آلبانیای قفقاز قاف

آلبانیای قفقاز[۱] یا اَغوانک (به ارمنی:Աղվանք) دولتی بود که در اواخر دوران هلنیستی در اواخر سدهٔ دوم پیش از میلاد در سرزمین اران (در جمهوری آذربایجان امروزی) پدیدار شد و مدت کوتاهی در تصرف رومیان درآمد و در آخر در ۲۵۲-۲۵۳ پس از میلاد به دست شاپور اول ساسانی افتاد و یکی از استان‌های شاهنشاهی ساسانی شد.[۲] پایتخت این دولت ابتدا شهر قبله بود که بعداً به شهر بردع منتقل شد.[نیازمند منبع]


نقشه قفقاز و مناطقی مرزی
آلبانیا در ارمنی باستان Աղուանք و ارمنی امروزی Աղվանք (آقوانک) وبه سایر زبانهای قفقازی «آلبانیا» به منطقه‌ای فراتر از کل جمهوری آذربایجان امروز گفته می‌شد. پادشاهی آلبانیا از چهار قرن پیش از میلاد تا نیمه اول قرن نهم میلادی برقرار بود و در سال ۳۳۱ پیش از مسیح از آن به عنوان ساتراپ ایران یاد شده. از آن دوران نام هیچ شهری در این منطقه در جایی یاد نشده. پایتخت آلبانیا در کنار دریای خزر قرار داشت. در سال ۳۸۷ که ساسانیان و رومی‌ها ارمنستان را بین خود تقسیم کردند منطقه آلبانیا تابع مطلق ایران شد. ساسانیان در سال ۵۱۰ میلادی آخرین حاکم بومی را برکنار کرده و اداره منطقه را به کل بدست گرفتند.
محتویات [نمایش]
نام [ویرایش]

دلیل نامگذاری این دولت به نام آلبانی به این دلیل است که در زبان لاتین مناطق کوهستانی را آلبانیا می‌نامیدند (بهمین دلیل کشور آلبانی کنونی به همین نام نامیده می‌شود). جالب اینکه مناطق شمالی آلبانیا را امروزه داغستان می‌نامند که به ترکی یعنی سرزمین کوهستانی
محدوده [ویرایش]

مرزهای آلبانیا از شمال به رود ترک (Terek) واقع در شمال داغستان، ازجنوب به رود ارس، از شرق به رود ارس و از غرب به قلعه هوناراکرت و گرجستان و ساحل غربی دریاچه سوان (گوگچه) محدود می‌شد. شهرهای مهم آلبانی کابالکا (قبله کنونی) پرتو (بردع کنونی) پایتاکران (بیلقان کنونی) سماخیا (شماخی کنونی) شکی، آماراس، هوناراکرت، و کیش (قیس) بودند.
مردم [ویرایش]

به نوشته استرابون اهالی آلبانی از طوایفی که به ۲۶ زبان مختلف قفقازی صحبت می‌کردند تشکیل شده بود[۳]. برخی از این طوایف عبارت بودند از: اوتیها, گارگارها, سوده‌ها (Sovde), موغها (مغ), ساکاسینها, ماردها, آریاکها و آناریاکها و قل‌ها (Qel) و لق‌ها.[نیازمند منبع]
در دوره ساسانی اقوام ایرانی توسط ساسانیان در منطقه ساکن شدند. در قرن سوم و چهارم با ورود اقوام ترک زبانی مانند هون‌ها، سوواری‌ها، خزرها، بارسیل‌ها و... از گذرگاه دربند تنوع نژادی آلبانی بیشتر شد.
پانویس [ویرایش]

↑ آلبانیا معادل لاتین «ارّان» است و بیشتر در نوشته‌های اروپائی رایج است.
↑ ALBANIA in Iranica Encyclopædia
↑ Minorsky,v. , caucasia.iv
منابع [ویرایش]

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ آلبانیای قفقاز موجود است.
دانشنامهٔ ایرانیکا
مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Albania»، ویکی‌پدیای آلمانی، دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۷‏۱ شهریور ۱۳۹۰).
مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا، «Caucasian_Albania»، ویکی‌پدیای انگلیسی، دانشنامهٔ آزاد (بازیابی در ۷‏۱ شهریور ۱۳۹۰).
پیوند به بیرون [ویرایش]

CAUCASUS AND IRAN,iranica encyclopedia
آلبانیا در دانشنامه ایرانیکا
جستارهای وابسته [ویرایش]

شیروان (قفقاز)
اران
رده‌ها: ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در سده ۴ (پیش از میلاد)ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در سده ۸ (میلادی)تاریخ آذربایجانتاریخ جمهوری آذربایجان تاریخ داغستان قفقازکشورهای سابق در آسیاکشورهای سابق در اروپا

قس ترکی آذری

Albaniya və ya Qafqaz Albaniyası[5] (lat. Albānia, erm. Աղուանք, fars. اران‎, yunan. Αλβανεια, Ağvan[6], Arran[7] və ya Alban çarlığı) — tarixi Azərbaycan ərazisində[8][9][10][11][12], müasir Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstanın bir hissəsi, həmçinin Cənubi Dağıstan ərazilərində mövcud olmuş tarixi dövlət.[13][14] Eramızdan əvvəl təqribən IV-III əsrlərdə formalaşmış[15], eramızın VIII əsrində Ərəb xilafəti tərəfindən işğal edilmişdir. Paytaxtı əvvəlcə Qəbələ, sonra isə Bərdə şəhərləri olmuşdur. Eramızın IV əsrində xristian dinini rəsmi dövlət dini elan edən Alban dövləti mövcudluğunun sonuna qədər bu və ya digər dərəcədə xristian ideologiyasının təsir dairəsində olmuşdur.[16]
Görkəmli qafqazşünas tarixçi Yevgeni İqnatyeviç Krupnov yazırdı:
"Albaniya tarixinin öyrənilməsi işində heç bir məhdudiyyət və məcburiyyət olmamalıdır. Albaniya tarixini müxtəlif ölkələrin tarixçiləri öyrənirlər. Lakin bir şey də məlumdur: Qafqaz Albaniyasının tarixi və taleyi ilə hamıdan çox azərbaycanlılar məşğul olmalıdırlar. Bu sahədə onlar dünya elmi qarşısında məsuliyyət daşıyırlar, dünya elminə borcludurlar."[17]
Mündəricat [göstər]
[redaktə]Etimologiyası

Yerli əhalinin Qafqaz Albaniyasını necə adlandırması məsələsi dövrümüzə gəlib çatmamışdır[18]. Bu və ya digər dərəcədə ünsiyyətdə olduğu xalqlar isə ölkəni müxtəlif şəkildə adlandırmışlar.[19] Məsələn, yunanlar ölkənin adına Αλβανεια, latınlar isə Albānia demişlər. Qafqaz Albaniyasının adı qrabar dilli mənbələrdə Աղուանք – Aluank, aşxarabar dilli mənbələrdə Աղվանք – Agvank, fars dilli mənbələrdə Arran, ərəb dilli mənbələrdə isə Ər-Ran[20] şəklində qeyd edilmişdir.
Erməni müəllifi M. Çamçyan Ağvan sözünü qədim erməni dilində (qrabar) "ağu" xoşxasiyyət, mehriban sözündən törədiyini və "Mehriban insanlar ölkəsi" anlamına gəldiyini qeyd etmişdir[21]. Lakin Q. Qeybullayev qeyd edir ki, "ağu" sözü qədim erməni dilinə qədim türk dilindən keçmişdir və bu söz hazırda da bir çox türk xalqlarının dilində işlənməkdədir[22]. Moisey Kalankatlı isə ölkənin Aranilər sülaləsindən olan ilk yarıəfsanəvi hökmdar Arranın adı ilə bu cür adlandırıldığını qeyd etmişdir[23].
Abbasqulu ağa Bakıxanov Gülüstani-İrəm əsərində isə qeyd edir:

"Alan tayfası xüsusunda bu qədər məlumdur ki, onlar bu ölkənin sakinləridir və xüsusi padişahları olmuşdur. Alan və alban sözlərinin bir-birinə bənzəməsindən zənn etmək olar ki, biri o birindən alınmışdır. Albaniya rum dilində ağlıq mənasında olaraq azadlığa işarədir" [24]

Əlavə olaraq qeyd edək ki, mütəfəkkirin qeyd etdiyi rum dili latın dilidir və latınca albus; blancus; candida [25] ağ mənasını verir. [26]
[redaktə]Əhalisi

Əsas məqalə: Qafqaz albanları
Əsas məqalə: Qafqaz albanlarının şəxs adları
Strabonun məlumatına görə Albaniya əhalisi 26 dildə danışan tayfalardan ibarət idi[27]. Qaynaqlarda Albaniyada yaşayan xalq və tayfalar sırasında utilər, qarqarlar və amazonkalar, sovdelər, kaspilər, maqlar, sisaklar, mardlar və amardlar, ariaklar və anariaklar, qellər və leqlərin adları çəkilir. Bu tayfaların ən qədimləri Qafqaz və türk dillərində danışan avtoxton etnoslar olmuşlar.[28][29][30] Eramızın ilk əsrlərindən başlayaraq Sasani şahlarının göstərişi ilə Albaniyaya bir sıra irandilli tayfalar köçürülmüşdür, III-IV əsrlərdən başlayaraq isə şimaldan, Dərbənd keçidindən yeni türk tayfalarının, o cümlədən hunların, subarların, xəzərlərin, barsillərin və s. Qafqaz Albaniyasına axını başlamışdır. Xüsusən də subar tayfaları Albaniyanın qədim paytaxtı Qəbələ ətrafında məskunlaşmışdılar. Buna görə də erkən orta əsr mənbələri Qəbələni bəzən Qəbələ-Subar adlandırırlar. Ərəblərin gəlişinə qədər Albaniya əhalisi üç hissədən – qafqazdilli, türkdilli[31] və irandilli əhalidən ibarət idi.
Özündə iyirmidən artıq tayfanı birləşdirən alban tayfa ittifaqının aborigen etnik massivi Qafqaz Albaniyasının ərazisində əsas, üstün massiv olmuşdur. Çox zaman albanların özləri ilə eyniləşdirilən ən iri alban tayfalarından biri utilər idi. Qədim Albaniya etnik tərkibinə görə kifayət qədər rəngarəng ölkə idi. Lakin, albanlar bu massivdə daha iri tayfa idi[32]. Buna görə də bütün ölkə Albaniya adlanmağa başlanmışdı. Lakin bu da tamamilə mümkündür ki, bu tayfanın özü adını ölkənin adından almışdır. "Albaniya" adının yozulması sahəsindəki bir çox cəhdlərə baxmayaraq, hələlik bir nəticə hasil olunmamışdır.[33]
Mütəxəssislər qeyd edirlər ki, "Alban" adını türkdilli tayfalarla bağlamaq daha uyğun variantdır[34][35][36][37]. Çünki hal-hazırda Orta Asiyada konkret olaraq Qazaxıstanda alban adlı türkdilli qəbilə yaşayır. Bundan başqa çuvaşların öz yaranışları haqqında dastanda çuvaşların yaranması haqqında danışılarkən bildirilir ki, onların ulu əcdadları Qafqaz dağlarının o tərəfindən gəlmiş alpanlar olmuşdur[38]. Son dövrlərdə aparılan sanballı elmi tədqiqatlar[39][40][41][42][43][44][45] nəticəsində Qafqaz albanlarının türk mənşəli və türkdilli tayfa olması birmənalı şəkildə sübut edilmişdir.
[redaktə]Tarixi-siyasi coğrafiyası

Əsas məqalə: Qafqaz Albaniyasının toponimləri

Anatoli Petroviç Novoseltsev[46] və Z. İ. Yampolski[47] belə hesab edir ki, erkən orta əsrlərdə Qafqaz Albaniyasının əhatə etdiyi əraziyə, əsasən indiki Azərbaycanın, eləcə də Ermənistanın, Dağıstanın və Şərqi Gürcüstanın ərazisi daxil idi.
Erməni iddialarına görə, qədim dövrlərdə və erkən orta əsrlərdə Azərbaycan ərazisi Kür çayının yalnız şimalında (Kürün sol sahilində) yerləşmişdi, yəni bu ənənəyə görə Kür və Araz çayları arasındakı ərazi guya əvvəllər ermənilərin olub. Yalnız 387-ci ildən sonra həmin torpaqlar Albaniyanın tərkibinə keçmiş, lakin etnik, siyasi və mədəni cəhətdən əvvəlki kimi Böyük Ermənistanın Şərq əyalətləri olmuşdur.[48][49][50][51].
Gürcü alimlərinin qənaətinə (köhnə) görə Kürün sol sahilindəki Albaniya ərazisinin Qərb hissəsi Gürcüstanın olmuşdur. Yeni gürcü elmi təsdiqinə görə isə (müəllifi D.L.Musxelişvili) erməni tədqiqatçılarının "səxavətlə pay verdikləri" sol sahil Albaniyasının ərazisi, eləcə də Kürün sol sahlindəki Azərbaycan ərazisinin qərb hissəsi, ayrı-ayrı dövrlərdə isə hamısı Gürcüstanın ərazisi olmuşdur[52][53][54][55]
İnzibati bölgü baxımından Albaniya vilayətlərə (havarlara) və əyalətlərə (nahanqlara) bölünmüşdü[56]. Bir neçə havar nahanq təşkil edirdi. VII əsr Ermənistan coğrafiyasında göstərildiyinə görə Albaniyanın solsahil ərazisi 11 vilayətdən ibarət idi[57]. Alban mənbələri bunlardan dördü haqqında məlumat verir: Qəbələ, Şəki, Kambisena və Əcəri.
Bunlardan ən böyük və siyasi cəhətdən ən əhəmiyyətliləri vilayətlər sayılırdı. Üç vilayət (Qəbələ, Şəki, Kambisena) həm də inzibati-kilsə vahidləri, yepiskopluq idilər ki, bunların da nümayəndələri (yepiskoplar) bütün alban kilsə məclislərində iştirak edirdilər. Solsahil Albaniyasına adları çəkilən havarlardan başqa, iki ölkə – Lpina və Çola da daxil idi[58]. Fəridə Məmmədova belə hesab edir ki, Çola (Çor, Çol) adı İran mənşəli sözdən yaranıb. Lakin Q. Qeybullayev qeyd edir ki, Çola sözü türk mənşəli "çul" sözündən törəmişdir.[59]
[redaktə]Vilayətləri
Çola – Bu vilayət Çola (Dərbənd) keçidindən Cənuba doğru, təxminən Beşbarmaq dağınadək Xəzər sahili zolağı əhatə edirdi. Vilayətin iri şəhərləri Çola (məsqət (massaget, maskut) Arşakilərinin paytaxtı) və Dərbənd idi.[60] V əsrin birinci yarısında Sasani şahı II Yezdəgirdin hakimiyyəti dövründə Çolada güclü müdafiə qurğuları, məşhur Dərbənd səddi ucaldılmışdı. Moisey Kalankatlı Çolanın strateji əhəmiyyətindən başqa, bütün Qafqazda ilk xristianlıq ocaqlarından biri kimi ideoloji cəhətdən mühüm əhəmiyyəti barədə də məlumat verir.
"Apostol Müqəddəs Yelisey Ermənistandan yan keçərək maskutların arasına gedir və orada moizəyə başlayır."
— Kalankatlı, I, 6
Bu sətirlər I əsrdə xəbər verir. Alban ənənələri bu hadisə ilə Çolanın VI əsrə qədər patriarxlıq mərkəzi olaraq qaldığını və orada IX əsrin axırlarına qədər Şərq katolikosuna məxsus sarayın yerləşdiyini təsdiq edirlər.


