شهید بلخی . [ ش َ ] (اِخ ) ابوالحسن شهیدبن حسین جهودانکی بلخی . شاعر و متکلم و حکیم قرن چهارم هجری (متوفی
325 هَ . ق .). او را با ابوبکر محمدبن زکریای رازی مناظراتی بوده و هر یک بر دیگر نقضی و ردی داشته است . شهید در خطنیز استاد بود و اشعار عربی هم میسرود. وی از بلخ بچغانیان نزد ابوعلی محتاج رفت و از جمله ٔ ممدوحان اونصربن احمد سامانی و ابوعبداﷲ محمدبن احمد جیهانی را ذکر کرده اند. رودکی در رثای او قطعه ای سروده . شهیدمانند رودکی نزد شعرای بعد از خود مورد احترام بوده و او را در ردیف رودکی قرار داده اند. (فرهنگ فارسی معین ). رادویانی در ترجمان البلاغه از او نقل میکند:
عذر با همت تو بتوان خواست
پیش تو خامش و زبان کوتاه
همت شیر از آن بلندتر است
که دل آزار باشد از روباه .
و همو بیت ذیل را در ترجمان البلاغه شاهد آورده است :
به تیر از چشم نابینا سپیدی نقطه بردارد
که نه دیده بیازارد نه نابینا خبر دارد.
و رجوع به لباب الالباب عوفی ج
2 ص
3،
5،
6، فهرست ابن الندیم ، عیون الانباء، ترجمان البلاغه ٔ رادویانی ص
107، مزدیسنا و... ص
20، مجمع الفصحاء ج
1 ص
303، سبکشناسی بهار ج
2 ص
2،
54، تاریخ مغول عباس اقبال ص
540، تاریخ عصر حافظ ج
1 ص
5، تاریخ علوم عقلی ذبیح اﷲصفا ص
202،
204، دانشوران خراسان ص
364، شرح حال و اشعار رودکی ، خاندان نوبختی عباس اقبال ص
108 و المعجم فی معاییر اشعار العجم ص
176 شود. رادویانی در ترجمان البلاغة قصیده ٔ ملمع ذیل را از او نقل می کند:
یری محنتی (؟) ثم یخفض البصرا
فدته نفسی تراه قد سفرا
داند کز وی بمن همی چه رسد
دیگرباره ز عشق بی خبرا
اما یری و جنتی معصرة (؟)
و سایلاً کالجمان مبتدرا
چو سد یأجوج بایدی دل من
که باشدی غمزگانْش را سپرا
فضل حلمی و خاننی جلدی
من یطیق القضاء و القدرا
وگر بدانستمی که دل بشود
نکردمی بر ره بلا گذرا.
شاعران ِ پس از وی به نیکی از او یاد کرده اند
: کاروان شهید رفت ازپیش
وآن ِ ما رفته گیر و می اندیش .
رودکی .
شاعرانت چو رودکی ّ و شهید
مطربانت چو سرکش و سرکب .
منوچهری .
وآنگاه که شعر پارسی گویی
استاد شهید و میر بونصری .
منوچهری .
از حکیمان خراسان کو شهید و رودکی
بوشکور بلخی و بوالفتح بُستی هکذی .
منوچهری .
گرچه بد است پیش از این در عرب و عجم روان
شعر شهید و رودکی نظم لبید و بحتری .
خاقانی .