گوز

گوز. [ گ َ / گُو ] (اِ) گردکان را گویند، و معرب آن جوزاست . (برهان ). پهلوی گوز ۞ «تاوادیا 161»، گوچ ۞ «اونوالا 101»، کردی گوز ۞ ، گویز ۞ «ژابا ص 369»، طبری اقوز ۞ ، مازندرانی کنونی جوز ۞ «واژه نامه 41»، گیلکی آقوز ۞ ، شهمیرزادی خوز ۞ ، معرب آن جوز (= جوگلانس رگیا، لاتینی ) ۞ «ثابتی 176، 210». (حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ). بالضم و واو مجهول ، چارمغز، و معرب آن جوز است ، و در فرهنگ به فتح گاف گفته ، در اصل به معنی گرد و غنده است و چارمغز چون گرد و غنده است بدین مناسبت گوز گویند. (رشیدی ) :
آنجا که پتک باید خایسک بیهده ست
گوز است خواجه سنگین مغز آهنین سفال .

منجیک (از لغت فرس : خایسک ).

ز زیتون و از گوز و از میوه دار
که هر مهرگان شاخ بودی به بار.

فردوسی .

بتکوب ؛ ریچالی است که از مغز گوز و سیر و ماست کنند و ترش باشد. (فرهنگ اسدی نخجوانی ).
دیوت از راه ببرده ست بفرمای هلا
تات زیر شجر گوز بسوزند سپند.

ناصرخسرو.

چنانک در هر باغی درخت گوز و ترنج و نارنج و انگور و انجیر و مانند این ... باشد. (فارسنامه ٔ ابن البلخی ص 130).
از پی خرس حرص و موش طمع
گاه گوز و گهی پنیر مباش .

سنائی .

هست آسمان چو سفره و خورشید قرص او
انجم چو گوزو مه چو پنیر اندر آسمان .

سوزنی .

|| درخت گوز. درخت گردکان . ضبر [ ض َ /ض َ ب ِ ] :
کاین فاخته زین گوز و دگر فاخته زآن گوز
بر قافیه ٔ خوب همی خواند اشعار.

منوچهری (دیوان چ 2 ص 174).

- امثال :
چو نتوانی نشاندن گوز و خرما
نباید بید و سنجد را فکندن .

ناصرخسرو (از امثال و حکم ج 2 ص 659).

گوز بر پشت قبه کی پاید ؟

سنایی (از امثال و حکم ج 3 ص 1329).

منه دل بر سرای دهر سعدی
که بر گنبد نخواهد ماند این گوز.

سعدی (غزلیات ).

- گوز ارغ ؛ گردوی پوسیده ٔ گندیده . (ناظم الاطباء).
- گوز باختن ؛ گردوبازی کردن .
- گوز بر گنبد افشاندن (فشاندن ) ؛ کار عبث و بیهوده کردن :
تو با این سپه پیش من رانده ای
همی گوز بر گنبد افشانده ای .

فردوسی .

گوز بر گنبد ایچ کس نفشاند.

سنایی (از امثال و حکم ج 3ص 1329).

گوز بر گنبد فشان و روز همچون شب گذار
یعنی از ظلمت میا بیرون چو مرغ شب پری .

ادیب پیشاوری .

- گوز بلغار ؛فندق . (ناظم الاطباء).
- گوز پوده شکستن ؛ کار بی فایده کردن : این جوان را بگوئید تا... نابوده نجوید و گوز پوده نشکند. (سندبادنامه ص 185).
- گوزکنا ؛ تاتوله و جوز ماثل . (ناظم الاطباء).