سس

سس
اشاره
و « شن » و در تفرش « سس » سس نام کلی است که در ایران به گونههای مختلف گیاهی پیچنده و انگلی گفته میشود. در اصفهان
نامند. در کتب طب Dodder و به انگلیسی Cuscute نامند. به فرانسوی بهطور کلی انواع آن را « زجمول » در بعضی مناطق آن را
آورده شده است. گیاهی است از « کشوت » و « کشوث » ،« آفیثیمون » ،« آفتیمون » سنتی انواع آن با نامهای
بیش از 80 گونه آن تا حال شناسایی شده که عموم آنها پیچنده و انگلی ، Cuscutaceae یا Convolvulaceae خانواده
میباشند و غالب آنها در ایران میرویند و آفت انگلی مهم گیاهان مختلف زراعی نظیر یونجه، عدس، ریحان، صغز، نعنا، کتان،
شبدر، آویشم و تعداد زیادی گیاهان دیگر هستند.
مشخصات کلی سسها
کوسکوتها یا سسها بهطور کلی گیاهانی هستند پیچنده، انگلی، بدون برگ و بدون کلروفیل با ساقههای نازک نخی. برگهای آنها
رشد نکرده و بهقدری ریز است که بدون برگ به نظر میرسند. از نظر بذری گیاهانی یکساله هستند ولی از نظر قطعاتی از ساقه
آنها که دارای آلت مکنده است و روی بدنه سایر گیاهان مستقر میشوند گیاهی چندساله محسوب میشود. به علاوه در خاک
تشکیل غدههایی میدهند که در بهار سال بعد مجددا منشاء رویش یک گیاه کوسکوت دیگر میشوند. بذر کوسکوت در اوایل
بهار جوانه زده و به کمک ماده ذخیرهای آلبومن که در خود دارند، موجب
معارف گیاهی، ج 6، ص: 393
رشد ریشه و گیاه میشوند که در خاک فرو رفته و در عین حال یک ساقه هوایی نیز از آن خارج میشود و رشد میکند و از همان
آغاز بیرون آمدن از خاک شروع به جستجو برای یافتن یک گیاه میزبان در نزدیکی خود میکند که به آن پیچنده و مکنده خود را
برای تغذیه و ادامه حیات در آن فرو کند. اگر در نزدیکی خود گیاه میزبان نیابد و تأخیری در استقرار آن روی دیگری بشود پس از
مدتی که ذخیره محدود آلبومن دانه تمام شد ناچار گیاه کوسکوت میخشکد و از بین میرود ولی اگر گیاه میزبان را در همان
اوایل رشد در نزدیکی خود پیدا کند بیدرنگ دور آن پیچیده و پس از فرو کردن مکنده در گیاه میزبان پس از مدت کوتاهی
ریشه و قسمت پایین ساقه آنکه وصل به ریشه است خشک شده و گیاه کوسکوت مستقلا روی گیاه میزبان مستقر و با استفاده از
شیره گیاهی گیاه میزبان به زندگی انگلی خود ادامه میدهد و بتدریج ساقههای نخی نازک خود را هرچه بیشتر دور گیاه میپیچد.
در اینجا نکته قابل ذکر این است که در عین حال که گونههای مختلف کوسکوت، گیاهان میزبان خاصی را طالب میباشند، مثلا
نیز مینامند Cuscute du thym بیشتر به گیاه آویشم 471 ] حمله میکند و به همین دلیل آن را Cuscuta minor گونه
Cuscuta که یک وایتهای از کوسکوت آویشم است، معمولا آفت مزارع یونجه و شبدر میباشد و یا Cuscuta trifolii و
که معمولا به کتان حمله میکند، ولی در عین حال همیشه گیاه میزبان و مورد علاقه هرگونهای از کوسکوت یک epilinum
گیاه خاص نمیباشد و با توسعه و گسترش در یک مزرعه به سایر گیاهان موجود در مزرعه نیز حمله میکند، به این ترتیب هر نوع
سس به چند نوع گیاه مختلف حمله میکند.