Qafqaz Albaniyası dövlətinin ilkin yarandığı və əhatə etdiyi ərazi
Lpina – Çolanın Şimal-Qərbində, Çola ilə Şəki arasında yerləşən vilayət. Bu ərazi demək olar ki, başdan-başa fındıq, qoz ağacları ilə zəngin meşələrlə örtülmüşdü. Çola və Lpina vilayətlərinin müəyyən mənada muxtariyyətə malik olması, separatçılıq meylləri Moisey Kalankatlınun "Albaniya, Lpina və Çola" adlı triadasında öz əksini tapmışdır. Hələ I-II əsrlərdə, Müqəddəs Yeliseyin apostolluq dövründə o üç ölkənin – Çola, Lpina və Albaniyanın müqəddəsi adlandırılmışdı.[61] Bu triada ilə 626-630-cu illərin siyasi hadisələrində, bütün Albaniyanın, o cümlədən Çolanın xəzərlər tərəfindən işğal edildiyi dövrdə də rastlaşırıq. Xaqan oğlu Şat deyirdi ki, onun atası üç ölkəni – Albaniya, Lpina və Çolanı əbədi hakimiyyət altına almışdır. Həmin mülahizəyə əsaslanan K.V.Trever belə bir qənaətə gəlir ki, VII əsrdə "Albaniyanın tərkibində olan Lpina və Çola vilayətləri müəyyən daxili müstəqilliyə malik idilər və görünür elə bu Albaniyadan sonra həmin yerlərin adının sadalanmasına səbəb olurdu".[62] Tarixi gerçəkliklərin öyrənilməsi göstərir ki, bu triada dini-simvolik mahiyyət daşımaqla yanaşı, mühüm bir fakt kimi də qiymətlidir. Strateji periferiya vilayətləri olan Lpina və Çola ölkədə mərkəzləşmiş hakimiyyət olmadığı dövrlərdə müstəqil dövlətə çevrilirdilər (551-630-cu illər). Cavanşirin və Varaz Trdatın hakimiyyəti dövründə isə Lpina və Çola yenidən Albaniyanın ayrılmaz strateji vilayətləri olmuşdular.
Kambisena – Yunan müəlliflərində Kambisna, erməni müəlliflərində isə Kambeçan adlanan ərazi Albaniyanın Şimal – Qərbində, İberiya sərhəddində yerləşmişdi. Kambisena Şimal – Qərbdə Alazan və İori çaylarının orta axarlarından, Cənubda Kür çayınadək, Şərqdə isə Alazan, Kür və İori çaylarının qovşağınadək ərazini əhatə edirdi. Daş-kəsəli Şirak yaylasının da yarısı bu əraziyə daxil idi.
Əcəri – yaxud Həcəri adlanan vilayət Qəbələ vilayətinin Cənubunda Qarasu və Girdman çaylarının arasında yerləşmişdi və Cənubda Kür çayına söykənirdi. Burada əhali əsasən əkinçiliklə məşğul idi. VII əsr erməni coğrafiyasında Əcəri həm də Dəşt-i-Bizkan adlandırılır. Bu vilayət haqqında Moisey Kalankatlının qeydləri qanunsuz olaraq qarışıq nigahlara yol verilməsi ilə əlaqədardır. Bu cür nigahlar Arşakaşen və Əcəri vilayətlərində təsadüf olunurdu.


Şamaxı rayonunda arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış, Qafqaz Albaniyası dövrünə aid insan başı formalı saxsı qab (Azərbaycan Tarix Muzeyi)
Qəbələ – (yunanca: Kabalaka) bu vilayət Lpinadan Cənubda, tarixi Əcəri vilayətindən Şimalda, Şəki və Çola vilayətləri arasındakı ərazini əhatə edirdi. Bu vilayətdə Albaniyanın paytaxtı Qəbələ şəhəri yerləşirdi ki, bu barədə ilk dəfə eramızın I əsrində Böyük Plini xəbər verir. Qəbələ antik dövrdən erkən orta əsrlərə – V əsrə qədər Albaniyanın paytaxtı, Alban Arşakilərinin iqamətgahı və alban arxiyepiskopunun qərargahı olmuşdur. 510-cu ildə Alban Arşakiləri öz hakimiyyətini başa vurduqdan sonra Qəbələ Sasanilərin təyin etdikləri mərzbanların qərargahına çevrilir və bununla əlaqədar Qəbələ həm də Vostan-i-mərzban da adlandırılır. Qəbələ vilayəti siyasi – inzibati və kilsə – inzibati vahid – yepiskopluq idi. V əsr Aluen kilsə məclisi və VIII əsr Partav ( Bərdə) kilsə məclisi cədvəllərində Qəbələ yepiskoplarından Manase (V əsr) və İohannın (VIII əsr) adları da var. Bir çox başçılar kimi yepiskop İohann da xalkidonçu alban katolikosu Nerses-Bakurdan üz döndərmişdi. Qəbələ vilayətinin dini-ideoloji baxımdan əhəmiyyətini belə bir fakt da sübut edir ki, Aluen (488-ci il) və Partav (705-ci il) kilsə qurultayları iştirkçılarının siyahısında arxiyepiskopun imzasından sonra Qəbələ yepiskopunun imzası durur. VIII-IX əsrlərdə Qəbələ yepiskopları alban kilsəsinin patriarxları olurdular.[63]
Şəki – (erməni mənbələrində Şako, gürcü mənbələrində Şake, Nuxpato) vilayəti Qafqazın dağətəyi rayonlarında, Qəbələnin Şimal – Qərbindəki ərazini tutur. Qərbdə və Cənub – Qərbdə tarixi Kambisena vilayəti ilə Şimal – Qərbdə Lpina vilayəti ilə, Cənub – Şərqdə Qəbələ ilə həmsərəd idi.[64] III-VIII əsrlərin toxuculuq mərkzlərindən biri idi.[65]
Paytakaran – (erməni mənbələrində Kaspk, Kazbk, Moisey Kalankatlıda Balasikan, fars və ərəb mənbələrində Balasakan) bu vilayət Azərbaycan Respublikasınınnın Cənub-Şərq hissəsində yerləşərək, Xəzər dənizinin sahillərinə qədər uzanırdı. Mil və Muğan düzlərinin bir hissəsini əhatə edirdi. Ehtimal ki, Paytakaran ayrı-ayrı vaxtlarda vilayətin Cənubunda yerləşən Atropatenanın Şimal – Şərq torpaqlarını da özündə birləşdirmişdir. Paytakaran e.ə. II yüzillikdə erməni çarı I Artaşes (türkcəsi – Ərtəş) tərəfindən işğal olunmuş və e.ə. 55-ci ilə qədər Ermənistanın tərkibində qalmışdır. Paytakaran siyasi cəhətdən gah Albaniyaya, gah da Atropatenaya meyl edib və ayrı-ayrı dövrlərdə onun tərkibinə daxil olmuşdur. IV əsrin II yarısında Paytakaran birdəfəlik Albaniyanın tərkibinə qatılmışdır. Vilayətin mərkəzi eyniadlı şəhər – Paytakaran idi.
Uti – (yunanca Otena) tarixi əyalət sayılan Uti Paytakaran kimi Kürün sağ sahilində yerləşirdi. Şərqə Paytakaranla, Cənubda Artsakla həmsərhəd idi. Şimalda Kür çayı ilə əhatə olunmuşdu, Qərbdə isə Albaniya və İberiya sərhəddinə kimi uzanırdı. Antik şəhərlərdən Ayniyana, Xani, Anariaka, Xalxal, Soqarn, eləcə də Moisey Kalankatlının yazdığına görə Albaniyann V əsrdə inşa edilmiş paytaxtı Bərdə (Partav) bu vilayətdə idi. Bərdə 551-ci ildən alban katolikosunun daimi yaşayış yerinə, 630-cu ildən isə Mehranilər sülaləsindən olan böyük alban knyazları Varaz Qriqorun, Cavanşirin və başqalarının iqamətgahına çevrilir. Uti vilayəti (nahanqı) öz növbəsində ayrı-ayrı inzibati vahidlərə (havarlara) bölünmüşdü ki, bunlardan da ən əsasları Sakaşena (yunan müəlliflərində Sakasen, erməni müəlliflərində Şakaşen) və Girdman idi.


Üstündə alban əlifbası ilə yazılar olan bu daş, qazıntılar zamanı Mingəçevir şəhərindən tapılmışdır.[66]
Girdman – IV əsrdən Albaniyanın birinci böyük knyazları olan Mehranilər sülaləsinin irsi mülkü idi. Mənbələrdə Girdman vilayətinin adı Qardman (qrabar (qədim erməni) dilində), Girdman (qədim pərs dilində) və Qardabani (qədim gürcü dilində) kimi tanınırdı. Bu vilayətin lokallaşdırılması ilə bağlı üç nəzəriyyə mövcuddur. Bəziləri onu Ağsu – Girdman çayları rayonunda (İ.Əliyev, F.Osmanov), digərləri müasir Qazax rayonu ərazisində (S.T.Yeremyan), üçüncü qrup isə Şəmkirçay hövzəsi ətrafında və müasir Gədəbəy rayonu ərazisində (Z.M.Bünyadov) yerləşdiyini iddia edirlər. Fəridə Məmmədova isə Girdman vilayətinin Albaniyanın Şimal – Qərbində, Kürün sağ sahilində, erməni və gürcü torpaqları ilə sərhəddə yerləşdiyini bildirir. Favstos Buzandın yazdığına görə Girdman, Arsaq və Uti birlikdə 387-ci ilə qədər Ermənistanın tərkibində olmuşdur. Ancaq Ermənistan və Albaniyanın tarixi gerçəkliklərinin öyrənilməsi göstərmişdir ki, Girdman heç vaxt Ermənistana daxil olmamışdır[67]. Mehranilər bu ərazilərdə Girdman qalasını, Mehrəvan şəhərini və çoxlu məbədlər inşa etdirmişlər.
Artsak və ya Ərsaq — (antik müəlliflərində Orxistena) bu tarixi vilayət sağsahil Albaniyasının ən mühüm vilayətlərindən biri olmuş və hazırda Qarabağın dağlıq hissəsini və Mil düzünün bir hissəsini əhatə etmişdir. Əyalətin əhalisini qarqarlar, utilər, hunlar,xəzərlər və barsillər təşkil edirdi.
Sünik – (Sisakan) vilayəti Albaniyanın Cənub ucqarında yerləşərək Qərbdə Ermənistan və Şimalda Artsak arasındakı ərazini əhatə etmiş, Göyçə gölünün Cənubunda yerləşmişdir. Mənbələrdə işlnməsinə görə Sünik (Sünük) ifadəsi Sisakandan daha qədimdir[68]. Yevsevi və Prokopi Kesari Süniki albanların qonşusu kimi xatrladır. Adının pərs variantı olan Sisakan ifadəsinə ilk dəfə VI əsrdə Suriylı müəllif Zaxari Ritorun əsərində təsadüf olunur. Həmin müəllifin yazılarında Sasakan Arran (Albaniya) və Qurzan (Gürcüstan) kimi Ermənistandan ayrı ölkə olaraq təqdim edilir. Ümumilikdə isə Sünik ayrı-ayrı dövrlərdə gah Albaniyanın, gah da Atropatenanın tərkibində olmuşdur. X. Xubşman və İ.Markvart isə Süniki ümumiyyətlə alban vilayəti hesab edirlər.[69][70][71][72] bizim eranın I əsrində hakimiyyət başına gələn ilk Albaniya hökmdarını Sünik nəsli ilə bağlayırlar. Həmin mənbələrdə göstərilir ki, Parfiya şahı Valarşak Sisakan nəslindən olan Aranı Albaniyaya başçı təyin etdi. Elə həmin Valarşak eramızın I əsrindən "Sisan" adlanan Qafqaz keçidlərini qorumaq məqsədilə təşkil olunmuş şah ordusuna başçılıq etmək hüququnu Sisakan nəslinə vermişdi. Fəridə Məmmədova göstərir ki, antik dövrdə olduğu kimi, ilkin orta əsrlərdə də Albaniyanın ərazisinin eyni hüdudlarda olduğunu iddia etməyə hər cür əsas var.[73]
[göstər]
g • m • r
Qafqaz Albaniyasının vilayətləri


Qafqaz Albaniyası və Atropatenanın sərhədləri miladdan əvvəlki dövrlərdə
[redaktə]Qafqaz Albaniyası

VII – VIII əsrlərin sinxron mənbələrinin[74][75] yazdıqlarına görə eramızın I əsrində Albaniyanın Cənub sərhəddi Araz çayı boyunca keçirdi. Moisey Kalankatlı qeyd edir ki, Albaniyanın hüdudları eramızın VII – VIII əsrinə kimi dəyişməmişdir.[76]
Məlum olduğu kimi elmdə belə bir mülahizə mövcuddur ki, guya 387-ci ilə qədər Albaniyanın Cənub sərhəddləri Kür çayı boyunca keçirdi, başqa sözlə desək Kürün sağ sahilindəki Artsak, Uti və Paytakaran əyalətləri Ermənistana məxsus olub və yalnız 387-ci ildən sonra Albaniyaya qatılıb.[77] Bu ideya mxitarist M.Çamçyana məxsusdur və o həmin mülahizəni hələ 1787-ci ildə irəli sürmüşdü[78]. Sonralar həmin mülahizəni əsaslandırmaq üçün daha bir neçə cəhd edilmişdir.[79] Bir mülahizəyə görə üç alban vilayətindən (Uti, Artsak, Paytakaran) yalnız Paytakaran e.ə.II əsrdə erməni (ərmən) çarı I Artaşes tərəfindən işğal edilmiş və 388-ci ilə qədər Ermənistanın tərkibində olmuş, yalnız bundan sonra Albaniyaya qaytarılmışdır. Kürün sağ sahilindəki Artsak və Uti vilayətləri isə yalnız 387-ci ildən sonra erməni işğalından azad olunaraq Albaniyaya qaytarılmışdır. Bu mülahizə 1963-cü ildə irəli sürülmüşdür və onun müəllifi S.T.Yeremyan 1951-1952-ci illərdə "Erməni xalqının tarixi" kitabının atlasında[80] bizim eradan əvvəl II əsrdə Kürün həm sağ, həm də sol sahilinin Albaniyaya məxsus olduğunu göstərir. Bu atlasa görə sağ sahildə Sakasena, Otena (Uti), Kaspiana (Paytakaran) və Orxistena (Artsak) Albaniya torpaqları olmuşdur. Atlasda göstərilir ki, e.ə. I əsrdə II Tiqran Kürün bütün sağ sahilini zəbt etmiş və II Tiqranla Pompey arasında e.ə. 66-cı ildə bağlanmış müqviləyə əsasən həmin ərazilər Ermənistanın tərkibindəqalmışdır. Digər mülahizəyə görə Artsak və Uti vilayətləri hələ e.ə. I əsrdə II Tiqran tərəfindən işğal olunub Ermənistana qatılmış, 387-ci il müqaviləsinə görə isə Sasanilər və Bizans arasında bölüşdürülərək onların hakimiyyəti altına keçmişdir. Burada Paytakaran haqqında bir kəlmə də danışılmır. Üçüncü mülahizəyə görə (K.V.Trever tərəfindən irəli sürülüb) Artsak, Uti, Paytakaran və Sakaşena vilayətləri e.ə.II əsrdə erməni (Ərmən) çarı I Artaşes tərəfindən zəbt olunmuş və 387-ci ilə qədər Ermənistanın tərkibində qalmış və yalnız 387-ci ldən sonra Albaniyaya qaytarılmışdır. Deməli bu torpaqlar hətta erməni çarları tərəfindən işğal edilmiş olsa belə lap əvvəllər Albaniyaya məxsus olmuşdur.[81]
Hər üç konsepsiyanın müəllifləri başlıca olaraq Strabonun "Coğafiya"sına, erməni müəllifi Favstos Buzanda və "VII əsr erməni coğrafiyası"na əsaslanmışlar. Fəridə Məmmədova qeyd edir ki, Strabona görə I Artaşes tərəfindən alban torpaqlarından yalnız Paytakaran işğal olunmuşdur.[82]
Strabon yazır:
"...əvvəlcə Ermənistan kiçik idi,lakin o sonralar Artaksi (Artaşes) və Zariadrın müharibələri nəticəsində genişləndirildi. Onlar öz səltənətinin hüdudlarını qonşu xalqlardan qopardıqları torpaqlar – Midiyanın Kaspiana, Favnitida, Basoropeda vilayətləri, İberiyanın Pariadra dağ yamacları, Xorzena, Kürün o biri tərəfində yerləşən Qoqarena vilayətləri hesabına genişləndirdilər..."
— Strabon, 71, f.14, 5, c.528
Strabonun qeydlərinə əsaslanan K.V.Trever bir az da irəli gedərək yazır:
"E.ə. II əsrdə erməni çarı I Artaşes (189 – 170) bir sıra qonşu vilayətləri, o cümlədən Şəki, Uti və Qarqar adlı alban tayfalarının yaşadığı Kürün sağ sahilini Ermənistana birləşdirdi... Elə o vaxtdan antik müəlliflər Kürü Albaniya ilə Ermənistan arasında sərhədd kimi tanıdılar."
— Тревер К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании. — М.—Л.. 1959.
Fəridə Məmmədova isə Strabonun "Coğrafiya" əsərində Albaniya haqqında verilən məlumatları tədqiq etdikdən sonra belə nəticəyə gəlmişdir:
"Strabonun məlumatlarında heç bir ardıcıllıq yoxdur. O Kaspiananı gah Midiya ilə bağlayır. Onu Midiyadan ayrılmış vilayət hesab edir, gah da Albaniya ilə əlaqələndirib yazır ki, "albanların ölkəsində Kaspiana vilayəti var və həmin vilayət vaxtilə orada yaşamış, indi isə yox olmuş kaspi xalqının adı ilə adlandırılmışdır."
— Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası, Bakı, 1993, səh. 83
Bəzi tədqiqatçılar Uti və Artsak vilayətlərini II Tiqranın işğal sahələri sayırlar. Yunan və Roma mənbələri isə sübut edir ki, II Tiqran alban torpaqlarını işğal etməmişdir[83]. II Tiqran Ermənistanın Şərq və Qərb hissələrini birləşdirib, vaxtilə Ermənistanın olan 70 vahəni parfiyalılardan almışdır. C.Markvarta görə isə həmin vahələr I Artaşesin işğal etdiyi Atropatenanın Şimal – Qərb torpaqları idi.[84] II Tiqran Lukull və Pompey tərəfindən məğlub ediləndən sonra onun dövləti dağıldı. E.ə. 66 – cı ildə bağlanmış müqaviləyə görə, II Tiqran vaxtilə ələ keçirdiyi torpaqlardan imtina elədi. Yalnız Şimali Mesopotomiya və Korduena Ermənistanın hakimiyyəti altında qaldı. Əgər Artsak və Utinin vaxtilə II Tiqran tərəfindən işğal olunduğunu fərz edilsə belə, məğlubiyyətdən sonra başqa torpaqlar kimi, həmin yerlər də Ermənistandan ayrılmışdır. Bununla da Arsaq və Utinin II Tiqran tərəfindən zəbt olunması mülahizəsinin əsassızlığ üzə çıxır.[85][86]


