التراب و ما یذر فی العین غفر الله له کتبه محسن الامامی سنة ثمان و تسعین بعد الالف. (1) (2).
(هنرفر: 1350، ص 1-130)
کتیبه های ایوان شرقی مسجد جامع (ایوان شاگرد)
- در نمای خارجی این ایوان و در داخل طاق نماهای جرزهای طرفین به خط کوفی ساده از آجر برجسته نوشته شده:
سمت راست:
لا اله الا الله الملک الحق المبین
سمت چپ:
محمد رسول الله الصادق الامین
کتیبه داخل ایوان شاگرد از دوره شاه سلیمان صفوی به سال 1093 به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی احادیثی درباره فضیلت مساجد و آداب شرعی مربوط به آن به شرح زیر است:
قال رسول الله صلی الله علیه و آله لا تجعلوا المساجد طرقاً حتی تصلوا فیها رکعتین و قال صلی الله علیه و آله من کان القرآن حدیثه و المسجد بیته بنی الله له بیتاً فی الجنه و قال الامام جعفر بن الصادق صلوات الله علیه من مشی الی المسجد لم یضع رجله علی رطب و لا یابس الا سبحت له الارض الی الارضین السابعه صدق ] دنباله این کتیبه بر جبهه شرقی و شمالی ایوان به شرح زیر ادامه می‌یابد [
لقد جدد مجدد اساس الذین المبین و مشیه قواعد شریعة آبائه الاطهرین و عز الایمان و المؤمنین مالک رقاب الامم مولی ملوک العرب و العجم فرع الشجره الطیبة النبویة غصن الدولة العلیة العلویة السلطان بن....»
نام خلفای راشدین در ایوان شاگرد به خط کوفی گچبری شده است.
در صفه عمر، در سقف صفه در متن وسط شمسه غربی به خط بنایی آمده است: «قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم اذا رایتم الرجل یتعاهد المسجد فاشهدو اله بالایمان»
در طاق هلالی شکل مدخل صفه عمر به شبستان محراب که در جنوب آن واقع شده به خط بنایی لاجوردی بر زمینه آجری آمده است:
«قال النبی صلی الله علیه و آله انما الاعمال بالنیات»
کتیبه محراب صفه عمر
- بر هلال محراب صفه عمر به خط کوفی سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی نوشته شده است: الملک لله، الحمدلله، یا مجیب الدعوات
- در داخل مقرنسهای محراب به خط بنایی سفید معرق بر زمینه کاشی
لاجوردی نوشته شده است: «سبحان ربی الاعلی و بحمده، سبحان الواحد لصمد، سبحان الدائم الابد»
- و به خط سبز بر زمینه سفید آمده:
«سبحان الودود المجید، سبحان الغنی الحمید، قال النبی صلی الله علیه و سلم»
- به خط سفید بر زمینه لاجوردی آمده:
«الاصلوة لمن لم یقرء بالکتاب» «سبحان القائم الدائم» «سبحان الدائم القائم» «قال النبی علیه السلام» «المصلی یناجی ربه»
در سر در اصلی صفه عمر در بالای اسپرهای طرفین این سر در به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی نوشته شده است:
«قال النبی صلی الله علیه و آله و سلم اذا رایتم الرجل یتعاهد المسجد فاشهدوا له بالایمان»
سر در ورودی مسجد جامع اصفهان
بر اسپرهای طرفین سر در ورودی بر کاشیهای خشت هفت رنگ نوشته شده است:
در بالا:
المؤمن فی المسجد کالسمک فی السماء
در وسط:
بسم الله الرحمن الرحیم و به ثقتی
در پایین:
المنافق فی المسجد کالطیر فی القفس
- دو اسپر پشت در ورودی اصلی به خط بنایی لاجوردی بر زمینه آجری عبارت زیر آمده است:
اسپر شمالی:
عجلوا بالصلوة قبل الفوت
اسپر جنوبی:
عجلوا بالتوبه قبل الموت
کتیبه های سنگی در طرفین دالان ورودی مسجد جامع
این کتیبه‌ها که از نظر مردم مقدس و متبرک است و به عنوان تیمن و تبرک با دست خود کتیبه‌ها را لمس کرده و صورت خود را مسح می‌نمایند. در حاشیه لوح سنگی لوح سنگی شمالی آمده:
نادعلیاً مظهر العجایب تجده عوناً....
کل هم و غم.... بولایتک....
فرض علی الحاضر و الغایب، حب علی بن ابی طالب، سنه خمسین و ثلاثین و تسعمائة.
بر متن این کتیبه نوشته شده: اللهم صل علی محمد المصطفی
(سپس درود بر امامان آمده است)
بر در شمالی مسجد جامع، مجاور آرامگاه علامه مجلسی، بر لنگه راست این در نوشته شده است: «قال النبی علیه السلام انا مدینه العلم و علی بابها»
دو کتیبه بر سر در مقبره علامه مجلسی مشرف بر دالان شمالی مسجد جامع که با مقرنسهای گچی تزئین شده به خط ثلث نوشته شده است:
«بسم الله الرحمن الرحیم اللهم صل علی محمد و آل محمد و من علینا بظهور امام زماننا الذی ببقائه بقیت الدنیا و بیمنه رزق الوری و بوجوده ثبتت الارض و السماء و به یملا الله الارض قسطاً و عدلا بعد ما ملئت جوراً و ظلماً کتبه المذنب حاجی محمد مومن الکاظمی فی 1092»
«کتابنامه»
- هنر فر، لطف اله، 1350، گنجینه آثار تاریخی اصفهان. تهران، زیبا.
- کیانی، محمد یوسف، 1379، تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، تهران، سمت.
- رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، 1352، آثار ملی اصفهان، تهران، انجمن آثار ملی.
- گدار، آندره و ماکسیم سیرو و دیگران. آثار ایران. ج 1 و 2. ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم. تهران، آستان قدس رضوی.
لازم به توضیح است که در نگارش این مطلب از کتاب «گنجینه آثار تاریخی اصفهان» بیشترین بهره را برده‌ام.
واژه های همانند
۱ مورد، زمان جستجو: ۰.۲۰ ثانیه
مسجد جامع اصفهان . [ م َ ج ِ دِ م ِ ع ِ اِ ف َ ] (اِخ ) رجوع به اصفهان و جامع اصفهان و به جغرافیای سیاسی کیهان شود.