موضوع دیگر جالب توجه این است که بررسیهای شیمیایی نشان میدهد که ترکیبات شیمیایی کوسکوتها یا سسها حتی ترکیب
شیمیایی یک گونه سس بسته به اینکه روی چه گیاهی مستقر شده و از شیره گیاهی چه گیاهی تغذیه کرده باشد، متفاوت است.
[ که یک سس دارویی است وقتی روی گیاه صندل مستقر میشود از آن ماده دی- مانیتول 472 Cuscuta reflexa مثلا گونه
میگیرد و وقتی همین سس روی سایر گیاهان میزبان خود مستقر میشود در آن ماده دولسیتول 473 ] تشکیل میشود.
معارف گیاهی، ج 6، ص: 394
با توجه به توضیحات فوق روشن میشود که کوسکوتها از جمله سسها در ایران از آفتهای مخرّب زراعی هستند و اگر در مزرعه
یونجه، عدس، شبدر، کتان، ریحان و نظایر آن پیدا شود، موجب نگرانی زارع میشود زیرا به احتمال زیاد قسمت عمده زراعت او
در فاصله کوتاهی نابود میشود ولی گونههایی از این گیاه انگلی مخرّب، در عین حال که آفت گیاهان زراعی هستند ولی منبع
صفحه 485 از 597 www.Ghaemiyeh.com معارف گیاهی مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان
داروهای شفابخشی برای انسان میباشند و در طب سنتی از انواع آن برای مداوا و معالجه بیماریهای مختلف بهطور وسیعی استفاده
میشده است. با این توضیحات مقدماتی اینک به شرح چندگونه از کوسکوت دارویی میپردازیم:
1. افتیمون:
اشاره
شرح اسماء] ] « افیثیمون » الابنیه) و ) « آفتیمون » ،« آفتیمون » گیاهی است پیچنده انگلی از انواع سس، در کتب طب سنتی با نامهای
گویند. Dodder و به انگلیسی Cuscute du thym Cuscute آمده است. به فرانسوی آن را
. Cuscuta epithymum Murr نام علمی آن Cuscutaceae یا Convolvulaceae گیاهی است از خانواده
میباشد. . Cuscuta epithymum (L .) Murr یا
کلمه افتیمون ظاهرا از لغت یونانی آن گرفته شده و این لغت در یونانی به معنای دواء الجنون میباشد و این یکی از دهها خواص
افتیمون است که برای بیماریهای عصبی و جنون به کار میرود و در شرح خواص آن خواهد آمد.
مشخصات
افتیمون گیاهی است یکساله که در بهار میروید و به گیاهان میزبان خود حمله میکند و به آنها میپیچد و تا اواخر تابستان هم
پابهپای میزبان ضعیف شده، رشد میکند و گل و بذر میدهد. ساقههای آن به شکل نخ قرمز رنگ یا قرمز مایل به زرد است. گل
آن سرخ غباردار با ریشکهای بسیار نازک مانند مو و تخم آن ریز، مغز آن سرخ مایل به زرد که روی آن را قشر سخت سیاهی
پوشانیده است.
اینگونه سس در ایران در اطراف تهران در کرج، در دامنههای البرز در کندوان، پل زنگوله و در دیلمان در مزارع غلات، در
و Vicia در فارس در کازرون انگل روی ، Lactuca orientalis شوش، ازنا، همدان و در اصفهان در شاه کوه انگل روی گیاه
در بندرعباس انگل روی شنبلیله و گونههای دیگر آن و در جزیره هرمز، قشم و در کرمان در کوه جوپار بر روی آرتمیزیاها و در
کوه لالهزار روی آویشم و آزربه دیده میشود.
معارف گیاهی، ج 6، ص: 395
افتیمون علاوه بر گیاهان فوق به یونجه، سرو کوهی، گیاهان خانواده نیلوفر صحرایی، گیاه شیر پنیر (غالیون)، بومادران و گیاهان
دیگری نیز حمله میکند.
