نصیرالدین طوسی . [ ن َ رُدْ دی ن ِ ] (اِخ ) (خواجه ...) محمدبن فخرالدین محمدبن حسن ، مکنی به ابوجعفر و ملقب به استادالبشر و عقل حادی عشر و خواجه ، مشهور ومعروف به خواجه نصیرالدین طوسی و خواجه نصیر طوسی ؛ از اعاظم رجال قرن هفتم و از اجله ٔ علمای جامع ایران است . وی به سال
597 هَ . ق .
۞ در جهرود قم ، یا در طوس ولادت یافت
۞ و علوم نقلی را از پدرش و معقول را از دائی خویش و سپس از فریدالدین داماد نیشابوری و علوم ریاضی را از کمال الدین محمد حاسب فرا گرفت و مدتی هم در محضر دانشمندانی چون قطب الدین مصری و کمال الدین یونس موصلی و ابوالسعادات اصفهانی تلمذ کرد و در معارف زمان خویش بویژه حکمت و ریاضی استاد مسلم شد و به لقب استادالبشر ملقب گشت ؛ و به دربار ناصرالدین عبدالرحیم مکنی به ابوالفتح حکمران قهستان که از سران اسماعیلیه و محتشمی دانش پرور بود راه یافت و کتاب معروف اخلاق ناصری را به نام او پرداخت . چندی بعد ناصرالدین او را به قلعه ٔ الموت نزد علاءالدین محمد هفتمین خلیفه ٔ حسن صباح برد، و سپس ملازم رکن الدین خورشاه آخرین فرمانروای اسماعیلی شد
۞ و چون هلاکو عزم تسخیر قلاع اسماعیلیه کرد رکن الدین خورشاه به صوابدید خواجه تسلیم شد و خواجه نصیر از آن پس به دربار هلاکو راه یافت و از مقربان و معتمدان وی گشت و تا روزی که هلاکو وفات یافت خواجه به عزت واحترام و قدرت از ملازمان و به تعبیری وزیر او بود، و هم در عهد و به اشارت هلاکو در سال
657 به بنای رصدخانه ٔ مراغه مشغول شد و به فرمان هلاکو «جمیع اوقاف ممالک ایلخانی تحت اختیار او قرار داده شد و خواجه دوبار، یکی در سال
662، دیگری اندکی قبل از فوت خود به بغداد رفت تا امور اوقاف را تحت نظر بگیرد و پس ازوضع مخارج و مستمریات مازاد آن را برای انجام عمل رصد ضبط کند. در ضمن این سفرها آنچه کتاب و آلات رصدی برای کار خود لازم می دانست از اطراف جمع نمود و... خواجه خلاصه ٔ اعمال و رصدهای خود و یاران خویش را در کتاب زیج ایلخانی مدون نمود».
۞ پس از هلاکو، اباقاخان نیز خواجه را گرامی داشت .
خواجه نصیرالدین گذشته از مقامات علمی که داشته و تصانیف گرانبهائی که در علوم مختلف پرداخته است ، وجودش منشاء خدمت بسیار مهمی به معارف بشری بوده است بدین شرح که : به مناسبت نفوذش در دربار هلاکوخان مقدار معتنابهی از کتب نفیس عهد خویش را که در معرض دستبرد تاتار ودر شرف تلف شدن بود فراهم آورد و در کتابخانه ای نگهداری کرد. تعداد کتبی را که در این کتابخانه به سعی و همت خواجه فراهم آمده بود تا چهارصد هزار مجلد نوشته اند. همچنین نفوذ و منزلت وی باعث نجات جان بسیاری از فضلا و علمای عهد، از تیغ خونریز تاتار شد. وفات خواجه به سال
672 هَ . ق . در بغداد اتفاق افتاد. وی گدشته از تدریس و تصنیف و تحقیق ، گاهی نیز تفنن را به شاعری می پرداخت ، ابیاتی به نام او درتذکره ها ثبت است . از آن جمله است این رباعی :
آن قوم که راه بین فتادند و شدند
کس را به یقین خبر ندادند و شدند
آن عقده که هیچ کس ندانست گشاد
هر یک بندی بر آن نهادند و شدند.
از تألیفات اوست :
1- تحریر اقلیدس .
2- الرسالةالشافیة عن الشک فی الخطوط المتوازیة.
3- تحریر مجسطی .
4- کشف القناع عن اسرار شکل القطاع .
5- تحریر کتاب مانالاوس فی الاشکال الکرویه .
6- تحریر اکثر ثاوذوسیوس .
7- تحریرکتاب مأخوذات ارشمیدس .