Albaniya və qonşu ölkələr VI əsr – VIII əsrin əvvəlləri, müəllif: prof. F. C. Məmmədova[87]
Albaniyanın Cənub sərhədlərinin Kür çayından keçməsi barədə ehtimallar başlıca olaraq yunan – Roma[88][89][90][91] və V-VII əsr erməni müəlliflərinin məlumatlarına, doğruluğu müəyyən edilməyən, yalnız kortəbii inama görə etibarlı sayılan mənbələrə, o cümlədən VII-VIII əsr alban tarixçisi Moisey Kalankatlının məlumatlarını təkzib edən erməni tarixçilərinin ənənəvi xronologiyasına əsaslanır. Qeyd etmək lazımdır ki, Strabonun Sakaşenanı Ermənistna aid etməsi[92] onun digər fikirləri ilə, məsələn, Kürün Albaniyanın ortasından axdığını bildirən[93] qeydi ilə ziddiyyət təşkil edir. Çünki, bu hər iki sahilin Albaniya torpağı olduğunu təsdiq etməkdir. Belə ziddiyyətlər isə Strabonda çoxdur.[94]
Bu isə onunla əlaqədardır ki, Strabon bir-birinə zidd olan müxtəlif mənbələrdən istifadə etmiş, Albaniyada çox az olduqlarına görə məlumatları kasad olan şəxslərin qeydlərinə qeyri-tənqidi yanaşmışdır.[95] Strabonun mənbələri isə əsasən Feofan Mitilenski, Delli və başqalarıdır. Plininin[96], Appianın[97], Dion Kassinin[98], Plutarxın[99] qeydlərinin müəyyən hissəsinə, yəni Albaniyanın Cənub sərhəddinin Kür çayındam keçməsi barədə məlumatlara gəlidikdə isə, nəzərə almaq lazımdır ki, bu antik müəlliflərin özləri də Qafqazı çox az tanıyan Patrokla və Erotosfenə, eləcə də Qafqaza bu yerləri öyrənmək üçün gəlməyən, sadəcə olaraq Roma imperiyasının yürüçlərinin iştirakçısı kimi Pontiya çarı Mitridatı təqib edə-edə Kür boyuna gəlib çıxmış şəxslərə istinad etmişlər. Özü də bu qeydlər e.ə. I əsrə və yeni eranın II əsrinə aiddir. Haqqında bəhs edilən dövr isə e.ə. II və yeni eranın IV əsrlərini əhatə edir.[100][101]
V.V.Bartold antik ədəbiyyat mənbələrinə qiymət verərək yazır:
"Bədbəxtlik ondadır ki, yunan orijinalları bizə çox gec, işləndikdən, əl gəzdirildikdən sonra gəlib çatıb; bunlar çox vaxt müqayisə edilən edilən məlumatları heç bir tənqidə məruz qalmayan sadəcə kompilyasiya şəklindədir və buna görə də bu mənbələrə son dərəcə ehtiyyatla yanaşmaq lazımdır."
[102]
Bu da şübhə doğurmur ki, Moisey Kalankatlı öz ölkəsinin tarixini və coğrafiyasını, Pontiya çarı üzərinə qısa yürüşlərdə iştirak etmiş romalı müəlliflərdən daha yaxşı bilirdi.[103] Moisey Kalankatlı eramızın I əsrində Albaniyanın Cənub sərhəddi haqqında belə məlumat verir:
"...Sisakan nəslindən olan İafetin xələflərindən olan bir nəfərə (Arana) Erasx (Araz) çayından Xunan qalasınadək Alban dağları və çölləri miras qalmışdı."
— Kalankatlı, I, 4
Alban müəllifi ilə sinxron olan erməni müəllifi Movses Xorenlı də eramızın I əsri haqqında qeydlərində "Erasx çayından Xnarakert (Xunan qalası) qalasınadək dağlı – dərəli alban torpağına sahib olan Sisakan nəsli..."[104] haqqında məlumat verir.
E. ə. III əsrdə Albaniyanın Şimal sərhəddləri Böyük Qafqaza, Samur sıra dağlarının Şimal ətəklərinə qədər, Şimal-Qərbdə İori və Alazan çaylarının yuxarı axarına, Şimal – Şərqdə isə müasir Dərbəndə qədər gedib çatırdı.[105][106][107] Ayrı-ayrı vaxtlarda isə bu sərhəddlər Sulak çayına və bir azda uzaqlara çatırdı.
[redaktə]Siyasi tarixi

Ehtimal edilir ki, Albaniyanın siyasi konsolidasiya artıq Əhəməni imperiyasının son illərində və Makedoniyalı İsgəndərin işğalları dövründə başa çatmış, eramızadan əvvəl IV əsrin sonlarında isə Qafqaz Albaniyası vahid mərkəzləşmiş dövlətə çevrilmişdir.
[redaktə]Aranilər sülaləsi
Mənbələr Alban dövlətinin antik dövrdə yerli[108][109] sülalənin nümayəndələri tərəfindən idarə olunduğu haqqında məlumat verir. Moisey Kalankatlı bu sülaləni Yafəsin şəcərəsinə bağlayıraq sülalənin ilk nümayəndəsinin Aran (Arran) adlı hökmdar olduğunu bildirir və Aranı Sisakan (Sünik) nəslinə aid edir.[110] İlk hökmdarının adı ilə bu sülalə tarixi ədəbiyyatda Aranilər (Arranilər) adlandırılır. Lakin bu sülalə haqında məlumatlar çox azdır. Aranın davamçılarının fəaliyyəti haqqında məlumatlar yox səviyyəsindədir. Kalankatlı yalnız onların adını sadalamaqla kifayətlənir. Lakin o bəllidir ki, Aranilər müxtəlif dövrlərdə güclü Parfiya dövlətinin təsiri altına düşmüş və yarımasılı vəziyyətdə ölkəni idarə etmişlər. Parfiya Arşakiləri hakimiyyətləri altında olan Qafqaz ölkələri barəsində siyasətlərində sabit və eyni olmamışlar. Tabeliklərində olan məmləkətlərin Parfiyanın mərkəzi hökümətindən asılılığı ayrı – ayrı dövrlərdə müxtəlif məmləkətlərdə müxtəlif səviyyədə olmuşdur.[111]
Aranilər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə Albaniyaya erməni krallarının yürüşləri baş vermiş və Albaniyanın üç vilayəti – Artsak, utik və Paytakaran işğal edilmişdir.[112] Lakin bu işğal uzun sürməmiş e.ə. 66 – cı ildə II Tiqran Romaa ordusu tərəfindən məğlub edildikdən sonra bütün işğal etdiyi əraziləri, o cümlədən Albaniya torpaqlarını tərk etməli olmuşdur.[113][114] Lakin bu hadisədən bir neçə ay sonra Albaniya ərazisinə Roma imperiyasının ordusu soxulmuşdur.[115] Pompeyin rəhbərlik etdiyi Roma ordusu ilə Aruzun (yunan-roma mənbələrində Oroys) rəhbərlik etdiyi Albaniya ordusu arasında e.ə. 66 – cı ildə döyüş olmuşdur.[116][117] Daha sonra İberiyaya doğru irəliləyən alban ordusu ikinci dəfə e.ə. 65-ci ildə Alazan çayı sahilində Aruzun qardaşı Sebərin (yunan-roma mənbələrində Zober) rəhbərlik etdiyi Albaniya ordusu ilə toqquşmuş və böyük itki verərək İberiya ərazisinə keçmişdir.[118]
Roma ordusunun Xəzər sahillərinə irəliləməsi haqqında mənbələrdə heç bir məlumat yoxdur.[119] Lakin qobustanda üstündə latın dilində yazı yazılmış XII legiona aid kitabənin tapılması Roma ordusunun xəzər sahillərinə də gəlib çıxdığını syləməyə əsas verir.[120] Bundan başqa Azərbaycanın müxtəlif regionlarında, xüsusilə Qəbələ və Şəki ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan pul dəfinələrindən Roma imperatorlarına məxsus xeyli sikkə əldə edilmişdir.[121][122][123]
[redaktə]Arşakilər sülaləsi


Albaniya (Antik dövr) e.ə.I əsr – e.I əsri[124]
E.ə. II-I yüzilliklərdə, Parfiyanın hərbi cəhətdən qüdrətli dövründə, tabelikdə olan ölkələrə nəzarət etmək üçün formalaşmış inzibati aparatın olmadığı bir şəraitdə Parfiya Arşakiləri üçün mümkün olan yeganə düzgün qərar həmin məmləkətlərdə yerli sülalələri hakimiyyət başında saxlamaq idi. Sonralar vassal çarlıqların separatizmi gücləndikcə Parfiyanın mərkəzi höküməti yeni siyasətə – vassal məmləkətlərdə yerli sülalələri taxtdan götürüb əvəzinə öz adamlarını, Arşakilərin nümayəndələrini təyin etmək siyasətinə əl atdı. Persida, Elimaida, Atropatena, Hirkan, Ermənistan, Hindistan, Gürcüstan və Maxeloniyada Arşakilərin şaxələri, kiçik Arşaki sülalələri belə yarandı.[125]
Arşaki sülaləsi nnümayəndələrinin bir qolu da həmin dövrdə (63-cü il) Albaniyada bərqərar oldu. Alban Arşakiləri haqqında əldə edilən məlumatların əsas mənbələri Moisey Kalankatlı, Favstos Buzand, Yegişe, Moisey Xorenli, Aqafangel, Kirakos Gəncəli və Mxitar Qoşun əsərləri, habelə "Müqəddəslərin həyatı" (aqioqrafik əsərdir) və "Carıntir"dir. Alban Arşakiləri haqqında elmdə belə bir mülahizə mövcuddur ki, bu sülalənin alban qanadı IV yüzillikdə bərqərar olmuş və onun əsasını Kalankatlının yazdığı kimi I Cəsur Vaçaqan yox, Sanatruk tərəfindən qoyulmuşdur.
M.Brosse belə hesab edir ki, Sanatruku Albaniyanın hökmdarı kimi qəbul etmək və onun adını Alban Arşakilərinin sırasında I Cəsur Vaçaqandan əvvəl yazmaq lazımdır.[126]
S.T.Yeremyana görə Albaniyada Məsqət (Məsküt, Massaget) Arşakiləri şahlıq etmişlər. O, belə hesab edir ki, həmin sülalə Albaniyada hakimiyyət başına 388-ci ildə gəlmişlər, yəni S.T.Yeremyan Parfiya Arşakilərinin Alban budağı olduğunu inkar edir.[127]
E.A.Krımski belə hesab edir ki, Alban Arşakiləri "eran şah", yaxud "eran şahin" titulunu daşıyırdılar və "eran şah" ifadəsi "aran şah" sözünün təhrifidir. Bu isə "Aran hökmdarı", "Alban hökmdarı" deməkdir, başqa sözlə, Aranşahilər (Aranilər) elə Arşakilərdir. N.Akinyan və B.A.Ulubabyan isə bu haqqda tamamilə başqa fikirdədirlər. Məsələn N.Akinyan Alban Arşaki hökmdarlarının siyahısını "redaktorun" uydurması sayır. O, göstərir ki, tarixə (müəllif erməni mənbələrini nəzərdə tutur) Alban Arşakilərindən yalnız iki nəfər məlumdur. Bunlar Urnayr (IV əsr) və Asuagendir (V əsr). II Vaçe və III Mömün Vaçaqana gəlincə, onların adı yalnız Alban ölkəsinin tarixində çəkilir və buna görə də N.Akinyanın fikrincə, onlar Moisey Kalankatlının uydurmasıdır. Digər Alban Arşakilərindən danışanda N.Akinyan göstərir ki, onların adları alban zadəganlarının VIII-X yüzilliklərə aid siyahısından götürülmüşdür. Yəni yenə də uydurma sayılmalıdır.[128]
K.V.Trever, onun ardınca isə K.Tumanov belə hesab edirlər ki, Alban Arşakiləri hakimiyyət başına eramızın I yüzilliyində gəlmiş və Parfiya Arşakilərinin köməyi ilə VI əsrə qədər – Alban hakimiyyəti ləğv edilib ölkə Sasani canişinlərinin ixtiyarına verilənədək hakimiyyət başında qalmışlar. Moisey Kalankatlı məlumat verir ki, Parfiyalı Valarşak Albaniya əhalisi üzərinə knyaz və hakimlər təyin etdi:
"Valarşakın əmri ilə İafet nəslinin Sisakan sülaləsindən çıxmış bir nəfər (Aran) onların hamısının başçısı təyin olundu ki, Erasxdan tutmuş, Xnarakertə (Xunan qalası) qədər Albaniyanın bütün dağları və düzləri ona miras qaldı..."
— Kalankatlı, I, V
M Kalankatlı öz əsərində təqdim etdiyi Arşaki alban hökmdarlarının sırasına Aranı daxil etməmişdir. F. Məmmədova qeyd edir ki, görünür yerli sülaləni Arşakilər sülaləsi əvəz etmişdi.[129] Siyahıdakı on hökmdarın Arşaki olması müəllifin sonrakı məlumatlarında təsdiqlənir:
"Cəsur Vaçaqandan Mömin Vaçaqana qədər 10 hökmdar olmuşdur. Mömin Vaçaqanın ölümündən sonra isə bu nəsil (azqn) zəifləməyə başladı və Sasani tayfasının Mehrani nəslindən olan knyazlar İrandan gəlib Albaniyada möhkəmləndilər."
— Kalankatlı,III,23
Kalankatlının təqdim etdiyi siyahıda[130] həmçinin Sanatrukun da adı yoxdur, halbuki, bir çox tədqiqatçılara görə Alban Arşakilərinin əsasını məhz o qoymuşdur. F. C. Məmmədova və Z. M. Bünyadova görə Sanatruk Şimal xalqlarının Ermənistana basqını ilə bağlı olan tarixi şəxsiyyətdir. Mənbələrdə onu Sanesan və Sanatruk adlandırırlar. Sanatrukun adı ilk dəfə Maarifçi Qriqorinin nəvəsi Müqəddəs Qriqorisin adı ilə, onun Albaniyada, İberiyada və Maskutlar ölkəsində missioner fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq çəkilir.


Təxminən e.ə. I əsrin 50-ci illərində Böyük Ermənistan dövlətinin yaradıcısı – ilk və son kralı II Tiqran Albaniya ərazisinə yürüş edərək Albaniyanın Artsak, Uti və Paytakaran vilayətlərini tutumuş, e.ə. 66 – cı ildə II Tiqran Pompey tərəfindən məğlub edilənə kimi həmin üç vilayət Böyük Ermənistanın tərkibində olmuşdur.[131]
İlk Alban Arşaki hökmdarı I Cəsur Vaçaqan Atropatenada, Ermənistanda və Maskutlar ölkəsində taxta çıxmış ilk kiçik Arşakilərlə eyni vaxtda hakimiyyət başına gəlmişlər.[132] Kiçik Arşakilər Parfiya şahı Vanonun oğlu I Valarş (Vologez) tərəfindən taxta çıxarılmışdır. Eramızın I əsrində Alban Arşaki nümayəndəsi I Cəsur Vaçaqana Albaniyanın bütün vilayətlərini birləşdirmək müyəssər olmuşdur.[133] Ehtmal ki, I Vaçaqandan əvvəlki yerli sülalə hökmdarlarının bütün vilayətlərə hökmü çatmamışdır.
Mənbələrdə haqqında ən çox bəhs olunan Arşaki Alban hökmdarlarından biri də Urnayrdır. Urnayrın hakimiyyət illəri naməlum qalmışdır. Moisey Kalankatlının yazdığına görə Urnayr Sasani şahı II Şapurun (309 – 379), Bizans hökmdarı Böyük Konstantinin (337 – 361), erməni çarları III Trdat (287-330), Tiqran (338-345), Arşak (345-367) və Papın (370-374) müasiri olmuşdur. Onun adı ilk dəfə 313-cü ildə digər alban əyanlar ilə birgə xristianlığı qəbul etməsi ilə bağlı çəkilir.[134] Onun adı ilə bağlı son hadisə 371-ci ildə baş vermiş Dzirav döyüşüdür. Bütün bunları nəzərə alan Fəridə Məmmədova belə hesab edir ki, Urnayr 313 – 371-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur. Moisey Kalankatlı onu "Fədakar hökmdar, Ermənistanın mərkəzinə qələbə bayrağı sancmış və böyük müharibələrdə şərəfli ad çıxarmış xadim" kimi xatırlayır. Ancaq burada hansı müharibələrdən bəhs olunması naməlum qalır. Urnayrın daxili siyasəti bütpərəstliklə mübarizə, xristianlığın dövlət dini elan olunması (313 – 314-cü illər), kilsəyə torpaq verilməsi və s. ilə xarakterizə olunur. Urnayrın dövründə ölkənin paytaxtı və alban katolikosluğunun mərkəzi Qəbələ (Kabalaka) olmuşdur. Urnayrın xarici siyasətinə gəlincə, məlumdur ki, Albaniya Sasani şahı II Şapurun vassalı və müttəfiqi olduğundan Sasani-Bizans müharibələrinə cəlb edilmişdi. 359-cu ildə Amida yaxınlğında və 371-ci ildə Dzirav çölündə Sasani-Bizans/erməni döyüşlərində Urnayr II Şapuru müşayiət etmişdir.[135][136]
Alban Arşakiləri arasında Urnayrdan sonra haqqında məlumat olan ökmdar Asuagendir. Onun hakimiyyəti dövründə köhnə alban əlifbasının islah edilməsi yolu ilə yeni alban yazısı yaradılmışdır. Bu haqqda məlumatlar Moisey Kalankatlıda, eləcə də V – VIII əsr erməni müəllifləri Koryun, Movses Xorenli və başqalarındadır. Asuagen tərəfindən alban uşaqlarının təhsilə cəlb edilməi xüsusi maraq doğurur. O, "vilayət və rayonlarda uşaqlara yazı sənətini öyrətməyi, onları dətələrlə məktəblərə göndərməyi, onların yeməklə təmin olunması üçün vəsait ayırmağı əmr etdi". Asuagenin dövründə yeni əlifbanın qəbulundan sonradini kitbları, apostolların təlmini və başqa kitabları Suriya dilindən və yunancadan alban dilinə tərcümə etməyə başladılar.