گفته میشود و این همان « آکاسبل » در هند مورد بررسی قرار گرفته و به هندی . C .reflexa Roxb گونهای از این گیاه به نام
گونهای است که در مخزن الادویه و سایر کتب طب سنتی اغلب به عنوان افتیمون ذکر میشود، لذا به شرح ترکیبات شیمیایی آن
میپردازیم.
ترکیبات شیمیایی
مواد کوسکوتالین 474 ] و کوسکوتین 475 ] مشخص شده است. در تخمهای آن پیگمانهای C .reflexa در آفتیمون گونه
آماربلین 476 ]، کوسکوتین، یک نوع موم و مقداری روغن 477 ] یافت میشود. بعلاوه همانطور که قبلا ذکر شد وقتی که این
سس به گیاه صندل سفید حمله میکند، در ترکیبات شیمیایی آن دی- مانیتول یافت میشود و در مواردی که روی سایر گیاهان
مستقر میشود وجود ماده دولسیتول در آن مشخص شده است. در هند از دانههای این گیاه به عنوان بادشکن و ضد کرم شکم و از
ساقههای گیاه به عنوان مسهل و در استعمال خارجی برای تسکین خارش و از دمکرده آن به صورت مایع شستوشوی زخمها و از
ساقههای آن برای رفع اختلالات صفراوی استفاده میشود.
خواص- کاربرد
گیاه افتیمون طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت نسبتا گرم و خشک است و از نظر دارویی بیشتر ساقههای قرمز نخی شکل و
گل آن مصرف میشود ولی در مواردی از تخم آن نیز استفاده میشود. در مورد خواص آن معتقدند که مسهل سودا و بلغم است و
ساقههای آن به تنهایی و یا مخلوط با بنفشه یا فلفل مصرف میشود.
برای بیماریهای عصبی، جنون، مالیخولیا، سردرد، کابوس، لقوه، دردهای مفاصل و سرطان نتایج خوبی داده شده است، به همین
« دواء الجنون » علت در بعضی کتب آن را
معارف گیاهی، ج 6، ص: 396
نیز مینامند. اصولا افتیمون برای اشخاص پیر و سالمند و همچنین مزاجهای سوداوی نافع است و برای مزاجهای گرم صفراوی خوب
نیست. طبق نظر جالینوس حکیم اگر تا یک هفته هر روز 35 گرم ساقههای نخی و گلهای گیاه را در شیر تازه دوشیده شده
بخیسانند و با 75 گرم سکنجبین مخلوط کرده و بخورند برای رفع سردردهای سوداوی، جنون، مالیخولیا، تشنجهای امتلائی و خفقان
مؤثر است. طبق نظر شیخ الرئیس ابو علی سینا اگر 14 گرم گیاه افتیمون را ساییده با قدری عسل و کمی نمک بخورند مسهل خوبی
برای سودا و بلغم است و به نظر بغدادی اگر قدری سرکه هم به موارد فوق اضافه شود، اثرش بیشتر است.
اگر 40 گرم تخم افتیمون را در کیسه کتانی ریخته و بسته و آن را در 400 گرم سرکه انگور به مدت یک شب در فضای آزاد
بگذارند که خیس بخورد و روز بعد آن را فشرده و صاف شده آن را گرم کرده و با 75 گرم شربت بنفشه و 37 گرم شربت ورد و
8 گرم بنوشند، به عنوان مسهل سودا بسیار مؤثر - مکرّر (شربت گل سرخ) و 5 گرم روغن بادام شیرین مخلوط نموده و هربار 20
است. بدون اینکه هیچ عوارض جانبی داشته باشد. شربت فوق برای مالیخولیا، وسواس سوداوی نیز نافع است. در نسخه دیگری
آمده است که اگر 35 گرم مغز فلوس خیار شنبر نیز به ترکیب فوق اضافه شود، تأثیر آن بیشتر و مفیدتر است.