8- تحریر کتاب المناظر اقلیدس .
9- تحریر کتاب المساکن ثاوذوسیوس .
10- تحریر کتاب الکرة المترکة اطولوقس .
11- تحریر کتاب فی الایام و اللیالی ثاوذوسیوس .
12- تحریر کتاب ظاهرات الفلک اقلیدس .
13 - تحریر کتاب فی الطلوع و الغروب اطولوقس .
14- تحریر کتاب ابسقلاوس فی المطالع.
15- تحریر کتاب المفروضات ارشمیدس .
16- کتاب ارسطرخس فی جرمی النیرین و بعدیهما.
17 - تحریر کتاب معرفة مساحةالاشکال البسیطة و الکرویه .
18- تحریر کره و اسطوانه ٔ ارشمیدس .
19- تحریر کتاب المعطیات .
20- ترجمه ٔ ثمرةالفلک .
21- کتاب انعکاسات الشعاعات .
22- تذکره ٔ نصیریه در هیئت .
23-ترجمه ٔ صور الکواکب .
24- رساله در شعاع .
25 - رساله ٔ معینیه در هیئت و ذیل آن .
26- زیج ایلخانی .
27- بیست باب در معرفت اسطرلاب .
28- زبدةالهیئة در هیئت و استکشاف احوال افلاک و اجرام .
29- سی فصل در هیئت و معرفت تقویم .
30- رساله در حساب و جبر و مقابله .
31- زبدةالادراک فی هیئت الافلاک .
32- مدخل فی علم النجوم .
33- کتاب صد باب در معرفت اسطرلاب .
34- استخراج قبلة تبریز.
35- اخلاق ناصری .
36- اوصاف الاشراف .
37- تنسوق نامه ٔ ایلخانی در معدن شناسی .
38- جواهرالفرائض در فقه .
39- آداب المتعلمین در تربیت .
40- معیارالاشعار در عروض .
41- اساس الاقتباس .
42- تجریدالمنطق .
43- تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الافکار.
44- رساله ٔ معقولات یا قاطیغوریاس .
45- حل مشکلات اشارات ، در فلسفه .
46- رساله ٔاثبات جوهر مفارق یا رساله ٔ نفس الامر یا اثبات العقل .
47- رسالة فی العلم و والعالم و المعلوم .
48- رساله ٔبقاءالنفس بعد فناء الجسد.
49- رساله در کیفیت صدورموجودات .
50- رساله در نفی و اثبات .
51- رسالةالعلل و المعلولات .
52- تجریدالعقاید در کلام .
53- فصول نصیریه .
54 - تلخیص المحصل .
55- مصارع المصارع .
56- رساله در جبر و اختیار.
57- رساله ٔ اثبات واجب .
58- رساله در امامت ، و چندین تحریر و رساله و کتاب دیگر. (ازسرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی ، محمد مدرس چ دانشگاه تهران ). و منتخب اخلاق ناصری چ وزارت فرهنگ ، مقدمه ٔ جلال همائی و تاریخ مغول عباس اقبال ص
501 به بعد و تاریخ ادبیات در ایران ، دکتر صفا ج
3 و نیز رجوع به مجالس العشاق ص
323 و هفت اقلیم ، اقلیم چهارم و طرایق الحقایق ج
2 ص
291 و حبیب السیر ج
3 ص
105 و نگارستان سخن ص
123 و مجمعالفصحا ج
1 ص
633 و ریاض العارفین ص
234 و مجله ٔ یادگار. سال سیم شماره ٔ
6 و
8 و مجله ٔ ارمغان سال
19 و تحریرات خواجه نصیرالدین طوسی ، دکترصفا، مجله ٔ دانشکده ٔ ادبیات تهران سال سوم شماره ٔ
4و خواجه نصیرالدین طوسی و رصدخانه ٔ مراغه و آثارالشیعة الامامیه ج
4 ص
55 و احوال و آثار استاد بشر و عقل حادی عشر محمدبن محمدبن الحسن الطوسی تألیف مدرس رضوی و دیباچه ٔ اخلاق محتشمی از دانش پژوه و از سعدی تا جامی ترجمه ٔ علی اصغر حکمت و اساس الاقتباس ، مقدمه بقلم مدرس رضوی و سرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی ، به قلم محمد مدرس زنجانی و نیز رجوع شود به مآخذی که دکتر سادات ناصری در حاشیه ٔ ص
1319 تا
1326 (آتشکده ٔ آذر) معرفی کرده است . و نیز رجوع شود به فهرست کتابهائی که انجمن آثار ملی به مناسبت هفتصدمین سال ولادت خواجه نشر داده است .