پیله . [ ل َ
/ ل ِ ] (اِ)
۞ محفظه ٔ ابریشمین کرم ابریشم . ماده ای که کرم ابریشم از لعاب دهن دور خود می تند و در ساخت ابریشم بکار می آید. (فرهنگ نظام ). بادامه . آن بادامچه بود که ابریشم ازاو گیرند. (لغت نامه ٔ اسدی ). اصل ابریشم و غوزه ٔ ابریشم که کرم تنیده باشد. (برهان ). غوزه ٔ ابریشم و کج . صلجه . شرنق . شرنقه . اصل ابریشم . (صحاح الفرس ). فیلق . (دهار). فیله . پله . بیله . کناغ . نوغان . ابریشمی که کرم آنرا برگرد خود مثل بادام بتند. بیضه ٔ ابریشم که کرم تننده در آن جای گیرد. (غیاث )
: به همه شهر بود ازاو آذین
در بریشم چو کرم پیله زمین .
عنصری .
تاپیل چو یک فریشم پیله
اندر نشود بچشمه ٔ سوزن
شاها تو بزیر فر یزدان [ مان ]
بدخواه تو زیردست آهرمن .
عسجدی .
همچو کرم سرکه که ناگه ز شیرین انگبین
بیخرد، چون کرم پیله ، جان خود سازد هدر.
ناصرخسرو.
کرم پیله همی بخود بتند
که همی بند گرددش چپ و راست .
مسعودسعد.
خرمن خود را به دست خویشتن سوزیم ما
کرم پیله هم بدست خویشتن دوزد کفن .
سنائی .
کنون قرارگهش در دهان ما را نیست
که کرم پیله نماید ورا عصای کلیم .
سوزنی .
خصمش ز کم بقائی ماند بکرم پیله
کو را ز کرده ٔ خود زندان تازه بینی .
خاقانی .
آنچه حق آموخت کرم پیله را
هیچ پیلی داند آنگون حیله را.
مولوی .
جامه ٔ کعبه را که می بوسند
او نه از کرم پیله نامی شد.
سعدی .
چو پروانه آتش بخود درزنند
نه چون کرم پیله بخود برتنند.
سعدی .
وجود جاهل اگر در نخ نسیج بود
چو کرم مرده شمر کو درون پیله در است .
کاتبی .
دمقاص ؛ ریسمان پیله . دمقص ؛ ابریشم یا ریسمان پیله که نوعی از ابریشم ردی است یا دیبا یا کتان . (منتهی الارب ). || کرمی باشد که ازاو ابریشم حاصل شود. (غیاث ). کرم ابریشم . (برهان ). دودالقز به کرم تننده ٔ ابریشم . (غیاث )
۞ : و هوشنگ ... انگبین از زنبور و ابریشم از پیله بیرون آورد. (نوروزنامه ).
آن غنچه های نستر بادامهای قز شد
زرّ قراضه در وی چون تخم پیله مضمر.
خاقانی .
عیسی لبی و مرده دلم دربرابرت
چون تخم پیله زنده شوم باز بر درت .
خاقانی .
تخم پیله است آن به دیباجی سپار
زعفران است آن به حلوائی فرست .
خاقانی .
چو پیلان راز خود با کس نگفتم
چو پیله در گلیم خویش خفتم .
نظامی .
چو پیله زبرگ کسان خورد گاز
همه تن شد انگشت و قی کرد باز.
نظامی .
گروهی که بر پیل کردند زور
فتادند چون پیله در پای مور.
نظامی .
پیله که بریشمین کلاه است
از یاری همدمان راه است .
نظامی .
گر چو پیله چشم برهم میزنی
در سفینه خفته ای ره میکنی .
مولوی .
گر بدانستی که خواهد مرد خود اندر میانش
جامه چندین کی تنیدی پیله گرد خویشتن .
سعدی .
عاشقی بر خویشتن چون پیله گرد خویشتن
گر نه بر خود عاشقی جانباز چون پروانه باش .
سعدی .
پیله که از برگ گیا کرد نوش
برهنه ای بینی آفاق پوش .
امیرخسرو دهلوی .
|| خریطه . (جهانگیری ). توبره . مطلق خریطه . (برهان ). کیسه و خریطه ای که در آن اشیاء مختلفه برای فروش ریزند و بدوش کشند وگردانند و دورگرداننده را پیله ور گویند. (فرهنگ نظام )
: در ته پیله ٔ فلک پیله ور زمانه را
نیست ببخت خصم تو داروی درد مدبری .
خاقانی .
|| بوی دان . عطردان . || چشم و پلک چشم را نیز بطریق تشبیه میگویند. (برهان ). پلک چشم . (جهانگیری ) (غیاث ). جفن
: گرچه پیله ٔ چشم برهم میزنی
۞ در سفینه خفته ای ره میکنی .
مولوی .
|| ورم پلک چشم . || هر گره عموماً و گرهی که در میان دمل به هم رسد و تا آنرا برنیاورند دمل نیک نشود خصوصاً. (برهان ). || چرک و ریمی که از میان زخم برآید وروان شود. (برهان ). || آماس بن دندان
۞ . چرک گردآمده در بن دندان بیمار. گردآمدگی ریم در بن دندان دردگن . ورم بن دندان :دندانم پیله کرده است ، ورم کرده است . || قبه ٔ خشخاش و مانند آن . (فرهنگ نظام ). || دارو. (جهانگیری ). || پیکانی سرپهن . (فرهنگ اسدی نخجوانی ). بیله . پیکان تیر. (برهان )
: چنان چون سوزن از وشی و آب روشن از توزی
بطوسی پیل بگذاری به آماج اندرون پیله .
فرخی .
رجوع به بیله شود. || صحرا و زمین خشک وسیع که در میان دو آب واقع شده باشد یعنی که از دو طرف آن زمین دو رودخانه میرفته باشد یا یک رودخانه دو شاخ شود و آن زمین در میان درآید. (برهان ).
|| (بمعنی بزرگ ) نامی از نامهای نزد گیلانیان و مازندرانیان : پیله آقا.
|| کینه و عداوت . || آزار و تعرض توأم بالجاج .
-
بدپیله . کسی که بر هر کار پای می فشرد.
-
پشم و پیله ٔ کسی ریختن ؛ ناتوان شدن او. قدرت و سیطره و هیمنه ٔ او رفتن .
-
پیله اش گرفتن ؛ پیله کردن . رجوع به پیله کردن شود.
-
پیله ٔ فلک ؛ صحرای فلک .
-
شیله پیله ؛ در ترکیب از اتباع شیله بمعنی نیرنگ و نادرستی است . (از فرهنگ نظام ).
-
کهنه پیله ؛ مجموعه ای ازتکه های پارچه ٔ نو و کهنه که درپی کردن را بکار آید. (از فرهنگ نظام ).