اسحاق . [اِ ] (اِخ ) ابن سلیمان الاسرائیلی مکنی به ابویعقوب و مشهور به اسرائیلی . وی طبیب و فاضل و بلیغ و عالم و مشهور به حذاقت و معرفت و نیکوتصنیف و عالی همت بودو از مردم مصر است و در آغاز امر کحالت میورزید و سپس در قیروان ساکن شد و ملازمت اسحاق بن عمران
۞ کرد و نزد او تلمذ کرد و طبابت خاص امام ابامحمد عبیداﷲ المهدی صاحب افریقیه داشت و در منطق بصیر و از انواع معارف حظی داشت و بیش از یکصد سال مجرد بزیست . او را گفتند: ایسرک ان [ یکون ] لک ولداً. قال : اما اذ صار لی کتاب الحمیات فلا، و منظور او آن بود که بقاء ذکر وی بکتاب حمیات بیش از بقاء ذکرش بفرزند است و ازو روایت کرده اند که گفت : مراچهار کتاب است که ذکر مرا بیش از فرزند زنده دارد وآن چهار: کتاب الحمیات و کتاب الاغذیة و الادویة و کتاب البول و کتاب الاسطقسات است . وفات وی قریب بسال
320 هَ . ق . بود و احمدبن ابراهیم بن ابی خالد معروف به ابن الجزار در کتاب اخبارالدولة در ابتداء دولت امام ابی محمد عبیداﷲ المهدی که از مغرب ظهور کرد گوید: اسحاق بن سلیمان المتطبب مرا حدیث کرد که چون بمصر بر زیادةاﷲبن الاغلب درآمدم او را در لشکرگاه اریس یافتم و بسوی او رفتم . وی چون از ورود من آگاه شد مرا پانصد دینار فرستاد تا بدان زاد سفر ساختم و در ساعت وصول نزد او رفتم و امیر را درود گفتم و رسم خدمت چنانکه شایسته ٔ ملوک است ، بجای آوردم . مجلس او را کم وقر دیدم و حب لهو و مضاحک را بر او غالب یافتم . پس ابن خنبش معروف بیونانی آغاز سخن کرد و مرا گفت : تقول ان الملوحة تجلو؟ گفتم : نعم . گفت و تقول اِن الحلاوة تجلو؟ گفتم : نعم . گفت فالحلاوة هی الملوحة و الملوحة هی الحلاوة. گفتم الحلاوة تجلو بلطف و ملائمة و الملوحة تجلو بعنف . پس مکابره دراز کشید و راه مغالطه پیش گرفت . چون چنین دیدم گفتم تقول انت حی ؟ گفت نعم . گفتم : والکلب حی ّ. گفت : نعم . گفتم : فانت الکلب و الکلب انت . پس زیادةاﷲ بسیار بخندید دانستم که بهزل بیش از جدّ راغب است . اسحاق گوید: چون ابوعبداﷲ داعی المهدی به رقاده رسید مرا بخویش خواند و تقرب بخشید و او در کلیه سنگ داشت و من وی را با داروئی که عقرب های محرقه داشت معالجه کردم . روزی با گروهی از کتامه نشسته بودم آنان انواع علل را از من بپرسیدند و هرچه پاسخ دادم نفهمیدند. گفتم شما گاوانید و از انسانیت بجز نام ندارید. این خبر به ابی عبداﷲ برداشتند. پس چون نزد او شدم مرا گفت : تقابل اخواننا المؤمنین من کتامة بما لایحب و باﷲ الکریم لولا انک عذرک بانک جاهل بحقهم و بقدر ما صار الیهم من معرفة الحق و اهل الحق لاضربن عنقک . اسحاق گوید: او را مردی یافتم بجد که هزل را بدو راه نبود. (عیون الانباء ج
1 صص
36 -
37). و ابن البیطار ازو روایت آرد، از جمله در ذیل آس و ارز و زعفران و ضرو و بیشتر از او به کلمه ٔ اسرائیلی مطلق قناعت کند و نام او را در ذیل شرح کلمه ٔ جمّیز آورده است . در تتمه ٔ صوان الحکمة ترجمه ٔ اسحاق بن سلیمان آمده : قال : من تناول الطین یسدر العین و یصفر اللون و یبخر الفم و یحفر الاسنان . و قال : عجبت لمن اقتصد فی اکل الخبز الحنطی و اللحم الحولی و احترس الهواء الوبی و الماء الردی ّ کیف یمرض . (تتمه ٔ صوان الحکمة چ لاهور ص
9). و رجوع بکشف الظنون ذیل کتب مذکوره شود.