Şamaxı rayonunun Xınıslı yaşayış yerindən arxeoloji qazıntılar zamanı aşkarlanmış Qafqaz Albaniyası dövrünə aid içi mifik təsvirlərlə bəzədilmiş gümüş sini (Azərbaycan Tarix Muzeyi)
444-cü ildə isə Asuagenin oğlu (Asuagenin arvadı Sasani şahı II Yezdəgerdin bacısı idi) II Vaçe Albaniyada hakimiyyət başına gəldi. Kalankatlı yazır ki, Sasani şahı Perozun əmri ilə II Vaçe Perozabad (Bərdə) şəhərini tikdirdi və həmin şəhər onun hakimiyyəti illərində ölkənin paytaxtına çevrildi. Paytaxtın Qəbələdən Bərdəyə keçməsi daxili siyasətdəki dəyişikliklərlə əlaqədar idi. Köçərilərin tez – tez baş verən yürüşləri ilə əlaqədar olaraq, ölkənin mədəni -siyasi mərkəzi Kür çayının sol sahilindən sağ sahilinə keçirilir. II Vaçenin hakimiyyəti İran əlehinə xalq hərəkatı ilə – 450 – 451-ci illərdə Cənubi Qafqaz xalqlarının türk mənşəli[137] erməni sərkərdəsi Vardan Mamikonyanın başçılıq etdiyi üsyanı ilə və eləcə də 457 – 463-cü illərdə II Vaçenin özünün başçılığı ilə Albaniyada baş vermiş üsyanla əlaqədardır. Cənubi Qafqaz xalqlarını Sasanilər əlehinə üsyana sövq edən isə siyasi, iqtisadi və ideoloji zülm idi. II Yezdəgerd xristianlığın kökünü kəmək üçün Cənubi Qafqaza 700 məzdəki kahin göndərmişdi və onların 300 nəfəri Albaniyaya gəlmişdi.[138] Yelişe yazır ki, Sasani dövlətində müvəqqəti olaraq yaranmış sülh 459-cu ildə Albaniya hökmdarının tabeçilikdən qəti imtina etməsi ilə pozuldu.[139]
Alban üsyançıları Çola keçidini tutdular, maskut ordusunu şəhərə buraxdılar və Böyük Qafqazın 11 hökmdarı ilə ittifaqa girərək onlarla birgə Sasanilərə qarşı hərbi əməliyyatı iki il uğurla davam etdirdilər. Sasanilərin Vaçe ilə danışıqlara başlamaq cəhdlərinin hamısı boşa çıxdı. Onda Peroz böyük miqdarda pul verməklə Onoqur (F. Cəlilova görə "On Oğuz"[140]) hunlarını köməyə çağırdı və onlar Alan (Dəryal) keçidi ilə Albaniyaya soxuldular. 462-ci ildə isə albanlara qarşı uzun sürən müharibəyə başladılar.[141] Onoqurlar düz bir il ərzində alban hökmdarı ilə döyüşdülər. Vaçenin ordusu azalıb dağılsa da onu məğlub etmək olmadı.[142][143] Albaniyada 457-ci ildə başlayan üsyanı yalnız 463-cü ildə yatırmaq mümkün oldu. Sasanilər Albaniyada yenidən o qədər möhkəmləndilər ki, II Vaçe hakimiyyətdən əl çəkdi və Perozdan xahiş elədi ki, atasından qalma mülklərə dəyməsinlər. Beləliklə 463-cü ildə Albaniyada dövlət quruluşu ləğv olundu və ölkəni Sasani canişini – mərzban idarə etməyə başladı. Albaniyada bu rejim 483-cü ilə qədər davam etdi.
487-ci ildə II Vaçenin əmisi oğlu, Alban Arşakilərinin son nümayəndəsi – III Mömin Vaçaqan hakimiyyətə gəldi və albaniyada yerli sülalənin hakimiyyəti bərpa edildi. Moisey Kalankatlı belə məlumat verir: "Vaçedən III Mömin Vaçaqana qədər 30 il ərzində Albaniya hökmdarsız qaldı."[144] Alban tarixçisinin yazdığına görə "Albaniya əhalisi yenidən vahid səltənətdə birləşib şah övladlarından ən cəsur, müdrik, ucaboy Vaçaqanı seçdilər."[145] Mömin Vaçaqanın hakimiyyət illəri Albaniyaanın siyasi, dini – mədəni intibah dövrü idi. O hər şeydən öncə ölkə əhalisinin vahid dinə ibadət etməsinə nail olmağa, xristianlığı ümumi dövlət dininə çevirməyə çalışdı. Vaçaqan məktəblər açdırdı, dağılmış kilsələri bərpa etdirdi, yeni kilsə və monastrlar tikdirdi, kilsə rütbələrini bərpa etdirdi. Onun hakimiyyəti dövründə Aquen kilsə məclisi çağırıldı. Albaniyanın müstəqillyini möhkəmləndirməyə çalışan və yad qüvvələrin dini – siyasi təsirlərinə və assimilyasiya siyasətinə qarşı dura biləcək müstəqil kilsənin böyük siyasi rolu olduğunu nəzərə alan III Vaçaqan bu kilsənin sarsılmış dayaqlarını möhkəmləndirməyi və onu iqtisadi baxımdan gücləndirməyi vacib sayırdı.[146] Alban Arşakiləri müstəqil alban siyasəti yürüdür, Albaniya dövlətinə, alban xalqına və onun dininə sədaqətlə xidmət edir, yerli mədəniyyətə qarışaraq albanlaşırdılar. Fəridə Məmmədovaya görə Albaniyanın IV – VI əsr siyasi quruluşunu mərkəzləşdirilmiş feodal dövləti kimi təqdim etmək olar.[147]
[redaktə]Mehranilər sülaləsi


Mehranilər sülaləsindən olan ən tanınmış alban hökmdarı Cavanşirin Naxçıvan ərazisindən tapılmış heykəli, tunc şamdan, hazırda Ermitajda saxlanılır
510-cu ildə Alban Arşakilərinin hakimiyyəti sona yetdi və ölkə 510 – 629-cu illər ərzində Sasani mərzbanları tərəfindən idarə olundu. VI əsrin sonu, VII əsrin əvvəllərində Girdman vilayətinin feodal hakimi olan Mehranilər nəsli gücləndi. Moisey Kalankatlının geneoloji arayışına əsasən başda Mehr olmaqla Sasani Mehranilərinin əsli VI əsrdə saray çevrilişində iştirak etdiyinə görə, Sasani şahı II Xosrov Pərvizin (591-628) qisasından qurtulmaqdan ötrü 30 min ailə ilə birlikdə Xosrovun düşmənləri – xəzərlərə qoşulmaq üçün İrandan qaçmışdılar. Bundan narahat olan Xosrov onu qabaqlayaraq, Mehrə məktub göndərir və bildirir ki, yaşayış yerini seçməkdə Mehranilərə azadlıq verir. Şahın məktubu Mehrə Uti vilayətinin Girdman havarında çatır və Mehr elə burada qalmağı qərara alır. Mehr və törəmələri onlar üçün nəsil ocağına çevrilmiş Girdmanda möhkəmənərək yerli feodalları cismən məhv etmək, habelə qohumluq əlaqələri sayəsində yerli knyazları sıxışdırıb bütün Albaniyaya yiyələndilər. Mehranilər iki əsr ərzində Albaniyanın birinci böyük knyazı – işxanı adını daşımaq hüququnu saxladılar[148].Moisey Kalankatlının yazdığına görə Mehr Girdman əyalətinin Şimalına yeridi və onun 12 hakimini hüzuruna çağırıb qılıncdan keçirdi və ölkəyə sahib oldu.[149] Mehrin nəvəsi Cəsur Vardan Albaniya hakimlərinin sonuncu 60 nümayəndəsini məhv etmiş və beləliklə, Albaniya tamamilə yeni sülalənin əlinə keçmişdir.
Mehranilər iki nəsildən sonra farslıqlarını itirib xristianlığı qəbul etdilər, yerli alban kübarları ilə qohum oldular, alban mdəniyyəti və dinini mənimsədilər, bir sözlə tamamilə albanlaşdılar. V.V.Bartold belə hesab edirdi ki, Mehranilərin simasında Albaniyada "fars mənşəli olsa da, milli alban sülaləsi yenidən bərpa olundu."[150] Mehranilərin qətiyyətlə albanpərəst siyasət – Albaniyanın müstəqilliyi siyasəti yeritməsi Sasaniləri dərindən peşman etmişdi. Fəridə Məmmədova qeyd edir ki, Mehranilər Albaniyada 603-cü ildə möhkəmlənsələr də aydınlaşdırılmışdır ki, onlar yalnız 630-cu ildə bütün ölkənin tamhüquqlu hakimləri – Albaniyanın birinci böyük knyazları ola bilmişlər.[151]
Albaniya 552 – 553-cü illərdə öz Şimal qonşuları olan xəzərlər tərəfindən basqına məruz qaldı. M. İ. Artamanova görə hücum edən xəzərlər yox, sabirlər olmuşlar.[152] Moisey Kalankatlının yazdığına görə Albaniyanı tutan xəzərlər kilsələri, müqəddəs kitabları yandrır, şəhər və kəndləri dağıdır, camaatı qovub aparırdılar. "...Erməni təqviminin başladığı təsdiq ediləndə (552-ci il) İsanın xaçı üzərinə döşmənləri soyğunçu basqınlarının nəticəsi olaraq alban patriarxlığının iqamətgahı Çola şəhərindən ölkənin paytaxtı Bərdəyə köçürüldü. 603 – 629-cu illər Sasani – Bizans müharibəsindən istifadə edən Albaniya əhalisi Sasani istibdadına qarşı üsyana qalxdı. II Xosrov bu üsyanı amansızlıqla yatırdı. Alban zadəganlarının çoxu həlak oldu, yalnız alban katolikosu Viro sağ qaldı və ona da II Xosrovun xristian xanımı şahbanu Şirin (bir çox tədqiqatçılar Vironu himayə edən Şirini Nizami Gəncəvinin Xosrov və Şirin poemasının qəhrəmanı Bərdə hökmdarı Nüşabənin varisi Şirinlə eyniləşdirirlər[153]kömək etdi. Şahbanu Şirin "böyük səylərdən sonra Vironun həyatını şahdan hədiyyə aldı"[154] 624-cü ildə Bizans ordusu Dvini zəbt etdi, Atropatenaya soxuldu, Naxçıvanı tutaraq Arazı keçdi.[155] Sonra Atropatenanın paytaxtı Qanzak (Qazaka) işğal olundu. İrakli Albaniya, İberiya və Ermənistan hakimlərindən tələb etdi ki, "könüllü olaraq onun pişvazına çıxsınlar, qışda qoşunları ilə ona xidmət etsinlər. Əks təqdirdə isə onlarla kafirlərlə olduğu kimi rəftar edəcək, qalaları tutacaq, ölkələri tar-mar edəcək."[156][157]
Xosrovun təklifi ilə alban knyazları Bərdəni tərk edib qalalarda möhkəmləndilər. Bizans qoşunları Albaniyaya girib Uti vilayətində möhkəmləndilər. Lakin bu yürüş İrakli üçün uğursuz qurtardı. Burada Sasanilər Bizanslılara hücum edərək İraklini Sünikə sıxışdırdılar. 625-ci ildə İrakli xəzərləri köməyə çağırdı. 626-cı ildə xəzərlər Albaniyaya soxuldular. Bu xəzərlərin Albaniyaya ilk böyük müdaxiləsi idi. Onlar birinci zərbəni Dərbəndə vurdular, sonra isə Bərdəyə hücum etdilər. Knyazlar ətraf rayonlardakı əhalini paytaxt Bərdəyə toplayaraq müdafiə olunmaq istədilər. Lakin onlar Dərbənd qalasında edilənləri eşitdikdən sonra tələm – tələsik Artsak vilayətinin əlçatmaz dağlarında gizləndilər. Sasani mərzbaı İrana qaçdı. Albaniya ərazisini işğal edən xəzərlər


