عبا باقی

هنر عبا بافی یکی از صنایع دستی دیرینه و زیبا و ظریف شهر نایین می‌باشد. از قدیم الایام این صنعت در بوشهر، کوهپایه و بخش محمدیه شهر نایین رواج داشته‌است. دربخش محمدیه سردابهای عبا بافی متعددی با استفاده از تکنیک کَند ساخته شده‌است که در هر یک از آنها معمولاً ۸ تا۱۰ نفر مشغول بکار بوده اندو در حال حاضر ۱ تا۲ نفر می‌باشند. جنس عبای نایین از کرک شتر و یا پشم گوسفند است و طول هر طاقهٔ عبا ۶ متر و وزن آن ۵/۲ کیلو گرم می‌باشد. دستگاههای عبا بافی از جنس چوب و نی می‌باشد و شامل اجزایی مانند نوردهای در عقب و جلو دستگاه دفتین وشانه در وسط و دو پدال برای باز کردن بین تارها و... می‌باشد.
نحوه کار:
کرک شتر بعد از چیده شدن با آب شسته می‌شود.بعد از خشک شدن قسمتهای نامرغوب از آن جدا می‌شود. قسمتهای مرغوب تر توسط زنان خانه دار در چند مرحله موکشی می‌شودکرک موکشی شده توسط ماشین برش و حلاجی می‌شود. کرک حلاجی شده توسط جرخهای نخ ریسی دستی به نخ تبدیل و به شکل دوک در می‌آید. تا این قسمت کار توسط افراد مختلفی انجام میشود. بافنده دوکهای آماده رابا چرخ دستی بر روی ماسوره می‌پیچند. ماسوره در هنگام بافتن در داخل ماکو جای می‌گیرد.
برای بافتن ابتدا بافنده با پای راست پدال راست را پایین می‌برد در این هنگام تارها از هم باز می‌شود بعد ماکو را از سمت راست از بین تارها عبور داده و از سمت چپ بیرون می‌آورد بعد از بیرون آوردن ماکو وسط پود را تا یک وجب بالا میبرد (این کار برای این انجام می‌شود که بعد از دفتین زدن پود در لای تار قرار گیرد) سپس با دست راست دفتین را می‌گیردو با دو یا سه ضربه آن را بر روی پود میزند. دوباره با پای چپ پدال سمت چپ را پایین می‌برد تا تارها به اندازه ماکو باز شود سپس ماکو را از سمت چپ از بین تارها عبور می‌دهد دوباره وسط نخ را بالا می‌برد و دفتین را دو یا سه مرتبه بر روی پود میزند این کار به همین ترتیب تکرار می‌شود تا طول آن ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر پیش رود مقرا بافته شده بر روی نورد جلو پیچیده می‌شود تا طول آن به تا ۶ متر افزایش یابد . ازمشهورترین عبابافان این منطقه به علی آقا(علی بیگی)وجوانرین عباباف این منطقه به علی مدنیان محمدی اشاره کرد. عبا بعد از بافته شدن از دستگاه جدا شده و در دستگاه دیگری که فقط شامل دو نورد عقب و جلو می‌باشد پرداخت و اتوکشی شده و سپس برای دوخت آماده می‌گردد.این عباها همواره به کشورهای عربی حاشیهٔ خلیج فارس صادر گردیده و به مرغوبیت مشهور بوده‌است.[۱]
منابع [ویرایش]

↑ سایت اختصاصی نائینhttp://www.shahrenaein.com/fa
فرمانداری شهرستان نائین [۱]
سایت فرهنگی محمدیه :www.mohammadieh.ir
رده: شهرستان نائین

قس

ابزار و دستگاه عبابافی نائین

سید علی مجابی*

مقدمه

عبا روپوشی گشاد و بلند است که بر روی دوش‌ها افکنده می‌شود.جلوی آن باز است‌ و آستین‌هایی کاذب داشته و از دیرباز عمدتا علمای اسلامی آن را بر دوش می‌انداختند. بافت عبا پیش از این در نائین،قزوین،کرمان،بوشهر و بهبهان مشهور بوده است که امروزه‌ تنها نامی از عبای این ناطق در اذهان باقی مانده است.

