قطع کتاب

قطع (کتاب). به اندازه طول و عرض کتاب و هر نوع نشریه، قطع گفته می‌شود. هدف از آن رواج اندازه‌های مختلف برای کتاب، به‌منظور استفاده آسان‌تر یا متناسب با نوع کاربرد کتاب است.
در سال‌های آغازین پیدایش چاپ، قطع رایج کتاب‌های چاپی همانند نسخه‌های خطی بود. ولی، به‌تدریج، چاپ‌کنندگان کتاب دریافتند که استفاده از اندازه‌های مختلف در بهبود کار مؤثر خواهد بود. آلدوس مانوتیوس (1449-1515)، چاپگر ساکن ونیز، نخستین کسی بود که به نقش و اهمیت قطع کتاب در میزان استفاده از آن پی برد. اندازه ابداعی او برای کتاب، هم حمل و نقل آن را آسان می‌ساخت و هم هزینه‌های چاپ را کاهش می‌داد. قطع مورد استفاده او، قطع وزیری [Octavo] بود که جانشین قطع سلطانی [Folio] شد (390:1).
امروزه، قطع کتاب نشان‌دهنده تعداد دفعات تاشدن کاغذ در چاپخانه نیز هست که منجر به تشکیل ورق‌های کتاب می‌شود (2: ذیل "قطع کتاب"). به‌طور مثال کاغذ دوورقی با چهار صفحه در قطع رحلی، چهارورقی با هشت صفحه در قطع وزیری، و هشت‌ورقی با شانزده صفحه در قطع رقعی [Medium octavo] برابر است (97:3).
در حال حاضر، رایج‌ترین قطع برای کتاب، در همه جا، قطع وزیری است که ابعاد آن از 13×20 تا 20×26 سانتی‌متر متغیر است. قطع رقعی با ابعاد 15×22 و قطع جیبی با ابعاد 11×5/16 سانتیمتر از دیگر قطع‌های رایج محسوب می‌شود. معمولا در چاپ کتاب‌های هنری و نفیس از قطع رحلی و برای کتاب‌های کودکان از قطع خشتی استفاده می‌شود. باید توجه داشت ابعاد ذکر شده برای هر قطع تقریبی است و در برخی منابع اندازه‌های متفاوتی ارائه شده است.
برخی قطع‌های رایج در میان مسلمانان به شرح زیر بوده است: 1) بازوبندی. 2×3 سانتیمتر، بیشتر برای کتاب‌های دعا یا سوره‌ها و آیات قرآنی که در ابعاد کوچک تهیه می‌شد و با نخ یا چرم به بازو می‌بستند؛ 2) بغدادی. اندازه دقیق این قطع مشخص نیست، ولی از گفته رشیدالدین فضل‌الله (648؟- 718ق.)، در وقفنامه ربع رشیدی چنین برمی‌آید که ابعادی بزرگ‌تر از نسخه‌های مرسوم داشته است؛ 3) بغلی. 5×7 سانتیمتر؛ 4) بیاض. شکلی از کتاب که از جانب طول باز شده و شیرازه آن از عرض بسته می‌شود؛ 5) جانمازی یا حمایلی. با ابعاد 7×12 سانتیمتر که معمولا برای قرآن و کتاب‌های دعا به‌کار می‌رفته است؛ 6) خشتی. به شکل مربع که طول و عرض آن مساوی است و در سده‌های نخست تمدن اسلامی بسیار رایج بوده است؛ 7) رحلی [Quarto] . در ابعاد بیشتر از 25×35 سانتیمتر که به انواع کوچک، متوسط، و بزرگ تقسیم می‌شود؛ 8) سلطانی یا تیموری. با ابعاد 30×40 سانتیمتر، بیشتر نسخه‌های نفیسی را که برای شاهان و شاهزادگان در دوره تیموریان (771-911ق.)، استنساخ می‌شد، در این قطع می‌ساختند. نمونه مشهور آن شاهنامه بایسنغری موجود در کاخ گلستان تهران است که ابعاد تقریبی آن همین اندازه است؛ 9) طومار. اتصال اوراق کتاب به‌گونه‌ای که به شکل لوله در آید. معمولا در تهیه طومارها از کاغذهایی با عرض کم استفاده می‌شد. هر چند که طول آنها بسیار متغیر بوده است. برای نگهداری طومار، اغلب محفظه‌ای به همان شکل می‌ساختند؛ 10) نیم‌ربعی. 10×18 یا 9×17 سانتیمتر؛ و 11) نیم ورقی. 22×34 سانتیمتر که در ابعاد دیگری هم وجود دارد (711:4-713).

مآخد: 1) استیپچویچ، الکساندر. کتاب در پویه تاریخ. ترجمه حمیدرضا آژیر و حمیدرضا شیخی. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1373؛ 2) سلطانی، پوری؛ راستین، فروردین.دانشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی. ذیل "قطع کتاب"؛ 3) صافی، قاسم. از چاپخانه تا کتابخانه. تهران: دانشگاه تهران، 1381؛ 4) "واژگان نظام کتاب‌آرایی". در نجیب مایل هروی. کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1372، ص 571-832.
غلامرضا امیرخانی