Albaniya V-VIII əsrlərdə müəllif prof. F. C. Məmmədova
Tiflisə yürüş edərək Bizans imperatoru İraklinin ordusu ilə birgə şəhəri mühasirəyə aldılar. Vəziyyətin ağırlığını nəzərə alan Girdman knyazı Varaz Qriqor özünü İraklinin vassalı elan etdi. Yeni hökmdarını tanımaq və onun dinini (diofizitliyi) qəbul etməklə (II Xosrov İran kilsə məclisində ona monofizitlii qəbul etdirmişdi.) Varaz Qriqor Albaniyanın tamhüquqlu hakiminə çevrildi. Bu dövrdə Sasani hökmdaı II Xosrov öldürüldü və taxta çıxan II Qubad 628 – 629-cu illərdə İrakli ilə sülh bağladı. Bu vaxt xəzərlər Albaniyanın tam sahibinə çevrildilər. 629-cu ildə Albaniyaya daxil olan xəzərlərin xaqanı Şat katolikos Vironun və Sasani mərzbanının yanına elçi göndrərək ölkəni təslim etməyi tələb etdi. Bu dəfə söhbət ölkənin xəzərlərə siyasi tabeliyindən gedirdi. Albaniya müqavimət göstərmək iqtidarında deyildi. Məzban isə itaəti rədd edərək İrana qaçmışdı.
Alban zadəganları başda katolikos Viro olmaqla xəzərlərin ali hakimiyyətini etirf etməyə məcbur oldular. VII əsrin 30-cu illərində Xəzəristanda gedən daxili çəkişmələr (Cebu xaqanın öldürlməsi) xəzərlərin Albaniyadakı hakimiyyətinə son qoydu.
Mehrani Varaz Qriqorun (630 – 642) dövründə Yaxın Şərqdə ərəblər sürətlə güclənirdilər. Onlar 632-ci ildə Sasanilərə qarşı hərəkət etdilər. Sasani şahı III Yezdəgird ərəblərə qarşı durmaq üçün tabeliyində olan ölkələrdən və vilayətlərdən qoşun tələb etdi. Albaniyanın böyük knyazı Varaz Qriqor dörd oğlundan birini – Cavanşiri onun hüzuruna göndərmək qərarına gəlir. Cavanşir Albaniya dövlətinin bütün qoşunlarının sərkərdəsi oldu. 636 – 642-ci illərdə alban qoşunlarının sparapet – baş komandanı olan Cavanşir öz ordusu ilə Sasani ordusuna qoşuldu. Ölü dəniz yaxınlığındakı Kadissiyada baş verən döyüşdə (637-ci il) o öz şücaəti ilə fərqləndi.[158] Cavanşrin bu şücaəti III Yezdəgird tərəfindən yüksək qiymətləndirildi və ona "bayraq və şeypurlar, iki qızıl mizraq və qızıla tutulmuş iki qalxan verdi ki, bunları həmişə onun önündə aparırdılar. Belinə mirvari ilə işlənmiş kəmər,qızıl dəstəkli qılınc bağladı, qolbağlar verdi, başına tac qoydu. Həmçinin ona mirvari ilə işlənmiş düzüm verdi və boynuna mirvari boyunbağı asdı."[159] 640-cı ildə ərəblər Sasanilərin paytaxtı Ktesifonu mühasirəyə aldılar və Cavanşrin ordusu 6 ay şəhərin müdafiəsində iştirak etdi. 642-ci ildə Nəhavənd yaxınlığında döyüş baş verdi və Cavanşir də ordusu ilə bu döyüşdə iştirak edirdi. Lakin Sasani ordusu bu döyüşdə məhv edildi. III Yezdəgird isə qaçıb Dəclə çayı sahilində qalada gizləndi. Bu məğlubiyyətdən sonra Cavanşir Atropatenaya gəlir, oradan isə öz ölkəsinə qayıdır. "Beləliklə Cəsur Cavanşir 7 il ərzində bu çətin müharibədə iştirak etdi. Bir neçə ağır yara aldıqdan sonra onlarla vidalaşdı..."[160] Vətənə dönən Cavanşir hələ atası Varaz Qriqorun sağlığında taxta çıxdı.
Ərəblər 642 – 645-ci illərdə Atropatena tərəfdən Cənubi Qafqaza hücum etdilər və Albaniyaya soxuldular, ancaq burada möhkəmlənə bilmədilər. Ərəblərə qarşı mübarizənin ilk dövrlərində boyun əymiş Ermənistan işxanı Teodoros Rştuni ilə ittifaq bağlamışdı. Cavanşir ondan fərqli olaraq Bizansın vasallığını qəbul etməyi üstün tutmuşdu. Cavanşir Bizans imperatoru II Konstanta (641-668) göndərdiyi məktubunda yazırdı:
"Qüdrətli cənab əzəmətli və mərhəmətli yunan hökmdarı Konstant... alban knyazı və asparapeti Cavanşir özünün Şərq ölkəsi ilə təzim edərək səni itaətkarlıqla salamlayır. Ey qəlbi İsa məhəbbəti ilə döyünən hökmdar, icazə ver səndən çox-çox uzaqda olan mənim xalqın sənin yeni təbəəliyini qəbul etsin..."
— Kalankatlı, II, XX
Bizans imperatoru cavab məktubunda sevinclə razı olduğunu bildirmiş və Cavanşiri "Girdman hökmdarı", "Alban knyazı", "asparapet və protopatrik" adlandırmışdı.[161] Hədiyyə və bəxşişlərdən başqa Cavanşirə 1200 adamı patrik, ipat, apoipat və digər Bizans rütbələri ilə mükafatlandırmaq üçün pativlər (vəzifə və fərmanlar) də göndərmişdi.[162]
660-cı ildə Cavanşir imperator II Konstantla iki dəfə görüşdü. Birinci dəfə Konstant Güney Azərbaycana gəlib Bizansa arxalanan knyazları öz yanına çağıranda, ikinci dəfə isə Vaqarşapat şəhərində. Kalankatlının yazdığına görə Cavanşir hər iki dəfə imperator tərəfindən böyük hörmət və ehtiramla qəbul edilmişdir:
"Cavanşir imperator sarayına şah kimi daxil oldu, imperator onu əyanların hamısından daha hörmətlə qarşıladı, imperator onun belinə cəsur babası Heraklın və ulu babası Nikitanın kəmərini bağladı, imperator ona Müqəddəs xaçın bir hissəsini, şah libası və ii bayraq təqdim etdi, imperator onun oğlanlarına patrisi rütbəsi verdi. Ona səma töhfələrinin verildiyini görəndə, erməni əyanlarının və sərkərdə Amazaspın paxıllığı tutdu... İmperator onu erməni azatlarının müşayiəti ilə qul kimi yox, taxt-tac sahibi olan qardaşı kimi yola saldı..."
— Kalankatlı, II, XX
Moisey Kalankatlı kitabın fəslini bu sözlərlə qurtarır: "Konstant bütün alban hökmdarlarının kənd və torpaqlarını irsi mülk kimi Cavanşirə verdi və Şərqə əsl şah kimi nəzarət etməyi ona həvalə etdi."[163] Cavanşirə valeh olduğunu gizlətməyən Kalankatlı Albaniya və onun hökmdarının həmin dövrdə səviyyəcə Ermənistan və Gürcüstan hökmdarlarından üstün olduğunu qeyd edir. Moisey Kalankatlı Cavanşirin hakimiyyəti dövründə ölkənin sərhədlərini dəqiq göstərir:
"O, İberiya sərhədlərindən hun keçidinə və Araz çayına qədər əsl şah kimi əzəmətlə hökmdarlıq etmişdi."
— Kalankatlı, II, XXI
Lakin bütün uğurlara rəğmən 622-ci ildə Albaniya yenidən xəzərlərin hücumuna məruz qalır. Cavanşir bu dəfə onları məğlub edib ölkədən qova bilir.[164] 664 – 665-ci illərdə xəzərlər yenidən Albaniyaya hücum etdilər. Onları Kürü keçərək Araza çatdılar alban və iberlərdən çoxlu adam əsir aldılar. Cavanşir xəzərlərlə müqavilə bağladı və xəzər xaqanının qızı ilə evləndi.[165] Xəzərlərin yürüşləri, Kiçik Asiyanın bir sıra vilayətlərinin ərəblər tərəfindən tutulması nəticəsində Bizansın zəifləməsi Cavanşiri Bizansla bağladığı müqaviləni pozmağa məcbur etdi. O saysız-hesabsız Türküstan ordusundan – xəzərlərin köməyindən imtina edərək Cənub hökmdarına – ərəblərə tabe olmağı üstün tutdu.[166]


Kembric Universitetinin nəşri olan "Qədim Tarix" kitabında verilmiş xəritədə Qafqaz Albaniyası və qonşu dövlətlərin sərhəddləri[167]
Ərəblərlə yaxınlaşmağı arzulayan Cavanşir iki dəfə Dəməşqə – xəlifə Müaviyyənin hüzuruna getmişdi. Bu görüşlərin birincisi ölkəni ərəb qırğınından xilas etmək üçün 667-ci ild olmuşdu. Bu görüşdə Cavanşir istəyinə nail olmuşdu. Xəlifə ilə ittifaq sayəsində Albaniya üç il müddətinə yadelli basqınlardan xilas oldu. 670-ci ildə Cavanşir yenidən xəlifə Müaviyyənin görüşünə gedir. Bu dəfə xəlifə özü onu dəvət edir. Xəlifənin yanında Cavanşirin nüfuzu o qədər yüksəlir ki, Bizans imperiyası ilə Ərəb Xilafəti arasındakı danışıqlarda Albaniya hökmdarı vasitəçi kimi çıxış edir. Cavanşir danışıqları elə məharətlə aparır ki hər iki tərəf razı qalır. Onu hədiyyələrlə mükafatlandıran xəlifə Süniki də Cavanşirə tabe edir və tələb edir ki, Atropatenanın da idarəsini üstünə götürsün. Ancaq Cavanşir bu təklifi qəbul etmir və xahiş edir ki, onun ölkəsinin üstünə qoyulmuş vergini bir qədər yüngülləşdirsin. Cənublu hökmdar məmnuniyyətlə razılaşır və vergilər üçdə biri qədər azaltmağı əmr edir. Xəlifə ilə görüşdən qayıtdıqdan sonra isə Cavanşir sui-qəsd nəticəsində öldürülür.[168]
Bəzi tarixçilər Cavanşrin siyasi qəsd nəticəsində öldürüldüyü qənaətindədirlər. K.V.Trever qeyd edir ki, onun saray çevrilişlərinin, yoxsa sinfi mübarizənin qurbanı olduğu naməlum qalır.[169]
Bir sıra tədqiqatçılara görə Cavanşir 669-cu ildə öldürülmüşdür (K.V.Trever). Digərləri onun ölüm tarixini 680-ci ilə aid edirlər (Z.M.Bünyadov). Axırıncı mülahizə isə 683-cü ildir. (Q. X. Svazyan) Fəridə Məmmədova isə 680 – 681-ci illərin daha inandırıcı olduğunu yazır.[170] Belə ki, Moisey Kalankatlı II kitabın XXXIX fəslində belə bir məkumat verir: "Cənub məmləkətində inadcıl Məhəmmədin hakimiyyətinin hakimiyyətinin 62-ci ilində (miladi 681-ci il) Cavanşirin varisi Varaz Trdat Albaniyanın böyük knyazı olarkən yepiskop İsraili diplomatik danışıqlar aparmaq üçün hunların yanına göndərmişdi."[171] Buradan belə çıxır ki, Cavanşrin ölümü 681-ci ildə və ya daha əvvəl ola bilərdi. Zadəganlar alban katolikosu Yelizarın iştirakı ilə Cavanşirin qardaşı (Varaz Peroz) oğlu Varaz Trdatı vətənin taxt-tacına sahib olan böyük knyaz vəzifəsinə seçirlər və o Bizans imperatorundan patrisi titulu aldı və ekskonsul rütbəsiylə mükafatlandırıldı.[172] Xəlifə I Yəzid (680 – 683) I Varaz Trdatı Şərq vilayətlərinin, Albaniya məmləkətinin və Uti vilayətinin canişini kimi tanıdı.[173] Ölkə ərəblərə xərac verməkdə davam edirdi. Albaniyanın daxilindəki müxalifətçi mərkəzdənqaçma qüvvələrini ram edən Varaz Trdat bütün ölkəyə hakim oldu. Onun hakimiyyəti dövründə Albaniyanın ərazisi Cavanşir dövründəki kimi qalırdı.[174]
Bu vaxt guya Cavanşirin qisasını almaq məqsədi ilə saysız hesabsız xəzər qoşunları hunların böyük knyazı Alp İltiverin başçılığı ilə Albaniyaya doğru hərəkət etdi. Qəbələ və Uti vilayətlərini viran qoyan Alp İltiver Lpinada məskən saldı. Varaz Trdat Cavanşirin siyasətini davam etdirərək xəzərlərlə danışığa başladı. O katolikos Yelizarı xaqanın yanına göndərib sədaqətini bildirdi. Lakin xaqanla barış çox sürmədi. Bu zaman Varaz Trdat xəzərlərin arası kəsilməyən yürüşlərinin qarşısını almaq üçün yepiskop İsraili Varaçana – Alp İltiverin yanına göndərdi. İsrailə həm də xəzərləri xristian dininə cəlb etmək tapşırılmışdı. İsrailin bu missiyası uğurla nəticəlndi. Alp İltiver başda olmaqla xəzərlərin böyük bir hissəsi xristianlığı qəbul etdi. Alp İltiver Varaz Trdata, Yelizara, eləcə də ermənilərə yazdığı məktubunda bildirirdi ki, yalnız İsrailin bizim yanımızda keşiş kimi qaldığı müddətdə bizimlə sizin aranızda mehribanlıq ola bilər.[175]


Şamaxı rayonunda Xınıslı yaşayış yerində arxeoloji qazıntılar zamanı aşkarlanmış Qafqaz Albaniyası dövrünə aid pul dəfinəsi (Azərbaycan Tarix Muzeyi)


Qafqaz Albaniyasında işlədilən pulların bəzi nümunələri (Azərbaycan Tarix Muzeyi)
Lakin bu da xəzərlərin Albaniyaya yürüşünün qarşısını ala bilmədi. 685-ci ildə Ərəb Xilafətinin Şimalda nəzarətinin zəifləməsindən istifadə edən xəzərlər albanlarla eyni dinə etiqad etdiklərini unudaraq Albaniya, Ermənistan və İberiyanı işğal etdilər. 685-ci ildə hakimiyyətə gələn xəlifə Əbd-əl-Malik Bizans imperatoru II Yustinianla (685-695) müqavilə bağladı. Müqaviləyə görə Xilafət və Bizans Ermənistan və İberiyadan gələn gəliri bölməyi qərara aldı. II Yustinianın 689 – 690-cı illərdə Cənubi Qafqaza yürüşü oldu. O tutduğu vilayətlərin hakimlərini, bəzi hakimlərin isə oğullarını özü ilə apardı. II Yustinian Albaniyanın böyük knyazı Varaz Trdata patrk-ekzarx rütbəsi verdi, onu hökmdardan (özündən) sonra Albaniyanın II işxanı adlandırdı. Albaniya bu dövrdə üç xalqa xəzərlərə, ərəblərə və yunanlara (Bizansa) vergi verirdi.[176] İmperator III Tiberinin dövründə 699-cu ildə ərəblərlə yaxınlıq etdiyinə görə Varaz Trdat oğlanları ilə birlikdə Konstantinopola gətirilir və onlar beş il müddətinə burada qalırlar.[177]
Varaz Trdatın ölkədə olmadığı vaxt bir sıra hadisələr baş verir ki, bu da Xilafətin birbaşa ölkənin daxili işlərinə qarışmağına səbəb olur. Alban katalikosu Yelizarın ölümündən sonra xalkidon təliminin davamçısı Girdman yepiskopu Nerses Bakur ölkənin katalikosu olur. Nerses Varaz Trdatın arvadı Spramanın köməyi ilə ölkəni xalkidonçuluğa tabe etməyə çalışır. Varaz Trdatın qohumlarından ibarət ərəbpərəst monofizit müxalifətə başçılığı knyaz Şeroyə ələ alır. O, Nerses Bakurun və Spramanın müqavimətini qıraraq 699 – 704-cü illərdə Albaniyanın knyazı olur.[178]
Erməni katolikosu Yelia xəlifə Əbd-əl-Məlikə məktubunda katolikos Nersesin və Spramanın fəaliyyəti haqqında yazırdı:
"...yunan imperatoru ilə sözləşmiş alban katolikosu onu öz dualarında yada salır və bizim ölkələrimizi də öz dininə çəkib birləşməyə məcbur edir."
— Kalankatlı, III, V
Qeyd etmək lazımdır ki, ərəblər Qafqaza münasibətdə Sasanilərin münasibətini yürüdür və Cənubi Qafqazı Bizansdan ayırmağa çalışırdı. Onlar bu məqsədlə Cənubi Qafqazda xristianlığın monofizit təriqətinin tərəfini saxlayırdılar ki, bu da xristianlığın diofizit – xalkidonçu təriqətinə etiqad edən Bizansın mənafeyinə zidd idi. Xəlifə Əbd-əl-Malikin ərəb orduları və erməni katolikosu Yelia Albaniyaya gəldilər, burada Nerses Bakuru və Spramanı mühakimə etdilər. Onlar lənətlənərək qətlə yetirildilər.[179] Xəlifə əmr etmişdi ki, alban zadəganlarının adını da xüsusi siyahıya yazsınlar, əgər onlardan biri diofizit təriqətinə ibadət etsə məhv edilməli idi. Bundan sonra alban kilsəsi qismən erməni kilsəsinə tabe edildi. Şeroyə Albaniya hökmdarı vəzifəsində çox qala bilmədi. 704-cü ildə ərəblər onu Suriyaya apardılar.[180] 705-ci ildə II Yustinian Varaz Trdatı azad etdi. Konstantinopoldan Albaniyaya qayıdan Varaz Trdat bir dəfəlik ərəb təbəəliyini qebul etdi. Kalankatlı bu haqqda yazır:"...həmin vaxtdan ölkəmizi ərəblərin ixtiyarına verdi və yalnız onlara vergi ödədi"[181] Həmin vaxtdan etibarən Albaniya həm faktik, həm də hüquqi baxımdan tamamilə ərəb əsarəti altına düşür. Varaz Trdatdan sonra isə Albaniya ərazisini ərəb əmirləri idarə etdilər.
[redaktə]Albaniyada din

[redaktə]Paqan dinlər
Xristianlıq dan əvvəlki dövrlərdə alban tayfaları arasında müxtəlif səma cismlərinə, yunan tanrı və tanrıçalarına həmçinin oda sitayiş olmuşdur. Ölkənin müxtəlif ərazilərində atəşpərəstliklə bağlı məbədlər olmuş, lakin bunların əksəriyyəti sonradan xristian məbədlərinə çevrilmiş, bir qismi isə ərəblərin Azərbaycana yürüşləri zamanı dağıdılmışdır. Həmçinin Albaniyada ay ilahəsi Selenanın şərəfinə Ay ilahəsi məbədinin də tikildiyi məlumdur.[182]
Strabonun verdiyi məlumata görə Antik Qafqaz Albaniyasında Zevs, Helios və Selenayla eyniləşdirilən tanrılara ibadət olunub. Belə ki, Strabon Alban panteonunun baş tanrısını Zevslə eyniləşdirir. Bununla əlaqədar Azərbaycanın müxtəlif bölgələriindən tapılan daş kişi heykəlləri diqqəti cəlb edir. Bunların ən səciyyəvi olanları Boyəhmədli, Seysulan, Xınıslı, Dağkolanlı və Çıraqlıdan aşkara çıxarlıb.[183]
Qəbir abidələrndən isə daha çox üzəri aypara ornamentləri ilə naxışlanmış əşyalar tapılıb ki, bu da Ay İlahəsi Selenanın işarələridir. İlahəyə sitayiş alban maddi mədəniyyət nümunələrində tez-tez rast gəlinən həyat ağacı ilə də bağlıdır.
Strabonun yunan adları ilə adlandırdığı eyni tanrılara sitayiş olunması sübut edir ki, farsların, madayların, ermənilərin və Qafqaz albanlarının oxşar panteonları varmış. Lakin hər bir millət ayrılıqda fərqli tanrılara üstünlük verirdi (məsələn albanalar Selenaya).[184]
Azərbaycan ərazisində arxeoloji qazıntılar zamanı məzarlardan başı və ətrafları kəsilmiş gil heykəlciklər tapılmışdır. Tədqiqatçıların rəyinə görə, başı və ətrafları olmayan gil heykəlciklər hər hansı hadisə və ya tədbirin uğurla başa çatması ilə əlaqədar keçirilən mərasimdən sonra məhv edilir və qəbirlərdə basdırılırdı. Müqayisəvi ədəbiyyat göstərir ki, buna oxşar adət Orta Asiyada da vardı. Orada dulusçuluq məhsullarını yandırdıqda, onları "bədnəzər"dən qoruyan kukla heykəlciklərlə də belə rəftar edirdilər. Görünür, ecazkar varlıqların surətlərinin rəmzi olan bu sındırılmış heykəlciklər şər qüvvələrin bədnəzərlərini özlərinə cəlb etmək üçün sirli mərasimdən sonra məhv edilirdi.
[redaktə]Xristianlıq


