تاریخ ترک . [ خ ِ ت ُ ] (ترکیب وصفی ، اِ مرکب ) مؤلف کشاف اصطلاحات الفنون در ذیل کلمه ٔ تاریخ آرد: و از آن جمله تاریخ ترک است و سالهای آن نیز شمسی حقیقی است و شب و روز را به دوازده قسمت تقسیم کنند و هر قسمت را «چاغا» نامند و هر «چاغ » را به هشت قسمت تقسیم کنند و هر قسمت را «کهنا» گویند و باز شب و روز را به ده هزار قسمت تقسیم کنند و هر قسمت را «فنکا» نامند. و سال شمسی بنابر ارصادشان
365 روز و
2436 فنکا می باشد و سال را به
24 قسمت متساوی تقسیم کنند
15 روز و
218456 فنکا. و ابتداء سال هنگامی است که آفتاب بدرجه ٔ شانزدهم «دلو» رسد. و همین طور ابتدای باقی فصول در اواسط بقیه ٔ برجها قرار گیرند. اما ماههای آنها قمری حقیقی است و مبداء هر یک از آنها اجتماع حقیقی است و نام ماههای آن از اینقرار است : «آرام آی »، «ایکندی آی »، «اوجونج آی »، «دردونج آی »، «بیشنج آی »، «آلتیج آی »، «یتنج آی »، «سکینج آی »، «طوقتنج آی »، «لوترنج آی »، «ان بیرنج آی »، «چغشاباطآی » و در هر یک از ماههای قمری یک قسم زوج از اقسام سال که عدد آن دو برابر عدد آن ماه است ، پس اگر قسم زوج در ماهی روی ندهد چنانکه این امر هم ممکن است ، زیرا مجموع دو قسم بزرگتر از یک ماه است آن وقت آن ماه زاید بشمار می آید و آن را بزبان خودشان شون آی نامند و این ماه را از این روی زاید شمرند تا مبداء ماه اول همیشه در حوالی مبداء سال باشد و ماه مزبور همان ماه کبیسه ای است و ترتیب سالهای کبائس در نزد ایشان بهمان ترتیبی است که در نزد عرب وجود دارد. بعبارت دیگر ایشان یازده ماه را در هر سی سال قمری به ترتیب بهزیجوج «ادوط» کبیسه می گیرند و ماه کبیسه در موضع معینی از سال واقع نمیشود بلکه ممکن است در مواضع مختلف آن روی دهد و عدد ایام ماه در نزد آنان
29 یا
30 روز است . بیش از سه ماه متوالی ، ماه تام نیاید و بیش از دو ماه متوالی هم ماه ناقص روی ندهد و هرگاه از سالهای ناقصه ٔ یزدگردی
632 بیندازند و از باقیمانده سی ، سی طرح کنند تا آنکه سی روز یا کمتر ازآن باقی بماند در اینصورت اگر آن باقیمانده موافق یکی از سالهای مخصوص کبیسه باشد آنرا کبیسه گیرند و الا فلا. ولی اگر این ماه پس از هر یک از ماههای سال واقع شود آن وقت از راه استقراء و حساب اجتماعات آنرا بدست آورند، و باید دانست که ایشان را ادواری است :
اول ، که آنرا دور عشری نامند و مدت آن ده سال است و برای هر سال آنان ،نام خاصی بزبان ترکی وجود دارد.
دور دوم را اثناعشری خوانند و هر یک از سالهای مذکور بلغت ترکی بحیوانی نسبت دهند واین همان دوری است که در میان دیگر اقوام نیز مشهوراست
۞ .
سوم دوره ٔ «ستونی » و مدت آن شصت سال است که مرکب از دو دور نخستین است که عبارت از شش دور «عشری » و پنج دور «اثناعشری » و اول این دوره در اول عشری و اثناعشری هر دو است و با این دوره های سه گانه همانطور که سالها را می شمرند ایام رانیز می شمرند و ایشان را دور دیگری است موسوم بدوره ٔچهارم و دور اختیاری که بدان فقط ایام را می شمرند ومدت آن دوازده روز است و آن مثل ایام هفته در نزد آنان می باشد و هر روز آن را به یکی از رنگها نسبت دهند و به همان رنگ به زبان ترکی نامیده می شود. بعضی ازاین روزها در نزد ایشان منحوس و یا نزدیک بدان و برخی مسعود و یا نزدیک بدانست و در اختیارات بدان اعتماد کنند و هرگاه این دور بنخستین قسم فرد اقسام سال برسد روز آن دور را تکرار می کنند، به عبارت دیگر لازم نخست از این قسم و روز قبل از آن را در این دور یکی می شمرند و همچنین هر یک از اقسام سال و همچنین هر یک از روزهای ادوار چهارگانه به زبان ترکی دارای نام خاصی است و تفصیل این امر را از کتب عمل (تقویم ) می توان جست . و ترکان مبداء تاریخ خویش را ابتدای آفرینش عالم قرار دهند و به گمان ایشان در سال
660 یزدگردی از آغاز آفرینش عالم
8863 قرن و
9965 سال سپری شده است و گمان برند که مدت بقای عالم
300000 قرن است که هر قرن
10000 سال است . (کشاف اصطلاحات الفنون چ احمدجودت ج
1 صص
68-
69).