عبابافی نایین نیز از این رویه مستثنی نبوده و امروزه محلهء عباباف‌های روستای‌ محمدیه نایین ساکت و بی‌هیاهو است.سروصداهایی که در دل زمین و از مکان‌هایی‌ نمور از دیرباز برمی‌خواست امروزه به ندرت و به سختی به گوش می‌رسد.

ازاین‌رو برآنیم که در این مقاله نگاهی داشته باشیم به ابزار و دستگاه مورد استفاده در بافت عبا که در شهرستان نائین و در محلهء عبابافها مورد استفاده قرار می‌گیرد تا شاید به‌ این وسیله یکی از سنتی‌ترین روش‌ها و ابزرهای بافت در ایران معرفی شده باشد.

عبا (Aba)

عبا معمولا در عرض 57 سانتی‌متر و طول 6 متر بافته و استفاده می‌گردد.چله(نخ تار) آن از جنس نخ پنبه/پلی استر و پود(در اصطلاح محلی دم‌لو گفته گفته می‌شود)جنس آن از پشم و در عبای مرغوب از جنس کرک شتر خود رنگ می‌باشد.استفاده از پشم شتر محدود به برخی از تولیدات خاص بوده و اکثرا از پشم گوسفند رنگرزی شده استفاده‌ می‌گردد.پوست گردو و پوست انار از مهمترین رنگزاهای طبیعی مصرفی برای رنگرزی‌ (*)استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی نجف‌آباد

پود عبا می‌باشد.عبای بافته شده با کرک شتر در بازارهای جهانی از شهرت و اعتباری‌ خاص برخوردار است.(شکل 1:طرز تهیه دم‌لو) عبا توسط حرکت پود(دم‌لو)در بین نخ‌های تار(چله)ایجاد می‌شود.برای تهیه دم‌لو از چرخ نخ‌ریسی استفاده می‌شود.(شکل 2 و 3) در انتهای جلویی چرخ‌دستی یک محور ظریف و چوبی قرار دارد که ماسوره بر روی‌ آن قرار می‌گیرد.این محور چوبی توسط ریسمانی محکم به چرخ متصل می‌باشد.این‌ چرخ توسط اهرمی که به محور آن متصل است چرخانده می‌شود وظیفه اصلی این چرخ‌ تهیه‌ی ماسوره موردنیاز جهت بافت می‌باشد.(شکل 4)

دستگاه عبابافی‌ الف)چارچوبدستگاه عبا بافی را(پاچال)

محل قرار گرفتن دستگاه عبابافی را پاچال می‌نامند.این دستگاه بر روی یک چاله‌ نصب می‌گردد و بافنده در لبه کناری و در انتهای چاله پشت دستگاه می‌نشیند.به‌طوری‌ که او در داخل چال زرین دستگاه قرار می‌گیرد.

ساختار کلی دستگاه بر روی دو جفت میله تقریبا عمود برهم بنا می‌گردد.دو میله افقی‌ از یک طرف در دیوار کارگاه فرورفته و از طرف دیگر به صورت یک زبانه در داخل شیار عمودی چوب‌های عمودی قرار گرفته‌اند.چوب‌های عمودی در کنار اسنو(نورد)نخهای‌ چله در داخل زمین فرومی‌روند.(شکل 5 و 6 و 7)

ب)وردها(سات)

دستگاه عبابافی دارای 2 ورد می‌باشد که در اصطلاح محلی به آنها سات می‌گویند. سات‌ها به صورت متناوب عمل کرده و سبب ایجاد بافت می‌شوند.حرکت وردها سبب‌ ایجاد دهنه بین نخ‌های تار شده و ماکو حاوی ماسوره می‌تواند از بین این دهنه ایجاد شده‌ عبور کند.وردها توسط یک پدال پایی که در پایین و در داخل چاله قرار دارد حرکت‌ می‌کنند.(شکل 8 و 9 و 01)

جهت نصب ورد نیز که نخ‌های تار را بوسیله یکسری نخ عمود بر نخ چله مهار کرده‌ است از دو سری ریسمان که از طرفین سات بالا آمده‌اند استفاده می‌شود.

