ابن فضلان

ابن فضلان با نام کامل احمد بن فضلان بن العباس بن راشد بن حماد در نیمه دوم سده سوم و نیمه اول سده چهارم هجری می زیسته است. بیش تر شهرت وی به خاطر کتاب یا رسالهٔ سفرنامهٔ ابن فضلان است.

در نام وی شک وجود دارد. یاقوت نام او را احمد نامید و در آغاز رسالهٔ خویش نام احمد را ذکر کرده است. همچنین نویسنده کتاب عجایب المخلوقات که پیش از یاقوت زندگی می کرده است، او را احمد خوانده است.[۱] ولی خود ابن فضلان در متن رسالهٔ خویش نام خود را محمد ذکر کرده است[۲] که شاید اشتباه در تصحیف بوده که جای الف با میم عوض شده است و یا اینکه نسخه خوانا نبوده و به صورت میم مشاهده شده است.

در مورد نام جد وی که آیا راشد بوده یا اسد نیز، اختلاف نظر وجود دارد، یاقوت آن را به گونهٔ دیگری ذکر کرده است و خود او نام راشد را آورده است [۱] به احتما زیاد خطای لفظی یا نگارشی بوده است.

در مورد اینکه ابن فضلان عرب بوده یا غیر عرب نیز اختلاف وجود دارد. کوالفسکی او را عرب می داند و نام کامل ابن فضلان را دلیلی بر این گفتهٔ خویش می داند. اطرافیان وی نیز او را عرب می دانسته اند، زیرا در متن کتاب وقتی شاه صقالبه سراغ اموال ذکر شده در نامه خلیفه را می گیرد و ابن فضلان عذر می آورد، شاه به ابن فضلان می گوید:

« من آن ها را نمی شناسم، من فقط تو را می شناسم، این ها قومی عجم هستند[۳] »
که همین سخن دلالت بر این دراد که شاه صقالبه ابن فضلان را عرب می پنداشته است.

در مورد واژه فَضلان هم گفته می‌شود که در آن روزگار چنین واژه ای وجود نداشته است[۴] و برخی دیگر ماننده فرهن او را فُضلان دانسته اند.[۱]

زندگی نامه

دربارهٔ محل تولد، رشد، شغل، موقعیت دینی و فرهنگی و منصب او قبل از عزیمتش به شمال خزر، اطلاعات کافی در دسترس نیست. آگاهی ما از وی تنها از راه شناخت رساله اش و مطالب محدود دیگر نویسندگان دربارهٔ اوست.

ابن فضلان جهانگرد نبوده است، بلکه تنها حادثه ای سبب مسافرت او به همران گروهی به سرزمین اسلاوها شده است. احتمال می رود که ابن فضلان در بغداد از جایگاه دینی برخوردار بوده است، زیرا در سفر نیز به امور دینی بیشتر توجه دارد.

سفرنامه ابن فضلان

نوشتار اصلی: سفرنامه ابن فضلان
سفر ابن فضلان در زمان مقتدر خلیفه عباسی رخ داد. رساله ابن فضلان تصویری روشن و زنده از مردم سرزمین‌های آسیای مرکزی و شمال خزر، جغرافیایی انسانی و حاکمان این مناطق ارائه کرده است. این رساله شرح سفری است یازده ماهه که از بغداد آغاز و پس از گذر از شهرهایی چون نهروان- حلوان- همدان- ساوه- ری- سمنان- دامغان- نیشابور- سرخس- مرو- آمل- جیحون- بخارا- خوارزم- جرجانیه- جیت- باشگرد- قبیله صقالبه (اسلاوها)- نهر اتل - خزر و بعد از پیمودن مسیرهایی از ماوراءالنهر و رسیدن به نزدیکی مسکو دوباره به بغداد منتهی می شود. ابن فضلان پس از بازگشت، شرح سفر خود را به صورت کتاب درآورد. این رساله از آن جهت اهمیت دارد که می توان گفت قابل اعتمادترین گزارش دربارهٔ این مناطق، از سوی ابن فضلان ارائه شده است. فیلم «سیزدهمین سلحشور» با کارگردانی جان مک تیرنان از روی رساله ابن فضلان ساخته شده است.



منابع

فصلنامه فرهنگ مردم ایران شماره ۳ و۴
لغت نامهٔ دهخدا
پانویس

↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ دایرة المعارف بزرگ اسلامی، پیشین، ج ۴، ص ۳۹۹.
↑ احمد بن فضلان بن العباس، رسالة ابن فضلان، تحقیق دکتر سامی الدّهان (چاپ سوم: دارصادر، بیروت، ۱۴۱۳ ق) ص ۱۳۵.
↑ احمدبن فضلان بن العباس، پیشین، ص ۱۱۹: «انا لا اعرف هؤلاء انما اعرفک انت، و ذلک انّ هؤلاء قوم عجم».
↑ ابن فضلان، پیشین، مقدمه، ص ۳۸.