Əsası Müqəddəs Yelisey tərəfindən qoyulmuş Qafqazın və Azərbaycanın ən qədim kilsəsi olan Kiş kilsəsi
Əsas məqalə: Alban Həvari Kilsəsi
Əsas məqalə: Qafqaz Albaniyasında xristianlıq
Qafqaz Albaniyasında xristianlıq eramızın 54 – 57-ci illərində apostol Müqəddəs Yeliseyin təbliğ fəaliyyətindən sonra yayılmışdır.[185]
Bu səbəbdən Alban kilsəsi apostol kilsəsi adlandırılır. Qafqazda, eləcə də bütün xristian dünyasında olan qədim xristian kilsələrindən biri alban kilsəsidir.[186]
Albaniya, xristian icmalarının IV əsrdən xeyli əvvəl, xristianlıq dövlət dini olmamış yarandığı ölkələr sırasındadır.[187] Alban ənənəsinə görə, eramızın ilk əsrlərinin başlanğıcında Yerusəlimdən, Suriyadan ilk xristian missionerləri, həvariləri (apostolları) və həvarilərin şagirdləri Albaniyaya gəlmiş, ilk xristian icmaları yaranmışdı. Yenə də alban ənənəsi xristianlığın yayılmasında bir – birini əvəz edən iki dövrü qeyd edir: həvari dövrü adlanan birinci mərhələ həvarilərdən Müqəddəs Faddeyin, Müqəddəs Varfolomeyin və Müqəddəs Faddeyin şagirdi Müqəddəs Yeliseyin adı ilə bağlıdır. IV əsrə kimi davam edən bu dövrü şərti olaraq siryanipərəst dövrü adlandırılır. İkinci (yunanpərəst) mərhələ Maarifçi Qriqorinin və alban hökmdarı Urnayrın adları ilə bağlıdır.
Xristianların I-II əsrlərdə Yerusəlimdən Şimal-Şərqdə və Şərqdə geniş təbliği həvari Müqəddəs Paveldən sonra həvarilərdən Müqəddəs Fomanın, Müqəddəs Andreyin, Müqəddəs Varfolomeyin, həvari Müqəddəs Fomanın qardaşı Ardayın (Adday-Fadday-Faddey) və Müqəddəs Faddeyin şagirdləri – Müqəddəs Yeliseyin və Marın adları ilə bağlıdır.
Bu həvarilər və onların şagirdləri Suriyada (mərkəz – Antioxiya), kiçik ellin dövləti olan Osroyenada (mərkəz – Edessa), Nisibində, Mesopotamiyada (İkiçayarasında), Kiçik Ermənistanda, eləcə də Şərqdə və Şimal-Şərqdə – İranda (Sələvkiyə – Ktesifonda), Cənubi Qafqaz ölkələrində – Gürcüstanda, Albaniyada təbliğat aparırdılar.
Xristianlığın Albaniyaya nüfuz etməsi, burada erkən xristian icmasının yaranması, həm həvari Müqəddəs Varfolomeyin, həm də həvari Müqəddəs Faddeyin adları ilə bağlıdır. Moisey Kalankatlı xəbər verir:
"Lakin, ədalət günəşinin çıxdığı vaxt yetişdikdə, xilasımız, dərkedilməz varlıq – Atamızın şöhrət və mahiyyətinin işığı hamımızın qeydinə qalmaq üçün bizim yanımıza gəlib heç vaxt ayrılmadığı varlığın şöhrətinə sahib olduqda, o, öz müqəddəs və sevimli şagirdlərini [dini] təbliğ etmək üçün dünyanın hər yerinə göndərdi. Şərq sakinlərinin bəxtinə Ermənistana gəlib, Artaz vilayətində Ermənistan hökmdarı Sanatrukun əzabla öldürdüyü həvari Faddey düşdü".
— Moisey Kalankatlı, I, VI
Alban tarixçisi Moisey Kalankatlı daha sonra yazır:
"Onun (Faddeyin) şagirdi Müqəddəs Yelisey (Elişe) Yerusəlimə qayıdaraq, onun əzabları haqqında ...digər həvarilərə danışır... Yelisey orada Yerusəlimin ilk patriarxı, [İsanın] qardaşı Müqəddəs Yakov tərəfindən təyinat alır. Yeliseyin payına Şərq düşür".
— Moisey Kalankatlı, I, VI
Burada müəllif "digər həvarilər" dedikdə Müqəddəs Faddeyin, Yeliseyin və başqa həvarilərin fəaliyyətlərinin eyni zaman çərçivəsində, yəni I—II əsrlərdə baş verdiyini göstərmək istəyir. Gördüyümüz kimi, bu mətndə Şərq dedikdə, Albaniya nəzərdə tutulur. Moisey Kalankatlının işlətdiyi "Şərq", "Şərq ölkəsi", "Şimal-Şərq" anlayışlarının tədqiqi onların Albaniyanı, Yerusəlimə nisbətlə xristian dünyasının Şərq hüdudlarında yerləşən albanlar ölkəsini bildirdiklərini sübut edir.[188][189]
Xristianlığın Albaniyada təbliğinin ilk siryanipərəst dövründə İncil kəlamları Yaxın və Orta Şərqin bütün ölkələrində olduğu kimi, siryani (arami) dilində yayılırdı. Bu, yalnız həvarilər və onların şagirdlərinin deyil, həm də Suriya missionerlərinin fəaliyyəti ilə bağlı idi. Moisey Kalankatlı öz əsərində siryanipərəst dövr haqqında mühakimə yürütmək imkanı verən məlumatları təqdim etmişdir; Suriya rahiblərinin IV-V yüzillərdə Albaniyadakı fəaliyyəti, xristian abidələri üzərindəki arami yazıları haqqında olan xəbərlər belə məlumatlardandır.


Qafqaz Albaniyasında xristianlığın yayılmasında böyük rolu olmuş, Şəki yaxınlığında şəhid edilmiş həvari Müqəddəs Yelisey. Terenti Fomin tərəfindən 1645-ci ildə çəkilmiş ikona.
Xristianlığın "yunanpərəst" II mərhələsi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bütün Cənubi Qafqaz ölkələrində ümumi olsa da, müddəti və xüsusiyyətləri baxımından fərdi cəhətlərə malik idi; bu isə, sözsüz ki, siyasi səbəblərlə izah oluna bilər. Tədqiqatlar göstərir ki, alban, erməni və iber kilsələrinin imperiya kilsəsi ilə münasibətləri "siyasi şəraitlə bağlı işıqlandırılmalıdır; başqa sözlə desək, ölkənin [Şərqi Roma] imperiyasından siyasi asılılıq dərəcəsi kilsənin asılılığı səviyyəsində özünü göstərməlidir". Məlumdur ki, bu asılılıq Ermənistanda daha çox, İberiyada isə nisbətən az idi; Albaniyanın isə heç bir asılılığı yox idi. Ona görə də ellinpərəst Maarifçi Qriqori və onun nəvəsi Müqəddəs Qriqorisdən sonra alban kilsəsi Yerusəlim kilsəsi ilə münasibətlərini davam etdirirdi. Bütün bunlar elmdə hakim olan fikrin – ilk xristian təbliğatçılarının Albaniyaya Ermənistandan göndərilməsi fikrinin əsassız olduğunu göstərir. Bu, sağsahil Albaniyası vilayətlərində fəaliyyət göstərən xristian təbliğatçılarının Ermənistandan, sol sahil Albaniyasının şimal – qərb vilayətlərinə (yəni İori və Alazan çayları arasındakı vilayətlərə) göndərilənlərin isə İberiyadan gəlmələri fikrinə də aiddir.
Məlum olduğu kimi, Sasanilər öz tabeliklərində olan Cənubi Qafqaz xristian xalqlarına sabit münasibət bəsləmirdilər. Xristianlığın Şərqi Roma imperiyasında qələbəsi (IV əsrin əvvəlində) bu münasibəti daha da gərginləşdirdi. Sasani dövləti ərazisində rəsmi kilsə ilə mübarizə aparan müxtəlif xristian təriqətləri müdafiə edilməyə başlanıldı.
Moisey Kalankatlının məlumatına görə, alban arşaki hökmdarları Urnayr, II Vaçe, III Vaçaqan müxtəlif bütpərəstlik dinlərinin köklərini kəsmək üçün şiddətli mübarizə aparırdılar. V əsr Aquen məclisində qəbul edilmiş qanunların ikisi xristianlığaqədərki dinlərin qalıqlarının təqib olunmasına həsr edilmişdi.


Alban çarı Urnayra təsir edərək Xristianlığın Albaniyada dövlət dini elan edilməsinə nail olmuş Müqəddəs Qriqorisin şəhid edildikdən sonra dəfn edildiyi Amaras monastırı
VIII əsrdən etibarən Azərbaycanın Şimal hissəsi ərəblərin və İslamın təsir dairəsinə düşdü. Lakin Albaniya əhalisinin xeyli hissəsi hakim sülalənin nümayəndələri Mihranilərlə birlikdə dövlət dini elan edilmiş xristianlığa etiqad edirdilər. Qonşu xristian ölkələrində olduğu kimi, burada da yunan diofizi dini etiqadından kənara çıxan müxtəlif bidətçi cərəyanlar fəaliyyət göstərirdi; bu cərəyanların qriqorian təriqətinə düşmən olan üzvləri bu dövrdə amansızlıqla təqib olunurdular. Alban kilsəsinin təqib olunmasında, onun sərbəstlik və müstəqillik hüququnun pozulmasında Erməni Qriqorian Kilsəsi xüsusi rol oynayırdı. Alban kilsəsini öz nüfuzuna tabe etmək istəyən erməni katolikosları məqsədlərinə çatmaq üçün, Sasanilər dövründə olduğu kimi, ərəb hökmranlığı dövründə də Xilafətin hərbi qüvvələrinin köməyinə əl atırdılar.[190] Cənubi Qafqazda özlərinə arxa axtaran Əməvilər ermənilər və albanlar arasındakı təfriqəçilikdən bacarıqla istifadə edərək, alban kilsəsinin erməni kilsəsinə tabe olunması üçün şərait yaratdılar. Erməni katolikosu İlya xəlifə Əbd ül-Malikə aşağıdakı məzmunda bir məktub yazmışdı:
"Hökmdar Əbd ül-Malik Əmir əl-Mömininə erməni katolikosu İlyadan. Qadir Allahın iradəsi ilə bizim tabe ölkəmiz Sizə qulluq edir. Biz və Alban kilsəsi bir ilahi İsa dininə etiqad edirik. Partav taxtında oturan indiki Alban katolikosu yunan imperatoru ilə sazişə girib öz ibadətlərində onun adını çəkir və ölkəni məcbur edir ki, hamı dini etiqadda ona qoşulsun və onun himayəsini qəbul etsin. İndi qoy bu Sizə məlum olsun, ta bu barədə qərar qəbul edəsiniz, çünki bu bədəfkarlıqda onun bir əyan qadın həmfikri də vardır. Böyük hökmdar, Siz öz hakimiyyətinizlə əmr buyurun onlar Allaha qarşı işlədikləri günah üstündə müstəhəqq olduqları cəzaya çatsınlar".[191]
Onsuz da bölgədə hərbi əməliyyata başlamaq üçün bəhanə axtaran xəlifə isə bu məktubdan sevinərək erməni katolikosuna aşağıdakı məzmunda bir məktubla cavab verir:
"Ey Allahın xadimi və erməni xalqının katolikosu İlya, sənin səmimi məktubunu oxudum və sənə mərhəmətim olduğuna görə öz sədaqətli bəndəmi çoxlu qoşunla göndərdim. Əmr etdik ki, bizim hökmranlığımıza qarşı qiyam edən albanlarda sizin dininizə uyğun dəyişiklik edilsin. Bizim hökmü bəndəmiz Partavda, sənin hüzurunda icra edəcəkdir: Nersesi və bədəfkarlıqda onun həmfikri olan qadını bir zəncirə bağlayacaq və elə şahanə mühakimə edəcəkdir ki, onlar bütün qiyamçıların yanında rüsvay olsunlar".[192]
Hadisələrin daha sonrakı cərəyanını isə alban tarixçisi Moisey Kalankatlı öz əsərində bu cür təsvir edir:
Böyük erməni patriarxı Albaniya paytaxtı Partava gəlib böyük kilsədə oturdu və əmr etdi ki, Nersesi onun hüzuruna gətirsinlər. Lakin Nerses gizlənmişdi və onu tapa bilmirdilər; onda böyük din xadimi, Alban knyazı Şeroy onun yaxın adamlarını tutub əmr etdi ki, Nersesi gətirsinlər; sonra onu böyük yığıncağın ortasında İlyanın qarşısına gətirdilər. Lakin bu aciz adam cavab verə bilmədiyi üçün padşahın əmri ilə dəhşətli əzab çəkdi, həmin qadınla addım – addım gətirildi və onların sürgün edilməsi qərara alındı. Nerses buna dözə bilmədi, 8 gün heç bir şey yemədi və öldü. O vəsiyyət etdi ki, özünü ayağındakı zəncirlə basdırsınlar. Nerses Şeroya lənət yağdırdı, çünki hakimiyyət üstündə Şeroy və Sprama arasında başlayan çəkişmədə, o [Şeroy], Nerseslə Spramanın məhv olmasına səbəb oldu. Nerses pravoslav məzhəbinin patriarx taxtında 14 il oturdu və 3 il yarım günahkar qaldı (688-704-cü illər). Bütün bunlardan sonra dini yığıncaq həlim adam Simeonu seçdi və onu Albaniyanın katolikosu etdi. O, ölkədə Nersesin hərcmərcliyini dayandırdı və yolunu azmış kilsəyə çoxlu həqiqi etiqad qərarı verdi. O özünün Bərdəkür adlanan yay iqamətgahında əmr etdi ki, Nersesin bidət dolu bütün kitablarını sandıqlara doldurub Trtu [Tərtər] çayına atsınlar.[193]


1511-ci ildən 1836[194]-cı ilə qədər Alban Katolikoslarının[195][196][197] iqamətgahı olmuş Gəncəsər monastırı
Erməni kilsəsi Alban ruhanilərini tutduqları mövqelərdən sıxışdırıb çıxarmış və ölkədə ərəblərin əlləri çatmayan dağlıq yerlərdə yaşayan albanları möhkəm qriqoryanlaşdırmağa başlamışdı. Erməni ruhaniləri Arran kilsəsinin nüfuzunu yerli əhali arasında tədricən heçə çıxarmış və ərəb hakimlərinin əli ilə albanların bütün ədəbi abidələrini dağıdıb Alban mədəniyyətini, heç olmazsa, azacıq xatırlada biləcək hər şeyi məhv etmişlər. Bütün bu işlər, əvvəlcə Xilafətin köməyi ilə, sonralar isə digər istilaçıların icazəsi və köməyi ilə görülmüşdür.[198] Qriqoryan kilsə xadimləri Arran ədəbi abidələrini məhv edərkən, əvvəlcə bu abidələri qrabara çevirirdilər.[199]
Arranın dağlıq vilayət və rayonları olan Sünik , Artsak, Xaçın, Şəki, Girdiman əhalisi ilə indiki Gəncə, İsmayıllı, Qəbələ, Oğuz rayonlarının və Azərbaycan Respublikasının bir sıra digər rayonların əhalisi, həmçinin Ermənistan Respublikasında Sisian, Basarkeçər və digər rayonların bəzi kənd yerlərinin əhalisi indi erməni olsa da, bu əhalinin adət və ənənələri, qonşuluqda yaşayan və ata-babaları müxtəlif səbəblər üzündən müsəlman olan Azərbaycan türklərinin adət və ənənələrinin eynidir. Bu rayonların əhalisi məhz onlardır ki, "erməni dini kilsəsinə qoşulmuş və ermənilərlə qarışmışlar"[200][201][202]
İ.P.Petruşevski göstərir ki, erməni kilsəsi Albaniyada "ölkəni erməniləşdirmək aləti olmuşdur. Onun bu rolu VIII əsrin başlanğıcından etibarən xüsusilə nəzərə çarpır, yəni o zamandan sonrakı erməni monofızit katolikosu Yegi xalkedonçuluq edən Alban katolikosu Nersesi (Bakuru) ərəb xəlifəsinin köməyi ilə devirmişdi və Albaniyada ruhanilər və knyazların bir hissəsinin, Alban kilsəsinin erməni kilsəsindən müstəqilliyini qorumaq cəhdini əks etdirən xalkedonçuluq (pravoslav, yunanpərəst, gürcüpərəst) hərəkatı ermənipərəst monofızitlər tərəfındən yatırılmışdır".[203]
Bütün bu çətinliklər və ağır mübarizə şəraitinə rəğmən Alban Həvari Kilsəsi öz varlığını 1836 – cı ilə kimi qoruya bilmişdir. Lakin 1836-cı ildə Rusiya tərəfindən erməni Qriqorian kilsəsinin tabeçiliyinə verilərək fəaliyyəti tam dayandırılmışdır. Bununla belə, 2003-cü ildə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsində Alban Həvari Kilsəsi yenidən qeydiyyata alınaraq fəaliyyətini bərpa etmişdir.
[redaktə]Dəfn adətləri
Qədim qəbir abidələrinin tədqiqi Albaniya əhalisinin dünyagörüşünü, dini və etnik fərqlərini əks etdirən zəngin material vermişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bir qəbiristanın hüdudları daxilində çox vaxt ölülər müxtəlif qaydada dəfn olunmuşdur; eyni zamanda məskənin ətrafında bir neçə qəbiristanın olması halları da məlumdur.
Ölülər dördkünc, dəyirmi, ovalşəkilli torpaq qəbirlərdə[204], küplərdə[205], taxta qutularda, saxsı təknədə[206], çiy kərpicdən hörülmüş qəbirdə, daş qutularda, habelə katakombalarda[207] dəfn edilirdi. Məsələn, Nüydü, Qəbələ, Yaloylutəpə, Uzunboylar üçün torpaq qəbirlər, Qaraköbər qəbiristanı üçün küp qəbirlər, Göygöl üçün (Gəncə yaxınlığında) çiy kərpicdən hörülmüş qəbirlər, Mollaisaqlı üçün saxsı tabutlar səciyyəvi olduğu halda, Şamaxı və Mingəçevir məzarıstanlarında[208]bir qəbiristanın hüdudları daxilində bir neçə tip qəbirlər məlumdur ki, bu da görünür, müxtəlif etnik qrupların mövcud olması ilə bağlıdır. Bu və ya digər dəfn qaydalarına görə müxtəlif arxeoloji mədəniyyətləri də bir-birindən ayırmaq mümkündür. Məsələn, ölünün bükülü vəziyyətdə qoyulduğu, özünəməxsus səciyyəvi keramikası olan torpaq qəbirlər müstəqil arxeoloji mədəniyyət kimi ayrılmış və ilkin aşkara çıxarıldığı yerə görə, "Yaloylutəpə mədəniyyəti" adını almışdır.[209]
Bu mədəniyyətin keramikası üçün ən səciyyəvi tiplər üçqulaq, uzun novçalı, yumru gövdəli, lentvari qulplu, yaxşı bişirilmiş qara və ya qırmızı rəngli, bir və üçayaqlı qablardan ibarətdir. Sonralar bu mədəniyyətə mənsub qəbirlər və keramika Albaniyanın bütün ərazisində üzə çıxarılmışdır.[210]


