اسحاق . [ اِ ] (اِخ ) ابن ابراهیم فارابی
۞ مکنی به ابی ابراهیم . وی خال اسماعیل بن حماد جوهری ، صاحب «کتاب الصحاح فی اللغة» است و این ابوابراهیم مؤلف کتاب مشهور «دیوان الادب » است . قاضی اشرف یوسف بن ابراهیم بن عبدالواحدشیبانی قفطی که بیمن رفته و بدانجا اقامت گزیده است بما نوشته : حوادث روزگار، ابوابراهیم اسحاق فارابی را بسرزمین یمن انداخت و وی در زبید سکنی گزید و کتاب خود دیوان الأدب را در آنجا تألیف کرد و اهل زبیدعازم بودند که کتاب مزبور را بر او بخوانند اما اجل اسحاق را مهلت نداد و پیش از اینکه از او روایت کنند و کتاب را بر او خوانند زندگی را بدرود گفت ، و مرگ او در حدود سنه ٔ
450 هَ . ق .
۞ بود. اسحاق کتاب خود را به شش قسمت
۞ کرده است بدین ترتیب : اول ، کتاب سالم . دوم ، کتاب مضاعف . سوم ، کتاب مثال ، و آن شامل کلماتی است که اول آنها حرف عله است . چهارم ، کتاب ذوات الثلاثة، مراد کلماتی است که در وسط آنها حرف عله باشد. پنجم ، کتاب ذوات الاربعة شامل کلماتی که حرف آخر آنها حرف علة باشد. ششم ، کتاب همزه . و این شش کتاب شامل اسماء و افعال است که مؤلف نخست در آنها اسماء را آرد و سپس افعال را و نیز او راست : کتاب بیان الاعراب . کتاب شرح ادب الکاتب . کتاب دیوان الادب . یاقوت گوید: بخط ابی نصر اسماعیل بن حماد الجوهری الفارابی النسوی
۞ خواندم که گوید: کتاب مذکور بر ابراهیم ، در فاراب ، و سپس بر ابی السری محمدبن ابراهیم اصفهانی ، در اصفهان بخواندم و آنرا در بغدادبر قاضی ابی سعید سیرافی عرض کردم . الحاکم گوید قسمتی از آن را، تا موضع البلاغ ، که آخر اسماء است بر ابویعقوب یوسف بن محمدبن ابراهیم فرغانی الزیزقانی
۞ خوانده بودم و گفت آنرا بر ابوعلی حسن بن علی بن سعد الزامینی خواندم و ابوعلی آنرا بر ابوابراهیم خوانده است . الحاکم گوید مراد جوهری از گفته ٔ خود «و آنرا در بغداد، بر قاضی ابوسعید سیرافی عرض کردم » این است که سیرافی آنرا پذیرفت
۞ و انکار نکرد و آنرا از صحاح لغت دانست . اما ابومحمد حسن بن السیرافی آنرا رد کرد و کلماتی را که از آن انکار کرده علامت گذاشته است . در آخر ثلث اخیر نسخه ٔ الحاکم بخط جوهری نوشته شده است که این کتاب را ابوسعد عبدالرحمن بن محمدبن محمدبن عزیز، از اول تا آخر بر من خوانده است ، و من آنرا برای او تصحیح کردم و اسماعیل بن حماد الجوهری آنرا بنوشت و در جای دیگر همین نسخه نوشته شده : سمعه منی و لدی ّعلی و الحسن من اوله الی آخره بقرأتی ایاه الا اوراقاً قرأها الحسن بنفسه علی ّ و صح سماعها واﷲ تعالی یبارک لهما فیه و یوفقهما لصالح الاعمال و کتب ابوهمایعقوب بن احمد غرةالمحرم سنة
455 هَ . ق . ثم قرأه علی ّ ولدی الحسن قراءة بحث و استقصاء من اوله الی آخره بما علی حواشیه من الفوائد و شرح الابیات فی شهور سنة
463 هَ . ق . و علی النسخة ایضاً قبل ذلک ما صورته : سمعه منی بلفظی و صححه عرضاً بنسختی صاحبه ابویوسف یعقوب بن احمد و فرغ منه فی ذی القعدة سنة
429 هَ . ق . و کتب عبدالرحمن بن محمدبن دوست بخطه قال مؤلف الکتاب فهذا
۞ مع وضوحه و کون هؤلاء المذکورین مشهورین معروفین و معرفتی بالخطوط الموجودة علی النسخة کمعرفتی بما لااشک فیه یبطل ما کتب الینا القاضی القفطی من کون هذا الکتاب صنف بزبید و انه لم یسمع علی مصنفه . (معجم الادبا چ مارگلیوث ج
2صص
226 -
229). و رجوع به الاعلام زرکلی ج
1 ص
94 و روضات الجنات ص
110 و رجوع بابوابراهیم فارابی شود.