توران . (اِخ ) نام ترکستان است و بعضی از خراسان و آن از مشرق است . (لغت فرس اسدی چ اقبال ص
367). ولایت ماوراءالنهر است . (فرهنگ جهانگیری ). ملک ماورأالنهر، منسوب به تور. (فرهنگ رشیدی ). نام ولایتی است بر آن طرف آب آموی ؛ یعنی ماوراءالنهر. (برهان ). چون این ملک را فریدون به تور، پسر بزرگ خود داده بود به توران موسوم شد. (برهان ) (از فرهنگ جهانگیری ). ملکی است معروف ، منسوب به تور که پسر فریدون بود. (غیاث اللغات ) (آنندراج ). جمیع بلاد ماوراءالنهر. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). کلمه ٔ توران ، نام سرزمین تورانیان است ، در پهلوی توران
۞ مرکب از «تور» + «آن » (پسوند نسبت و مکان ). سرزمین توران به ایران ویج یا مملکت خوارزم متصل بوده ، از طرف مشرق تا دریاچه ٔ آرال - که جغرافی نویسان قرون وسطی آن را دریاچه ٔ خوارزم نیز نامیده اند - امتداد داشته است . جنگهای ایرانیان و تورانیان بخش مهم داستانهای ملی ما را تشکیل میدهد. پادشاه توران ، افراسیاب (در اوستا فرنره سینه
۞ )، با پادشاهان پیشدادی و پس از آن با پادشاهان کیانی در زد و خورد بوده است . در اوستا از این جنگ یاد شده و غیرمستقیم حدود خاک توران تعیین شده است . بطلمیوس جغرافیانویس یونانی قرن دوم میلادی تور را ناحیه ٔ خوارزم دانسته
۞ . خوارزمی (نیمه ٔ دوم قرن چهارم هجری ) در مفاتیح العلوم ص
114 می نویسد: مرز توران معمولاً نزد ایرانیان ممالک مجاور جیحون است .در شاهنامه توران مملکت ترکان و چینیان است که بواسطه ٔ جیحون از ایران جدا می شود. در کتب ایرانی و عرب قرون وسطی تمایل مخصوص به اطلاق توران به سرزمین ماوراءالنهر مشاهده می شود. نزد خاورشناسان ، تورانیان طوایفی بودند در دشتهای روسیه و مستملکات آسیایی روس حالیه ، یا طوایف چادرنشینی که از دریای قفقاز تا رود سیحون (سیردریا) پراکنده بودند. از اوستا و کتب دینی پهلوی و داستانهای ملی و اقوال مورخان قدیم برمی آید که ایرانیان و تورانیان از یک نژاد بوده اند منتهی ایرانیان زودتر شهرنشین و متمدن شدند و تورانیان به همان وضع بیابان نوردی و چادرنشینی باقی ماندند. در کتب متأخر ناحیت ترک و خزر و چین و ماچین و تبت و شرق را به تفاوت خاک تور و ممالک روم و روس و آلان و مغرب را خاک سرم (سلم ) دانسته اند. بر خلاف این پندار، توران و سرمان و دو مملکت دیگر سائینی و داهی (که در فروردین یشت آمده ) هر چهار، مانند خود ایران مرز و بوم قوم آریائی است . (حاشیه ٔ برهان چ معین )
: به منذر بگوید که ای سرفراز
جهان را به نام تو بادا نیاز
نگهدار ایران و توران توئی
به هرجای ، پشت دلیران توئی .
فردوسی .
بدو گفت گرسیوز، ای شهریار
به ایران و توران ترا نیست یار.
فردوسی .
جمال ملکت ایران و توران
مبارک سایه ٔ ذوالطول و المن .
منوچهری .
توران بدان پسر دهی ، ایران بدین پسر
مشرق بدین قبیله و مغرب بدان تبار.
منوچهری .
ای سپاهت راسپاهان ، رایتت را، ری مکان
ای ز ایران تا به توران بندگانت را وثاق .
منوچهری .
گر تخت کیان زند به توران
جیحون به سر بنان شکافد.
خاقانی .
در اقلیم ایران چو خیلش بجنبد
هزاهز در اقلیم توران نماید.
خاقانی .
دستم از نامه ٔ او نافه گشای سخن است
کآهوی تبت توران به خراسان یابم .
خاقانی .
شر اندک ، خوار مشمر، زآنکه اصل فتنه ها
کاندر ایران است و در توران ، ز خون ایرج است .
ابن یمین .
رجوع به تاریخ مغول اقبال ص
92 و
435 و تاریخ گزیده و مجمل التواریخ و القصص ص
324 و یشتها و فارسنامه ٔ ابن البلخی ص
12 و
83 و حبیب السیر چ خیام و جهانگشای جوینی ج
1 ص
73 و نزهةالقلوب ج
3 ص
279 و ماللهند ص
102 و مجمل التواریخ گلستانه ص
324 و ترجمه ٔ محاسن اصفهان ص
6 و
57 و
143 و مزدیسنا و تاریخ ادبیات برون ج
3 و یسنا و مجالس النفائس ص
264 و تاریخ ایران باستان ج
3 ص
2201،
2264،
2225،
2265 و تاریخ عصر حافظ و تورانیان شود.