Şəmkir rayonu ərazisində Çaparlı məbədi ərazisindən aşkar edilmiş xaçvari dəfn adəti izlənən qəbirlər
Torpaq qəbirləri antik dövrdə də Albaniya ərazisində geniş yayılmış qəbir abidələrinin ən sadə və qədim tipidir. Bunlar əsasən dördbucaq və oval formasındadır. Ölüləri qəbirə az və ya çox bükülmüş vəziyyətdə qoyurdular; oturmuş vəziyyətdə, sağ və ya sol böyrü üstə dəfn etmək hallarına da rast gəlinir. Adətən qəbrin ölçüləri dəfn edilən şəxsin ölçülərindən böyük götürülürdü; bəzən eni 2 metr və uzunu 4 metrə qədər olurdu. Qəbrə ölü ilə birlikdə müxtəlif məişət əşyaları və qurbanlıq heyvanların cəmdəkləri də qoyulurdu. Məsələn, İsmayıllı rayonunun ərazisində yerləşən Uzunboylar qəbiristanının eramızdan əvvəl III-II əsrlərə aid qəbirlərinin birindən 70 saxsı qab, altı nizə ucluğu, bir neçə oraq və bıçaq çıxmışdır. Burada 7 bütöv qoyun-keçi skeleti, bir bütöv inək skeleti və i.a. da vardı.
Torpaq qəbirlər alban dövrünün bir çox abidələrindən – Mingəçevirdə, Yaloylutəpədə, Qəbələdə (Qəbələ rayonu), Xınıslıda, Çıraqlıda (Şamaxı rayonu), Nüydüdə, Qırlartəpədə (Ağsu rayonu), Torpaqqalada (Qax rayonu), Uzunboylarda (İsmayıllı rayonu), Kişdə (Şəki), Şəmkirdə, Xuçbalada (Quba rayonu), Tarkidə Qarabudaqkənddə, Şarakunda (Dağıstan), Alazan çayının vadisində və başqa yerlərdə olan abidələrdən məlumdur. Adlarını çəkdiyimiz bütün abidələri səciyyələndirən ümumi cəhətlərlə yanaşı, bəzi məhəlli xüsusiyyətlər də vardır.[211] Məsələn, Mingəçevirdə qəbirlərin demək olar hamısında skelet azacıq bükülü vəziyyətdə idi və başı əsasən şimal-şərqə tərəf qoyulmuşdu. Qəbirdə zəngin avadanlıq, o cümlədən keramika, dəmir silah və əmək alətləri, bəzək şeyləri, sikkələr, möhürlər və i.a. vardı. Tapıntıların təhlili göstərilən qəbirləri eramızdan əvvəl V-III əsrlərə aid etməyə imkan verir.[212]
Ölülərin çox bükülü vəziyyətdə dəfn edildiyi torpaq qəbirlər Yaloylutəpədə, Nüydüdə, Xınıslıda üzə çıxarılmışdır və əsasən eramızdan əvvəl III-I əsrlərə aiddir. Adı çəkilən abidələr arasında Nüydü xüsusi yer tutur.[213] Burada keramika ilə yanaşı, çoxlu nizə ucluqları və bir tunc dəbilqə də tapılmışdır. Nüydüdə zəngin bər-bəzək dəsti – qolbaqlar, üzüklər, asma bəzəklər, boyunbağılar, qadın tacları (çələngləri) aşkar edilmişdir. Qəbirlərin birindən yerli ustalar tərəfindən zərb olunan sikkə dəfinəsi tapılmışdır. Maddi mədəniyyətin qeyd edilən bütün kateqoriyaları yerli ustaların məhsuludur.[214]
Qədim Şamaxı, Qəbələ, Bərdə və b. qəbiristanların öyrənilməsi zamanı üzə çıxarılmış gümüş və qızıl məmulatı diqqəti cəlb edir. Qırlartəpə məskəninin yaxınlığında yerləşən, içərisində keramik qablar olan torpaq qəbirdən döymə üsulu ilə hazırlanan iki gümüş piyalə tapılmışdı. Burada yerli sənətlər haqqında müəyyən təsəvvür yaradan silah və bəzək şeyləri də aşkar edilmişdir.[215]
Albaniya ərazisində iri küplərdə dəfn etmək adəti geniş yayılmışdı.[216] Belə qəbirlər Mil, Qarabağ və Şirvan düzlərində və dağətəyi rayonlarda, Kür çayının sahillərində qeydə alınmışdır.[217] Ağcabədi, Ağdam, İsmayıllı, Ucar, Şamaxı, Xankəndi, Qəbələ rayonlarında, Mingəçevirdə, Qalatəpə xarabalıqlarının ətrafında, başqa rayonlarda yüzlərlə küp qəbir tədqiq edilmişdir.[218] Küplərdə dəfn etmək adəti ən qədim əsrlərdən başlanmışdır. Bu tip qəbirlər müxtəlif vaxtlarda Ön Asiyada və Qafqazda geniş yayılmışdır. Albaniyada bu adət eramızdan əvvəl I minilliyin ikinci yarısından ta eramızın VIII əsrinədək mövcud olmuşdur.
Albaniyanın qəbir abidələrinin başqa bir tipi ölülərin gil tabutlarda dəfn edilməsidir.[219] Bu dəfn adətinin İsmayıllı rayonunda Mollaisaqlı, Hacıhatəmli və Qalagah kəndləri ətrafında, Qəbələ rayonunda, Quşlar və Savalan kəndlərinin yaxınlığında, habelə Şamaxı rayonunda yayıldığı öyrənilmişdir.[220] Saxsı təknə yaxud tabutlar əsasən bir-biri ilə birləşən iki hissədən ibarətdir; divarlarında bir neçə kiçik deşik vardır. Kiçik gil tabutlar böyük tabutlardan yalnız ölçüsü ilə deyil, forması ilə də fərqlənir, onların bir və ya iki tutacağı vardır, deşikləri yoxdur, uzunsovdur, oval və ya dördbucaq şəklindədir; skeletlər bükülü vəziyyətdə sol və ya sağ böyrü üstə qoyulmuşdur. İstiqamət müxtəlifdir, lakin sifət əksər hallarda şərqə tərəf yönəldilmişdir.[221]Avadanlıq əsasən baş hissədə, mərhumun üzü qarşısında və ayaq tərəfdə qoyulmuşdur. Tabutlardan kənarda zərif düzəldilmiş saxsı qablar yerləşdirilirdi. Qəbirlərin içərisində şüşədən, pastadan, mərmərdən və i.a. hazırlanan çoxlu muncuq, habelə tunc qolbaqlar, üzüklər, müxtəlif asma bəzəklər və maral təsvirli metal lövhə aşkar edilmişdir. Gil tabutlarda dəfn etmək adəti vaxt etibarilə əsasən Yaloylutəpə mədəniyyəti dövründə, yəni eramızdan əvvəl III əsrdən eramızın I-II əsrlərinə qədər olan dövrə uyğun gəlir.[222]
Tarixi Albaniyanın ərazisində katakomba, taxta qutu və çiy kərpic qəbirlər aşkara çıxarılmış və öyrənilmişdir. Qəbirlərin bu tipi Azərbaycan ərazisinə sarmat-massaget-alan və digər irandilli tayfalar tərəfindən gətirilmiş və yerli əhali arasında qismən yayılmışdır.[223]
Katakombalarda olan taxta qəbirlərdə maddi mədəniyyətin yüksək inkişaf səviyyəsini əks etdirən zəngin dəfn avadanlığı vardı.[224] Bu tip qəbirlər eramızın I-IV əsrlərinə aid edilir; bunlar yalnız Mingəçevirdən tapılmışdır. Taxta qəbirlərdə ölülər bir qayda olaraq qoşa dəfn edilir, onlar üz-üzə, bükülmüş vəziyyətdə, başları cənub-şərqə tərəf qoyulurdu.[225]Dəfn avadanlığı taxta qəbirin həm içərisində, həm də bayırında yerləşdirilirdi; ona keramikadan əlavə, dəmir qılınclar, xəncərlər, bıçaqlar, gümüş piyalələr, qızıl və gümüş zinət şeyləri, üzük-möhürlər və i.a. daxil idi. Bu tip qəbirlər zadəgan zümrəni əks etdirir.[226]
Albaniyanın maddi mədəniyyəti qəbir tikililərinin başqa bir tipində -Xanlar rayonunda, Mingəçevirdə, Sabirabad rayonu ərazisindəki Cəfərxan kəndinin yaxınlığında tədqiq edilmiş çiy kərpic qəbirlərdə də öz əksini tapmışdır. Ölünün tək dəfn edilməsi bu qəbirlər üçün səciyyəvidir. Burada ölü arxası üstə uzadılırdı. Bu tip qəbirlərdən əldə edilən materiallardan bəlli olur ki, onlar iki eranın ayrıcına və eramızın ilk əsrlərinə aiddir.[227]
[redaktə]Alban mədəniyyəti

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə təşkil edilmiş arxeoloji ekspedisiyalar zamanı alban mədəniyyətinin incəliklərini özündə əks etdirən külli miqdarda maddi-mədəniyyət nümunələri aşkarlanmışdır.[228][229][230] Həmin əşyalar müxtəlif – həm qiyamətli, həm də adi materiallardan hazırlanmaqla özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Təşkil edilmiş arxeoloji ekspedisiyalar arasında Mingəçevir, Şamaxı, Qəbələ və Qax ekspedisiyaları öz məhsuldarlığı ilə diqqəti cəlb etmişdir.[231][232]
[redaktə]Alban bütləri


Ağdam rayonu Boyəhmədli kəndində aşkar edilmiş alban daş heykəli[233]
Alban daş heykəllərin xüsusi mövzu çərçivəsində arxeoloji tədqiqinə 1982-ci ildən başlanılmış və mövzuyla əlaqədar bir sıra əsərlər nəşr edilmişdir.[234][235][236][237]Azərbaycan arxeoloqları tərəfindən Qarabağda daşdan yonulmuş 19 insan heykəli qeydə alınmışdır.[238] Bu abidələr Mollalar, Şəfibəyli, Suma, Güllücə (Ağdam rayonu), Şatırlı (Bərdə rayonu), Canyataq (Ağdərə rayonu), Seysulan (Tərtər rayonu) kəndləri yaxınlığında aşkar edilmişdir.
Bu heykəltəraşlıq abidələri qədim zamanlarda Qarabağın dağlıq və düzənlik hissələrinin vahid etno-mədəni məkana daxil olduqlarını təsdiq edir. Mütəxəssislər qeyd edirlər ki, "Alban tarixi" əsərində Artsak bütləri dedikdə Qarabağ daş heykəllərinin bir qrupu nəzərdə tutulmuşdur. Bu tarixi mənbədən məlum olur ki, 487-ci ildən etibarən bütpərəstliyə qarşı mübarizə apararaq xristianlığın mövqeyini möhkəmləndirən Albaniya hökmdarı III Mömin Vaçaqan "öz hakimiyyəti altında olan Artsak vilayətində yaramaz bütlərə qurban kəsib sitayiş etməkdən əl çəkməyi əmr etmişdir"[239].
Alban bütləri Avrasiyanın "daş babalar" şərti adı altında cəmlənmiş daş heykəllər dairəsinə daxildir.[240] Albaniya dövləti və alban mədəniyyətinin mövcud olduğu dövrdə bu tip abidələr Monqolustandan Rumıniyaya kimi çox geniş bir ərazidə qədim skit, sarmat, sak və habelə Türk xaqanlığı qəbilələri arasında yayılmış, ikonoqrafiya və yonulma üslubundakı bəzi fərqlərlə ümumi bir ideya əsasında yaradılmışdır. Şərqi Avropa çöllərindəki qıpçaq daş heykəlləri nəsildən-nəsilə ötürülən bu ideyanın XIII əsrədək Avrasiya məkanında etno-mədəni varisliyi əks etdirdiyini göstərir. Bəzi rus arxeoloqları hətta Qarabağ heykəllərinin bir sıra əlamətlərə görə qədim türk daş heykəllərinə, habelə Mərkəzi Asiyanın erkən dəmir dövrünə aid heykəltəraşlıq abidələrinə oxşadığını qeyd etmişlər.[241][242]


Xankəndi şəhər Tarix muzeyinin həyətində saxlanan Seysulan kənsindən gətirilmiş iki alban bütü
Qarabağ heykəlləri hörüklü saça malik kişi təsvirləridir. Hələ e. ə. XXIII əsrdə indiki Cənubi Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış qəbilələrdən olan lullubeylərdə kişilərin uzun hörük saxlaması onların daş üzərindəki təsvirlərindən məlumdur. Tarixi Manna ərazisində, Arcaq-qala abidəsində aşkar edilmiş daş heykəllər də (e. ə. I minilliyin əvvəli) uzun saçlı kişi fiqurlarıdır. Erkən alban dövrünə aid uzun saçlı kişi heykəlləri Şamaxı rayonunun Çıraqlı kəndi yaxınlığında tapılmışdır.[243]
Qədim yunan müəllifi Lukianın (II əsr) məlumatına görə, uzun saç saxlamaq skit kişiləri üçün xarakterik idi.[244] "Alban tarixi" əsərində xəzərlər və digər türk qəbilələri onların kişilərinə də xas olan əlamətə görə "hörüklülər xalqı" adlandırılmışlar[245]. Bütün bu məlumatlar Qarabağdan və Azərbaycanın digər yerlərindən tapılmış uzun saçlı kişi heykəllərinin Avrasiya çöllərində yaşamış "köçərilərə" yaxın olan Albaniya və habelə Mannanın yerli qəbilələrinə mənsub olduğunu göstərir. Bu oxşar abidələr Manna, Albaniya qəbilələrinin uzaq keçmişdə Avrasiya "köçəriləri" ilə eyni kökdən intişar taparaq sonralar müstəqil tarixi-mədəni inkişaf yolu keçdiklərini güman etməyə əsas verən amillərdəndir.
Bu gün Qarabağ ərazisi ermənilər tərəfindən işğal edildiyindən alban daş heykəllərinin taleyi qaranlıq olaraq qalmaqdadır. . Hələ 1973-cü ildə Qarabağda qeydə alınmış 10 heykəl məlum idi[246] Bu heykəllərdən 7 ədədi Canyataq kəndi yaxınlığında tapılmışdır. Canyataq heykəllərindən biri vaxtı ilə Bakıya gətirilmiş və hal-hazırda Qız qalası yanında, açıq səma altında saxlanılır. Sonrakı araşdırmalar nəticəsində Ağdam rayonu ərazisindən isə səkkiz ədəd alban daş bütləri aşkarlanmışdır.
[redaktə]Alban əlifbası


