شخ

شخ . [ ش َ ] (اِ) کوه باشد که به عربی جبل خوانند. (برهان ) :
خرامیدن کبک بینی به شخ
تو گویی ز دیبا فکندست نخ .

بوشکور.

گرازیدن گور و آهو به شخ
کشیدند بر سبزه هر جای نخ .

فردوسی .

بجایی که باشد زیان ملخ
وگر تف خورشید تابد به شخ .

فردوسی .

همه دامن کوه تا روی شخ
سپه بود بر سان مور و ملخ .

فردوسی .

بیابانی از وی رمان دیو و شیر
همه خاک شخ و همه ره کویر ۞ .

فردوسی .

به یک خدنگ دژآهنگ جنگ داری تنگ
تو بر پلنگ شخ و بر نهنگ دریابار.

عنصری .

شاخ مرصع شد از جواهر الوان
شخ تل یاقوت شد ز لاله ٔ نعمان .

منوچهری .

سحرگاهان چنان نالم به تیمار
چو ابر دی مهی بر شخ کهسار.

(ویس و رامین ).

درختی گشن بر شخ کهسار
از انبوه شاخش ستاره ستوه .

اسدی .

ز آسمان به زمین غم به حاسد تو رسد
چو سیل و سنگ که آید به پستی از سر شخ .

سوزنی .

نه در کوه سبزی نه در باغ و شخ
ملخ بوستان خورد و مردم ملخ ۞ .

سعدی .

|| بینی کوه . (برهان ). ستیغ. دماغه وبینی کوه . تیغ کوه . (ناظم الاطباء) :
وقت آن شد که به دست آید طاووس و تذرو
تا شود بر سر شخ کبک دری شعرسرای .

فرخی .

ز ناگاه دیدند مرغی شگفت
که از شخ آن کُه نوا برگرفت .

اسدی .

بخت چون با گله ٔ رنگ بیاشوبد
سرنگون پیش پلنگ افتد رنگ از شخ .

ناصرخسرو.

به هر کوه و بیشه ز شاخ و ز شخ
پراکنده لشکر چو مور و ملخ .

نظامی .

لیک زیر پای موسی همچو یخ
میگدازید و نماندش شاخ و شخ .

مولوی .

گل سختش بسختی سندان
شخ تندش به تیزی ساطور.

مولوی .

|| زمین محکمی که در دامن کوه و سر کوه باشد. (برهان ). زمین بود سخت بر کوه و غیره . (اسدی ). زمین سخت و بلند. (فرهنگ رشیدی ). زمین سخت . (فرهنگ سروری ). زمین سخت باشد و دامن کوه که گیاه نروید. (حاشیه ٔ لغت فرس اسدی ). زمین سخت را گویند که در دامن کوه باشد. (فرهنگ جهانگیری ). زمین سخت که پی برنگیرد. (شرفنامه ٔ منیری ) :
چنان بگریم گر دوست بار من ندهد
که خاره خون شود اندر شخ و ز رنگ زگال .

منجیک .

نبد کوه پیدا ز ریگ و ز شخ
ز دریا به دریا کشیدند نخ .

فردوسی .

زمین شخ و خشکی که گفتی سپهر
برو تا جهان بود ننمود چهر.

فردوسی .

کنیدش به خنجر سر از تن جدا
به شخی که هرگزنروید گیا.

فردوسی .

نه بر شخ و ریگش بروید گیا
زمینش روان ریگ چون توتیا.

فردوسی .

سراسر شخ و سنگلاخ درشت
بگشت واز آن اژدها شش بکشت .

اسدی .

نبینی ز زهرش زمین ، گشته بود
همه شخ سیاه و همه کُه کبود.

اسدی .

میوه ها سر درکشند از کثرت گرما به شاخ
ماهیان بیرون فتند از جوشش دریا به شخ .

انوری .

|| زمین بلند. (شرفنامه ٔ منیری ) :
الا تا زمی از کوه پدیدست و ره ازچَه ْ
به کوه اندر زر است و به ره بر شخ و راود.

عسجدی (دیوان چ سعید نفیسی ) .

۞
- گل شخ ؛ گل بی ریگ . طین حر. (یادداشت مؤلف ).
|| دره .شعب . (صحاح الفرس ). || هرچیز محکم . || مخفف شاخ اعم از شاخ گاو و شاخ درخت . (برهان ). || (ص ) شق . در تداول عامه صورتی از شق است . راست . آخته قامت . کشیده بالا: شق و رق ؛ راست و کشیده .
- خود را شخ گرفتن ؛ خدنگ و راست به حرکت درآمدن از تکبر. سر و گردن و بدن کشیده و آخته داشتن از کبر :
رطوبت از دل او برده است خشکی زهد
وگرنه بهر چه زاهد گرفته خود را شخ .

مولانابنایی .