این ریسمان‌ها به دو اهرم تعادلی متصل می‌گردند.این اهرم‌های تعادلی چوبی وظیفه‌ دارند دهنه کار را به صورت متعادل حفظ کرده و ضرب ایجاد شده جهت عبور ماکو را پس از عبور آن برعکس ساخته و ضرب دهنه را عوض نماید.(شکل 11)

در وسط اهرم‌های تعادلی حلقه‌ای تعبیه شده که از میان آن تسمه‌ای به عنوان نگهدارنده‌ چهارچوب وردها(سات‌ها)خارج می‌شود.این تسمه بر روی چوبی استوانه‌ای شکل که بر روی چهارچوب دستگاه قرار گرفته است بسته می‌شود.این چوب توسط بدنه دستگاه مهار می‌گردد.(شکل 21)

ج-شانه یا دفتین

پس از هربار رد کردن ماکو حاوی ماسوره از بین دهنه نخ تار دفتین یا شانه بافندگی با حرکت دست به لبه پارچه کوبیده می‌شود تا پود عبور داده شده را در داخل پارچه محکم‌ نماید.به‌طور معمول تراکم پود در یک عبا بین 04 تا 05 پود در سانتی‌متر می‌باشد و یک‌ بافنده در یک روز کاری قادر خواهد بود تا متراژی در حدود 1 تا 2 متر را تولید نماید.

شانه موردنظر از نی نازک و به صورت دستی ساخته می‌شود.تهیه این شانه به ظرافت‌ خاصی نیاز دارد.هر شانه از 61 بخش 04 تایی تشکیل شده که هر بخش آن را گره‌ پوریس می‌گویند.نخ‌های تار پس از عبور از پل تار و رد شدن از وردها از وسط شکاف‌ بین نی‌ها عبور کرده و با اعمال کششی مختصر تمام نخ‌های تار در یک حد محکم‌ می‌گردند.(شکل 31)

د-سرانداز دفتین

کل ساختار شانه در یک چهارچوب محکم قرار گرفته که می‌توان به عقب حرکت کرده و محکم به لبه پارچه کوبیده شود.لذا دارای یک حرکت رفت و برگشتی می‌باشد.(شکل 31)

با افزایش بافت و جلو رفتن میزان پارچه بافته شده می‌بایست مقدار کار بافته شده بر روی نورد یا اسنو جمع گردد.بایان حال عبای بافته شده در یک محدوده کوچک دارای‌ تغییرات طولی کوتاهی می‌باشد که قابل پیچیدن به دور نورد است.لذا ساختار چوبی در بالای دستگاه توسط یک میله که از دو سر دارای یک زائده یا زبانه فلزی کوتاه است کنترل‌ می‌گردد.(شکل 41)

این زبانه‌های کوچک در طرفین دستگاه بر روی یک قطعهء چوبی شیاردار قرار می‌گیرد. این قطعه چوبی شیاردار که بر روی میله‌های افقی چهارچوب اصلی دستگاه بسته شده‌ است را سرانداز دفتین می‌گویند.(شکل 41)

سرانداز دارای دندانه‌های متفاوتی است که می‌تواند فاصله شانه با لبه و میزان‌ کوبش را کنترل نماید.با تغییر فاصله شانه از لبه پارچه متناسب با افزایش بافت می‌توان‌ یکنواختی لبه پارچه را حفظ کرد.برای جابه‌جایی دفتین بر روی شیارهای سرانداز از یک محور چوبی ساده که توسط یک طناب به دور چوب زبانه‌دار متصل است استفاده‌ می‌شود.(شکل 11)

نکته‌ی قابل ذکر دیگر در مورد بافت عبا این است که اگر نخ پود در هنگام بافت پاره‌ شده و یا ماسوره تمام شود،دهنه موجود با استفاده از دفتین بسته شده و با عوض کردن‌ جای وردها دهنه جدید تشکیل شده و ماسوره جدید از آن عبور می‌نماید.با انجام این کار پارچه رگه‌دار نشده و یا موج برنمی‌دارد.

اسنو یا نورد بافت

پس از بافت 5 الی 01 سانتی‌متر از عبا،بافنده با جابه‌جا کردن سرانداز دفتین و چرخاندن اهرمی که در انتهای اسنو قرار دارد عبای بافته شده را به دور اسنو یا نورد بافت‌ جمع می‌کند.(شکل 51)

اسنو بافت را مدور می‌سازند(استوانه‌ای شکل).بااین کار و در هنگام پیچش عبا، اصطکاک سطحی رو و پشت عبا بیشتر شده و به دلیل نمناک بودن محیط پارچه تحت‌ کشش،راحت‌تر شکل می‌گیرد(شکل 61)

اسنو یا نورد چله(نخ تار)

