موصل . [ م َ
/ مو ص ِ ] (اِخ ) شهری است میان عراق و جزیره . (از المنجد). شهری است [ از جزیره ] بزرگ با هوای درست و نعمت اندک . (حدود العالم ). یاقوت آن را چنین وصف میکند: شهر مشهور بزرگ و یکی از مراکز کم نظیر بلاد اسلامی است از حیث عظمت و کثرت نفوس و آبادی . باب عراق و مفتاح خراسان می باشد و از این مکان به آذربایجان می روند. معروف است که گویند شهرهای با عظمت جهان سه شهر است :
1 - نیشابور، برای اینکه درب مشرق است .
2 - دمشق ، برای اینکه درب مغرب است .
3 - موصل ، این شهر دارای نامهای کهن است و در طرف مشرق در مقابل آن شهر نینوا واقع شده . مقبره ٔ جرجیس نبی در میان شهر موصل دیده می شود. در این شهر دو جامع دیده می شود، یکی از آنها در وسط بازار جدید و دیگری در بازار عتیق واقع شده است . گفته اند مروان بن محمد آخرین خلیفه ٔ بنی امیه آن را بنا کرده و نیز به عظمت و شکوه شهر افزوده و به شهرهای معروف الحاق نموده و دیوانی منفرد بر آن قایل شده و پلی بزرگ بر آن ساخته و حصاری بر گرداگرد آن کشیده و در نتیجه بعدها عماراتش رو به فزونی گذارده و حاصلش چند برابر شده است این شهر در هفتاد و چهار فرسنگی بغداد قرار دارد. (از معجم البلدان ). بزرگترین شهر منطقه ٔ شمالی عراق و مرکز تجارت و صنعت است . فاصله ٔ آن تا بغداد
400 کیلومتر و دارای دانشگاه می باشد از آثار قدیمی آن جامع کبیر از بناهای نورالدین زنگی و مقبره ٔ یونس پیغمبر است . موصل را «حد باء» و «ام الربیعین » لقب داده اند. جمعیت آن حدود
350000 تن است
: چو پاسی از شب دیرنده بگذشت
برآمد شعریان از کوه موصل .
منوچهری .
جناب موصل از او مکه ٔ مبارک باد
که جملگی ممالک به کام او زیبد.
خاقانی .
به سوی این دو یگانه به موصل و شروان
دلی است معتکف و همتی است بر حذرم .
خاقانی .
زمین جزیره که او موصل است
خوش آرامگاه است و خوش منزل است .
نظامی .
موصل رسید و آورد اخبار فتح موصل
باد این خبر مبارک بر پادشاه عادل .
سلمان ساوجی .
و رجوع به فهرست فارسنامه ٔ ابن البلخی و فهرست الاوراق و الوزراء و الکتاب و تاریخ جهانگشا ج
2 ص
243 و
201 و فهرست کتابهای مجمل التواریخ گلستانه و شدالازار و تاریخ کرد و جامعالتواریخ رشیدی و نزهةالقلوب مقاله ٔ سوم و تاریخ گزیده و جغرافیای غرب ایران و ایران باستان و حبیب السیر و تاریخ مغول و مجمل التواریخ و القصص شود.