باید توجه شود که در تهیه جوشاندههای افتیمون اصولا از جوشانیدن زیاد آن باید خودداری شود و خیلی کم جوش داده شود زیرا
جوش زیاد خاصیت آن را کاهش میدهد.
نسخه حکیم محمد باقر موسوی حکیمباشی شاه سلیمان صفوی برای شربت ساده افتیمون: 180 گرم افتیمون سرخ مرغوب را در
2 جوش بخورد پس از آن دیک را - یک کیسه کتانی کرده در 6 کیلوگرم آب که قبلا جوش آورده شده بیندازند بگذارند 3
پایین آورده آنقدر کیسه را مالش دهند تا عصاره و قدرت دارویی افتیمون کاملا داخل آب شود، بعد کیسه را چلانیده کنار
بگذارند و چهارصد گرم سرکه کهنه انگور و پنج کیلوگرم شکر سرخ داخل آن کرده بجوشانند تا قوام آید. از این شربت هربار تا
70 گرم بنوشند. برای اشخاصی که مالیخولیا و وحشت دارند و برای بیماریهای سوداوی بسیار نافع است.
دکتر شلیمر در مورد خواص کشوت به نقل از تحفه مینویسد که عصاره آن مخلوط با سکنجبین برای رفع اختلالات صفرا در
بیماری زرد یرقان بسیار مؤثر
معارف گیاهی، ج 6، ص: 397
است. تخم آن مدّر و قاعدهآور است و به صورت ضماد برای کاهش درد مفاصل 478 ] بسیار مؤثر است.
2. کشوت:
اشاره
شناخته میشود. در کتب طب سنتی با نامهای « زجمول » و « شن » ،« سس » گونه دیگری از سس میباشد. در ایران با نامهای محلی
است. گیاهی است از Dodder و به انگلیسی از انواع Cuscute آمده است. به فرانسوی از انواع « کشوت » و « کشوث » ،« کشوت »
C و مترادف آن . Cuscuta monogyna Vahl نام علمی آن Cuscutaceae یا Convolvulaceae خانواده
میباشد. . .orientalis Tourn
تخم کشوث که در تهیه شربتهای دارویی مصرف دارد به سریانی دینار گفته میشود.
مشخصات
گیاهی است انگلی، پیچنده و یکساله که شبیه سایر انواع سسها در بهار میروید و به گیاه میزبان خود حمله میکند و تا اواخر
تابستان میماند. ساقههای آن به شکل نخ بیبرگ به رنگ زرد تیره و گل آن ریز سفید کدر و تخم آن کوچکتر از تخم ترب و
مغز تخم سرخ مایل به زرد یا مایل به سفید است. بهترین آن تخم تازه زرد با طعم تلخ است. قدرت دارویی آن تا سه سال میماند.
در مورد این سس بیشتر تخم آن به عنوان دارو مصرف میشود و تخم تازه آن نیز باید انتخاب شود و کهنه نباشد. اینگونه در
اطراف تهران در کرج، در شمال در ایسپیلی ییلاق گیلان روی گیاه ارتمیزیا، در اصفهان روی گیاه قیج یا پیرسنداری 479 ]، در
شیراز در کوه عباسعلی و در ازنا و بیشه روی نوعی زبانگنجشک 480 ] و سایر گیاهان دیده میشود.