برخلاف اسنو پارچه،اسنو چله چهارگوش می‌باشد.به‌طور کلی میزان اصطکاک سطحی‌ نخ با چوب زیاد است و با چهارگوش شدن اسنو سطح تمام نخ تار با آن افزایش یافته و از لیز خوردن(سرخوردن)نخ‌های چله جلوگیری می‌شود.(اصطلاحا چله ریزش‌ نمی‌کند).(شکل 71)
ماکو

پس از تهیه دم‌لو و پیچیده شدن آن بر روی محور،ماسوره در داخل ماکو قرار می‌گیرد،ماکو وظیفه دارد تا ماسوره را در داخل دهنه بافت حرکت دهد تا عمل پود گذاری صورت پذیرد.

کناره‌گیر پارچه(متید)

مشابه با سایر سیستم‌های بافندگی کناره پارچه بافته شده دارای تنش ناپایدار شدیدی‌ است که می‌بایست تا تمام شدن بافت،آن را کنترل کرد.در عبا بافی از میله لولایی شکلی‌ که متناسب با عرض تغییر کرده و از جنس چوب یا آهن می‌تواند باشد جهت کنترل‌ حواشی پارچه استفاده می‌شود.بااستفاده از این ابزار که متید نام دارد پارچه با عرضی‌ ثابت بافته می‌شود.(شکل 81)

متید در دو طرف دارای سوزن‌های ریز و متعددی است که بر سطح پارچه در کناره‌ها فرورفته و سبب ثابت نگه‌داشتن عرضی بافته می‌شود.(شکل 91)

وسایل مکمل بافت

در کنار وسایل اصلی بافت از وسایلی نیز جهت برطرف کردن برخی از اشکالاتی که‌ در حین بافت به وجود می‌آید استفاده می‌گردد که اصلی‌ترین آنها عبارتند از:

الف-قیچی:جهت گرفتن،بریدن و کوتاه کردن نخ‌های اضافی بافت یا نخ‌های بیرون‌زده از سطح عبا.

ب-منقاش:جهت گرفتن و خارج ساختن اضافات و ضایعات نخ‌ها،همچون پوست‌ گردو و یا پوست انار که به عنوان ماده رنگزای اصلی دم‌لو به کار می‌رود.

ج-درفش:جهت زدودن سطح عبا از ضایعات بسیار ریز و کوچک.

ابزار پرداخت عبا

برای پرداخت عبا از حلبی پرداخت استفاده می‌شود.سطح دندانه‌دار حلبی سبب بیرون‌ آوردن پرزهای سطحی عبا از آن شده و حالت مخملی به عبا می‌دهد.پس از ایجاد سطح‌ مخملی موردنظر آن را به آب حنا آغشته کرده،با این کار علاوه‌براین‌که سطح مخملی حفظ

می‌گردد زیردستی نرم و مطلوبی نیز به عبا داده می‌شود.پس از انجام اعمال ذکر شده با استفاده‌ از اتو سطح عبا را اتو می‌زنند.

ردیف/نام ابزار/وظیفه ابزار

/1پاچال/محل قرار گرفتن دستگاه

/2سات/ورد بافندگی

/3دم‌لو/نخ پود پارچه(عبا)

/4سرانداز/وسیله تنظیم شانه با لبه پارچه

/5دفتین/شانه‌بافندگی

/6اسنو پارچه/وسیله جمع‌کننده پارچه بافته شده

/7اسنوچله/تغذیه‌کننده نخ‌های چله بافت

/8ماکو/وسیله پودگذاری

/9متید/کنارگیر پارچه(تمپل‌بافندگی)

/01قیچی/بریدن نخ‌های اضافی

/11منقاش/خارج ساختن ضایعات از سطح پارچه و نخ‌ها

/21درفش/زدودن سطح عبا از ضایعات بسیار ریز

/31پوست گردو/رنگزای مورد استفاده جهت رنگرزی دم‌لو

/41پوست انار/رنگزای مورد استفاده جهت رنگرزی دم‌لو

/51حلبی پرداخت/مخملی کردن سطح عبا

/61آب حنا/جهت دادن زیردست نرم و مطلوب سطح پارچه(عبا)

/71اتوی بخار/تثبیت سطح عبای پرداخت شده

تصاویر عبابافی اشاره شده در متن مقال

(به تصویر صفحه مراجعه شود)