گیتی . (اِ)
۞ جهان . کره ٔ زمین . عالم سفلی . (از برهان قاطع) (از بهار عجم ) (از آنندراج ) (از ناظم الاطباء). کره ٔ خاکی . کره ٔ ارض
: ایا خورشید سالاران گیتی
سوار رزم ساز و گرد نستوه .
رودکی .
هموار خواهی کرد گیتی را
گیتی است کی پذیرد همواری .
رودکی .
گیتیت چنین آمد گردنده بدین سان
هم باد برین آمد و هم باد فرودین .
رودکی .
دقیقی چار خصلت برگزیده ست
به گیتی در ز خوبی ها و زشتی .
دقیقی .
ابوسعد آنکه از گیتی بدو بربسته شد دلها
مظفر آنکه شمشیرش ببرد از دشمنان پروا.
دقیقی .
به سوی زواره یکی بنگرید
کزین سان شگفتی به گیتی که دید.
فردوسی .
به گیتی رونده بود کام اوی
به منشورها بر بود نام اوی .
فردوسی .
ز بهر جهاندار شاه کیان
ببستند گردان گیتی میان .
فردوسی .
از حسن رای تست که گیتی گوای تست
گیتی سرای تست ز کیماک تا خزر.
فرخی .
ولیکن تو از آن ترسی که چون گیتی ترا گردد
شمار گیتی از تو باز خواهد داور سبحان .
فرخی .
شه گیتی ز غزنی تاختن برد
بر افغانان و بر گبران کهبر.
عنصری .
شاهی که ز مادر ملک و مهترزاده است
گیتی بگرفته ست و بخورده ست و بداده ست .
منوچهری .
بی من نتوان کردن شادی و طرب هیچ
زیرا که بدین گیتی اصل طرب این است .
منوچهری .
تا روم ز هند لاجرم شاها
گیتی همه زیر باج
۞ و ساکردی .
عسجدی .
به گیتی عاشقی بی غم نباشد
خوشی و عاشقی باهم نباشد.
(ویس و رامین ).
چو گیتی را به آسانی توان خورد
چه باید با همه کس دشمنی کرد.
(ویس و رامین ).
هر آن گاهی که گیتی گشت بی من
مرا چه دوست در گیتی چه دشمن .
(ویس و رامین ).
سیزده سال شهنشاه بماند اندر حبس
کز همه نعمت گیتیش یکی صبر ندیم .
(تاریخ بیهقی چ ادیب ص 390).
دل از آز گیتی چه پرکرده ای
از او چون بری آنچه ناورده ای .
اسدی .
گیتی بشنو که می چه گوید
با بی دهنی وبی زبانی .
ناصرخسرو.
گیتی بسان خاطر بی غفلت
پرنور نفع و خیر ازیرا شد.
ناصرخسرو.
صبح صادق عرصه ٔ گیتی رابه نور جمال خویش منور گردانید. (کلیله و دمنه ).
گیتی سیاه خانه شد از ظلمت وجود
گردون کبودجامه شد از ماتم وفا.
خاقانی .
شاه بود آگه که وقتی ماهی و گاو زمین
کلی اجزای گیتی را کنند ازهم جدا.
خاقانی .
خدایا تا جهان را آب و رنگ است
فلک رادور و گیتی را درنگ است .
نظامی .
-
ترکیبات :
گیتی آرا. گیتی آرای . گیتی آراستن . گیتی آفریدن . گیتی آفرین . گیتی افروز. گیتی افزای . گیتی افروختن . گیتی افروزی . گیتی پرور. گیتی پژوه . گیتی پسند. گیتی پناه . گیتی خدای . گیتی خدیو. گیتی خرام . گیتی خور. گیتی دار. گیتی داور. گیتی ستان . گیتی شناس . گیتی فروز. گیتی فزای . گیتی کرده . گیتی گرد. گیتی گروه .گیتی گشا. گیتی گشای . گیتی نکوه . گیتی نما. گیتی نمای . گیتی نورد. در هریک از این ترکیبات رجوع به ردیف خود شود.
-
آن گیتی ؛ آخرت . آن جهان
: اگر رحمت نیاری من بمیرم
در آن گیتی ترا دامن بگیرم .
(ویس و رامین ).
-
این گیتی ؛ این دنیا. این جهان .
-
دو گیتی ؛ این دنیا و آن دنیا. دنیا و آخرت . دو جهان
: بوی در دو گیتی ز بد رستگار
نکوکار گردی بَرِکردگار.
فردوسی .
دو گیتی را نهاد و راستی کرد
به مویی اندر او کژی نیاورد.
(ویس و رامین ).
-
سفله گیتی ؛ گیتی پست و دون
: به چشمم ندارد خطر سفله گیتی
به چشم خردمند ازیرا خطیرم .
ناصرخسرو.
|| روزگار. (برهان قاطع) (فرهنگ نظام ) (فرهنگ شعوری ) (بهار عجم ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء)
: همچنان گیتی كه دارد آبگین
چون بماند داستان من برین .
رودکی .
خوشا نبیذ غارجی با دوستان یکدله
گیتی به آرام اندرون مجلس به بانگ و ولوله .
شاکر بخاری (از لغت فرس ).
مَلِک چو اختر و گیتی سپهر و در گیتی
همیش باید گشتن چو بر
۞ سپهر اختر.
عنصری .
یکی مهره باز است گیتی که دیو
ندارد به ترفند او هیچ تیو.
عنصری .
به گیتی در آن است درویشتر
کش از آز بر دل گره بیشتر.
اسدی .
شدستم ز انده گیتی مسلم
چو گشتم ز انده عزلت ممکن .
خاقانی .
هرآنکه گردش گیتی به کین او برخاست
بغیر مصلحتش رهبری کند ایام .
سعدی .
|| بمجاز، حیات و زندگی و عمر
: که گیتی سپنج است و جاوید نیست
فری برتر از فر جمشید نیست .
فردوسی .
که فرجام ، روز تو هم بگذرد
خنک آنکه گیتی به بد نسپرد.
فردوسی .
|| کنایت از وضع و اوضاع
: چو گیتی چنان دید شاپور گرد
عنان کئی بارگی را سپرد.
فردوسی .
|| در تداول حکمت اشراق ، گیتی به معنی عالم ظلمانی جسمانی است . شیخ اشراق گوید: جهان به دو گونه تقسیم شود، مینوی و آن جهان نورانی روحانی است و گیتی آن عالم ظلمانی جسمانی . رجوع به حاشیه ٔ حکمة الاشراق چ کربن ص
157 شود. عالم ماده . ناسوت . عالم فنا. || گلی است بسیار خوشبوی که از دریای بصره آورند. (برهان قاطع).
۞ رجوع به گیتی آرای شود.