خواص- کاربرد
تخم کشوت طبق نظر حکمای طب سنتی گرم و خشک است و گرمی و خشکی آن بیشتر از گرمی و خشکی ساقه گیاه افتیمون
است. از نظر خواص معتقدند که گیاه
معارف گیاهی، ج 6، ص: 398
کشوت مسهل و مدّر میباشد و قاعدهآور است. ترشح عرق و شیر را افزایش میدهد و خیسانده آن معمولا مؤثرترین شکل مصرف
آن است. دمکرده آن برای یرقان و تقویت معده مفید است و با سرکه مسکّن سکسکه میباشد و خونریزی را بند میآورد و اگر
آب آن با سکنجبین خورده شود، مسهل صفرا میباشد و برای یرقان بسیار مفید است. توجه شود که تخم گیاه نباید کوبیده شود
بلکه معمولا در کیسه کتانی بستهای آن را پخته و میمالند تا عصارهاش خارج شود. مقدار خوراک از آب 70 گرم و از جرم گیاه
در دمکردهها 60 گرم است. ممکن است ایجاد آشفتگی کند از این نظر باید با کتیرا خورده شود. مقدار خوراک از تخم آنکه
قویتر است 8 گرم است.
دکتر شلیمر در مورد خواص کشوث به نقل از تحفه مینویسد که عصاره آن مخلوط با سکنجبین برای رفع اختلالات صفرا در
بیماری زرد یرقان بسیار مؤثر است و تخم آن مدّر و قاعدهآور است و به صورت ضماد برای کاهش درد مفاصل 481 ] بسیار مؤثر
است.
نسخهای برای تهیه شربت کشوث که برای تقویت معده و تسکین درد مفاصل و استسقا مفید است و رفع انسداد کبد کند: پوست
ریشه کاسنی 150 گرم، پوست ریشه رازیانه 100 گرم، تخم کاسنی 100 گرم، پوست ریشه کرفس 50 گرم، تخم رازیانه 50 گرم،
تخم کشوث 25 گرم. مجموع داروهای فوق را به استثنای تخم کشوث نیمکوفته کرده در 1500 گرم آب سه شبانهروز میخیسانند
1 جوش بزند پس از - و بعد جوشانیده و سپس تخم کشوث را در کیسه کتانی بستهای ریخته در محلول جوش آمده میاندازند تا 2
35 گرم از آن را میخورند. - آن مجموع را صاف کرده با 4 کیلوگرم شکر سرخ قوام میآورند و هربار 70
نسخه دیگری از شربت کشوث: پوست ریشه کاسنی 35 گرم، ریشه رازیانه 35 گرم، تخم کاسنی 25 گرم، تخم خیار 25 گرم، مغز
تخم خربزه 25 گرم، مغز تخم گرمک 25 گرم، رازیانه یا انیسون 25 گرم، تخم کشوث 25 گرم. کلیه مواد فوق به استثنای تخم
1 جوش بخورد پس از آن آن را مالیده و صاف - کشوث را با آب بجوشانند و تخم کشوث را در کتان بستهای در دیگ اندازند 2
40 گرم - نموده با 350 گرم شکر سرخ و 200 گرم سرکه، مجموع را بجوشانند تا قوام آید و هربار 60
معارف گیاهی، ج 6، ص: 399
بنوشند.
. Cuscuta europaea L 3. سس گونه
اشاره
گویند. گیاهی است یکساله شبیه سایر سسها. این سس معمولا به گیاهان شاهدانه، Grande cuscute این سس را به فرانسوی
و در خراسان Sambucus گزنه، رازک، بید، نعنا و ... حمله میکند و در ایران در مازندران و در گرگان در کتول روی گیاه
است. . C .major C .Bauh دیده میشود. نام مترادف آن
خواص آن تقریبا کموبیش شبیه سایر سسها میباشد.
از نظر اطلاع به ذکر تعدادی از سسهای مختلف که در ایران میرویند و نوع گیاهانی که مورد حمله قرار میگیرند بهطور مختصر
مبادرت میشود:
اینگونه در بلوچستان در منطقه شاه خدابخش دیده میشود و به گیاه ریشبز حمله میکند. .. Cuscuta chinensis Lam.1
میباشد. . C .reflexa Roxb از نظر خواص شبیه افتیمون و گونه
این سس در بلوچستان میروید و به گیاهان جنس تاجخروسی 482 ]، فلفل آبی و خارخسک .. Cuscuta hyalina Roth.2
483 ] حمله میکند. در هند جوشانده این گیاه را برای رفع درد سینه میخورند.
این سس در همدان دیده میشود و انگل عدس است. .. Cuscuta arabica Fresn.3
این سس در بختیاری اصفهان دیده میشود و انگل کتان است. .. Cuscuta epilinum Wheihe.4
و گیاه فلفل بری- Acacia این سس در غرب ایران دیده میشود و انگل درخت .. Cuscuta babylonica Auch.5
میباشد. Vitex agnus castus اثلق
میباشد. اینگونه در بوشهر و . C .planiflora var tenorii Engelm که مترادف آن .. Cuscuta Planiflora Ten.6
آبادان و در یزد (دهبالا) و در غرب در تفرش و در دامنههای البرز بین دماوند و دریاچه تالار روی گیاهان جنس آویشن و
معارف گیاهی، ج 6، ص: 400
در کرج و ارسباران و اطراف تبریز روی بعضی C .planiflora var approximata هوفاریقون 484 ] و واریتهای از آن به نام
از فرفیونها و در همدان و تهران روی افسنطینها[ 485 ]، در دامنههای البرز، کندوان و پل زنگوله به گیاهان شیرپنیر[ 486 ] و گیاهان
جنس سیزاب نهری 487 ] حمله میکند.
7. سه گونه دیگر را اخیرا گیاهشناسان ایرانی مشاهده کردهاند و آقای موسی ایرانشهر، گیاهشناس ایران گزارش علمی در بروشور
گیاهشناسی در فوریه سال 1983 منتشر کرده است که در زیر ذکر میشود:
در آذربایجان بین مرند و ماکو در ارتفاعات هزار . Cuscuta campestris yunck الف) طبق مشاهدات آقای ایرانشهر گونه
متری انگل گیاه ترنجبین 488 ] است و همین گیاه را آقای مظاهری در ورامین انگل مو و در مازندران (در مرکز بررسیهای
تشخیص داده Polygonum و Chenopodium مرکبات در شهسوار) انگل مرکبات و در گرگان در قلعه محمود انگل گیاهان
است.
این گیاه بومی تکزاس است و از آنجا به سایر مناطق عالم از جمله اروپا، ایران، ترکیه و شوروی سابق وارد شده است.
را آقای ایرانشهر و زرگانی در خراسان در 25 کیلومتری کلات نادری در ارتفاعات . Cuscuta lehmanniana Bge( ب
700 متری مشاهده کردهاند.
را آقای دیشینگر گیاهشناس اطریشی در لرستان در 60 کیلومتری شرق خرمآباد در . Cuscuta haussknechtii Yunck( ج
1850 متری مشاهده کرده است. - ارتفاع 2000
خواص و کاربرد
که در بلوچستان ایران میروید، در مناطق خاور دور مورد توجه است. در چین، ژاپن، هندوچین، کره، شبه C .chinensis گونه
جزیره مالایا و اندونزی از تخم، گل و رشتههای نخی شکل شاخهها استفاده میشود، در آب میجوشانند و یا در سرکه
معارف گیاهی، ج 6، ص: 401
رقیق میخیسانند و به عنوان معرّق، تونیک [استوارت و قابض [چونگ و ایچی مورا] مصرف میکنند. این دارو بهطور کلی به عنوان
تونیک و برای معالجه ناتوانی جنسی [چونگ و چیو]، نامداوم بودن ترشح ادرار یا قطرهقطره ادرار کردن [چیو، استوارت و پتلو]،
ترشحات سوزاکی مهبل [کروست و پتلو، استوارت، فوکود و لیو] و ترشحات سفید یا زرد از مخاط مهبل [لویی و استوارت . تجویز
میشود. عصاره رشتههای نخی شکل پیچکهای گیاه را برای التیام جراحات ناشی از ضربههای مکانیکی میخورند [چئو و هو].
معارف گیاهی، ج 6، ص: 402