Alban dilində və alban əlifbası ilə yazılmış Mətndar MS 7117 əlyazmasından bir səhifə
Əsas məqalə: Alban əlifbası
Qafqaz albanlarına məxsus olan və alban dilinə uyğunlaşdırılmış əlifba olan alban əlifbası, IV-V əsrlərdə parf mənşəli maarifçi Mesrop Maştots tərəfindən təkmilləşdirilmişdir.[247] Lakin əlifbanın nə zaman və kim tərəfindən yaradılması məsələsi hələ də həll edilməmiş olaraq qalmaqdadır.[248]
Alban tarixçisi Moisey Kalankatuklu yazısı olan xalqlar içərisində madayları və albanları xüsusi qeyd etmişdir:
"Yazıya malik olan xalqlar budur: yəhudilər, romalılar (bunların yazısından bizanslılar da istifadə edirlər), ispanlar, yunanlar, madaylar, ermənilər və albanlar".
— M. Kalankatlı, I, III
1937-ci ildə filologiya elmləri doktoru, professor İ.V.Abuladze XV əsr əlyazmalarını öyrənərkən 7117 nömrəli əlyazmada alban əlifbasını əldə etmişdir. Sonra Mətndardakı bu əlyazmanın iki başqa surəti üzərində T.İ.Ter-Qriqoryan da tədqiqat aparmışdır.[249] Bunlar XV əsrdə ruhani Mkrtıçın göstərişi ilə monastrın şagirdləri üçün dərslik kimi monax Foma Metsopski tərəfindən tərtib edilmişdir. Əlyazmada ərəb, suriya, erməni, gürcü əlifbaları ilə yanaşı, 52 hərflik alban əlifbası da vardı. 1938 və 1957-ci illərdə ciddi araşdırmalardan sonra akademik A. Q. Şanidzenin alban əlifbası haqqında yazıları çap olunmuşdur. T. M. Məmmədov göstərir ki, bu tapıntı akademik R. Açaryanı da maraqlandırmış, o bu əlifbanın həqiqətən alban əlifbası olması barədə məqalə ilə çıxış etmişdir. Alban yazısının, alban dilində tərcümə əsərlərinin olduğunu tarixi mənbələr də təsdiq edir.[250]
Alban yazısının çiçəklənmə dövrü V-VI yüzilliklər sayılır. A. Q. Şenidze yazır: bu dövrdə albanlar Qafqazın siyasi və mədəni həyatında gürcülərlə birgə fəal iştirak edirdilər. Koryun göstərir ki, Maştos Qərbi Ermənistanda olanda onun yanına mənşəcə alban olan iyerey Benyamin gəldi.O Benyamini sorğu-suala tutdu,qarqar dilinin barbar sözlərini tədqiq edərək onlar üçün əlifba yaratdı.[251]
Alban əlifbası Ərəb Xəlifəsinin göstərişi ilə Alban Həvari Kilsəsi Erməni Qriqoryan Kilsəsinə tabe edildikdən sonra erməni katolikosu İlyanın göstərişi ilə məhv edilmiş, alban əlifbasıyla yazılmış kitablar qədim erməni dilinə tərcümə edildikdən sonra məhv edilmişdir.[252][253][254]
Uzun müddət Alban əlifbası itmiş hesab edilirdi, lakin 1937-ci ildə gürcü alimi İliya Abuladze Mətndarda XV əsrə aid MS No. 7117 şifrəli əlyazmada 52 hərfdən ibarət alban əlifbasına rast gəlmiş və onu aşkara çıxarmışdır.
Az sonra 1948-ci ildə Mingəçevir qazıntıları zamanı üzərində alban yazısı olan daş tapılmış və bu barədə S. M. Qaziyev məlumat vermişdir. Lakin həm tapılmış əlifbada (Matenadaran 7117), həm Mingəçevir yazılarında qüsurlar olduğu üçün yazıları düzgün oxumaq mümkün olmamışdır. 1956-cı ildə A. Q. Abramyan həmin yazıları oxumaqla məşğul olmuş, bu yazıları cəmi iki kənddə – Qutqaşen rayonunun Nic, Vartaşen rayonunun Vartaşen kəndində yaşayan udinlərin dili əsasında oxumağa çalışmışdır. Udinlər heç vaxt ölkədə bütün Şimali Azərbaycanı əhatə edən vahid dilə və dövlətə malik olmamış, daim türkdilli utilərlə qarışdırılmışdır. Müəllifin oxuduqları inandırıcı deyildir və istədiyi yerə alban əlifbası adlandırılan 52 hərfli əlifbanın istədiyi hərfini qoymuşdur.[255]
[redaktə]Alban xaç daşları


Xudavəng monastır kompleksində olan Xaçın tipli qoşa alban xaç daşı
Əsas məqalə: Alban xaç daşları
Azərbaycan Respublikası və Ermənistan Respublikasının müxtəlif bölgələrində toplu və tək halda yayılmış xatirə daşları və stellalar olan alban xaç daşlarının memarlıq-kompozisiya, konstruktiv və dekorativ-plastik həlli onların məna və simvolik özümlülüyündən ayrılmazdır. Qafqaz Albaniyasının erkən və yetkin orta əsr xatirə plastikasında xristianlıqdan əvvəlki müəyyən dünya görüşü və simvolik təsəvvürlər əks olunmuşdur.[256] Alban xaç daşlarnın obrazları bir çox əsrlər ərzində, əvvəlcə dini simvolika stellalarının obrazlarında üzvi şəkildə çarpazlaşmış iki, sonra üç dinin təsiri altında təşəkül etmişdi. Xaç daşlarının bütün özümlülüyü, orijinallığı və erməni xaçkarlarından əsaslı fərqi də bundan irəli gəlir. Alban qəbir, xatirə və sərhəd stellalarının, xaç daşlarının yaranmasında, göstərildiyi kimi, üzərində dünyanın quruluşu haqqında təsəvvürlər və bütpərəstlik simvolikasının təsvirləri qalmış xristianlıqdan əvvəlki stellalar müəyyən rol oynamışdır. Əvvəllər günəş, məhsuldarlıq, həyat ağacı simvolu olan xaç onların yeni xristian dininə aid olduğunu təsdiq edir.[257]
Alban xaç daşları plastikliyi, fikir dərinliyi və əsrlər ərzində formalaşmış xalq etiqadı və ənənələri əsasında yaranmış memarlıq, inəsənət və dini simvolikanın üzvi sintezi nəticəsində meydana çıxan memarlıq-bədii məsələlərin həllindəki cəsarətliliyi ilə heyrət doğurur.
Araşdırmalar göstərir ki, xaçların yaranmasında hələ xristianlıqdan çox-çox qabaq qədim türk tayfalarının böyük rolu olmuşdur. O zamankı insanların günəş obrazını yerdə, torpaq üzərində yaradaraq, ağac, daş üzərində yüksəyə qaldıraraq yenidən göylərə qovuşdurmaq istəyi xaçların indiki formasının meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.
Məhz bu səbəbdəndir ki, alban xaçları özünün daha çox klassik ənənələrinə uyğunlaşdırılırdı. Belə ki, alban xaçları xristianlığaqədərki elementlər və dini ayinlərlə birbaşa bağlıdır.
Xaç obrazı, alban xaç daşlarında sanki müxtəlif bir-birinə aidiyyatı olmayan dekorativ tərtibatları qovuşdurur. Alban xaçı dünyada yeganə xaçdır ki, xristianlığaqədərki inamların və kainatı dərketmənin əlamətlərini özündə cəmləşdirən işarələrə malikdir. Bu xaçların bütün kompozisiyaları göylə yerin əlaqəsi, günəş, işıq, nur və məhsuldarlıq simvolu kimi əks olunmuşdur.


Qarabağ ərazisindən aşkarlanmış və ermənilər tərəfindən oğurlanaraq Eçmiədzinə aparılmış Xaçvari Artsak xaç daşı
Mütəxəssislər Cənubi Qafqaz ərazisinə səpələnmiş alban xaç daşlarını əsasən dörd qrupda cəmləşdirirlər ki, onlar da Xaçın, Artsak, Cuğa və Yenivəng xaç daşlarıdır.


Cuğa xaç daşlarından nümunə


Culfa Alban məzarlığında yerləşən Cuğa tipli alban xaç daşlarından biri
Xaçın xaç daşları Xaçın alban knyazlığı dövründən yadigar qalmış xaç daşları əsasən Kəlbəcər rayonu ərazisində tədqiq edilmişdir. Bu tədqiqatı ilk dəfə memarlıq elmləri doktoru D. A. Axundov və fəlsəfə elmləri namizədi M. D. Axundov aparmışdır. Xaçın xaç daşlarının ən maraqlı nümunəsi Xudavəng monastır kompleksində yanaşı olan iki xaç daşıdır.
Artsak xaç daşları tarixi Artsak vilayəti ərazisində yerləşən xaç daşlarıdır. Onlardan ən məşhuru və elmi ədəbiyyatda böyük marağa səbəb olanı xaçvari Artsak xaçdaşıdır. Xaçvari şəkilli Artsak xaçdaşı (1633-cü il) olduqca maraqlı və orijinaldır, o Qafqaz Albaniyasının hər yerində qəbul olunmuş kanonlar çərçivəsində həll olunmuşdur[258] (haqqında danışılan xaçdaş hələ SSRİ dövründə Eçmiədzinə aparılmış və bu gün də dünyaya erməni təfəkkürünün bədii nümunəsi kimi təqdim edilməkdədir). Onun forması daş xaç şəkilli olmasına baxmayaraq, stelanın obrazında əsas bədii və simvolik dominantı xaçın ortasındakı üç dairədən ibarət böyük xonça təşkil edir. Orta dairə səkkiz bərabər hissəyə bölünmüş həndəsi hörmə şəklində həll olunmuşdur.
Cuğa xaç daşları əsasən Güney Azərbaycanla sərhəddə, Araz çayı sahilindədir. Maraqlı və özümlülü həllə malik Cuğa xaçdaşlarının əksəriyyətində eyni bir təsvir olunur: qarşı-qarşıya durmuş iki qanadlı əjdahanın bədəni buynuz zirehlə örtülmüşdür, onların adətən açıq ağızları yana çevrilmişdir. İki əjdaha arasında qanadlı halə, yaxud da haləyəbənzər saçı olan kişi başı təsvir olunmuşdur. İkonaqrafik əlamətlərinə görə o, İsanın başına oxşayır. D.A.Axundov qeyd edir ki, bu mürəkkəb təsvirdə bir neçə din və etiqadın (zərdüştlük, mitraizm, xristianlıq, islam) birləşməsindən yaranan simvolik qrup alban sənətkarları tərəfindən təsvir edilmişdir. Təsvirlər xristian qəbir daşlarında – xaçdaşlarda yerləşdirilib – bir xaç və ya xaçlar bunu təsdiq edir. Bu təsvirdə İsanı əvvəlki dinlərin qalığı olan əjdahalar mühafizə edirlər. Dişlərini qıcamadan ağızlarını bir qədər açmış əjdaha başlarının İsanın başına tərəf çevrildiyi təsvirlər buna sübutdur. Bu xristian-bütpərəst kompozisiyalar bir xalq içərisində müxtəlif dinlərin mövcud olması nəticəsində yaranmışdır. Cənubi Qafqazda yeganə belə xalq Qafqaz albanları idi. Bununla belə ermənilər Azərbaycan xalqına məxsus olan və onun bədii təfəkkür dünyasını əks etdirən Cuğa xaç daşlarının guya onlara məxsus olmasını və Azərbaycan əsgərləri tərəfindən dağıdılmasını bəyan edirlər.
Yenivəng xaç daşları əsasən Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan Respublikası) ərazisindəki Yenivəng alban monastırının ərazisində və Azərbaycan Respublikasının qərb rayonlarından aşkarlanmışdır. Yenivəng xaçdaşları da kompozisiya həll baxımından Cuğa xaçdaşlarına oxşayır. Bu daşların əksərində birinci planda tanrı fiquru yerləşir.
Yenivəng (ermənilər hazırda bu məbədi Noravəng adı ilə dünyaya qədim erməni məbədi kimi təqdim edirlər) xaçdaşlarının əsas səciyyəvi və fərqləndirici cəhəti xaçın təpəsində və əsasında kişi (güman ki İsa) sifətinin təsviridir. Bu təsvirlərin başı üzərində ay, çox güman ki, mitraist haçalar yerləşir. Xristian simvolikası baxımından ən son və kamil Yenivəng xaç daşları XIII əsrə aiddir. Əksərinin üzərində alban yazıları olan bu xaçdaşları əraziyə ermənilərin köçürülməsindən sonra ya tamamilə məhv edilmiş, ya da alban yazıları sındırılaraq daşların tarixi əhəmiyyəti öldürülmüşdür. Bu xaç daşlarından görünür ki, erkən orta əsrlərdə Qafqaz Albaniyasında səcdə edilən xristian tanrısı və Mitra vahid dini-bədii obrazda birləşən eyni bir tanrının törəmələridir. Qeyd edilməlidir ki, haqqında bəhs etdiyimiz bu alban stelalarının mühüm bədii sənət nümunəsi və tarixi əhəmiyyəti olanları hələ SSRİ dövründə xüsusi canfəşanlıqla Ermənistana daşınmışdı.
[redaktə]Alban memarlığı
Əsas məqalə: Alban memarlığı
Alban memarlığınn nümunələri Azərbaycan Respublikası, Ermənistan Respublikası və Dağıstan ərazilərində aşkarlanmış və tədqiq edilmişdir.[259][260][261] Alban memarlıq nümunələrinin dövrümüzə çatan ən maraqlı nümunələri müdafiə tipli qala və istehkamlar və dini xarakterli tikililər olan kilsə və monastırlardır. Türk tayfalarının alban dövlətinin idarə olunmasında, onun mədəniyyətinin və memarlığının inkişafında danılmaz rolu olmuşdur. Ona görə də bir çox tarixçilər alban memarlığından danışarkən "Alban-türk memarlığı" ifadəsini işlədirlər ki, bu da o dövrlə tam qanunauyğunluq təşkil edir. Albaniya ərazisində yaşayan bu tayfaların bir qismi xristianlığı qəbul edərək xristianlaşmış, bir hissəsi isə sonradan İslamı qəbul etmişdi. Alban mədəni irsinə məxsus müdafiə tikililərindən öz möhtəşəmliyi ilə bu gün də seçilən Dərbənd qalası, Cavanşir qalası, Çıraqqala və başqalarını göstərmək mümkündür.[262]
Azərbaycanda Qafqaz Albaniyası dövrü abidələrinin əksəriyyəti öz ilkin formasını qoruyaraq dövrümüzə çatmışdır. Bu abidələr içərisində Kəlbəcər rayonunda Xudavəng məbəd kompleksi (XIII əsr), Laçın rayonu Kosalar kəndindəki Ağoğlan məbədi (IX əsr), Xocavənd rayonu Sos kəndindəki Amaras monastrı (IV əsr), Şəki (II əsr) və Ağdərə (IV əsr) rayonlarındakı Müqəddəs Yelisey məbədləri, Ağdərə rayonu Vəng kəndində Qandzasar məbədi (XIV əsr), Qax rayonunda Ləkit məbədi (V əsr), Qum məbədi (VI əsr), Yeddi kilsə məbədi (IV əsr), Kürmüx məbədi (XII əsr),Qərbi Azərbaycan (Hazırda Ermənistan respublikasının yerləşdiyi ərazi) ərazisində Haqapat məbədi, Qoşavəng məbədi, Ağtala məbədi, Tatev məbədi, Uzunlar məbədi, Yenivəng məbədi, Sənain məbədi alban məbəd memarlığının dövrümüzə qədər çatmış ən gözəl nümunələridir.[263]
Alban memarlıq sənəti özünəməxsus mürəkkəb koloriti, texnikası, təkrarolunmaz gözəlliyi və üslubu ilə həmişə maraq doğurmuş və seçilmişdir. Həmişə diqqət çəkən yenilik öz məzmununa görə maraq doğurduğundan digər Qafqaz xalqları da qədim alban mdəniyyətindən faydalanaraq özlərinin memarlıq və mədəniyyətləini inkişaf etdirmişlər.
Albaniyada şərq xristianlığına məxsus memarlığın bütün növləri inkişaf etmişdi. Alban xristianlığının ilk dövrü üçün xarakterik olan kilsə tikililəri idi. Bu kilsələr uzunsov ibadət zalı olan birnefli məbədlərdən ibarət olmuşdur. Bu növ məbədlərin üstü ikiqatlı sadə daşla örtülürdü. Albaniyada xristianlığın memarlığı üslubunda dairəvi məbədlər deyilən xüsusi memarlıq da yayılmışdı və bu üslub yalnız albanlara aiddir. Bunun da öz səbəbi var. Belə ki, Albaniyada dairəvi məbədlərin tikilməsi erkən xristianlıq dövrünə aiddir və tədqiqatçıların fikrincə bu məbədlər günəşə ibadət edən albanlar tərəfindən, yəni hələ xristianlığın tam mənimsənilmədiyi və səma cismlərinə ibadətlə qarışdırıldığı dövrlərdə tikilib. Bu cəhət erkən xristianlıq dövrü alban xaçlarında da özünü göstərir. Albaniyada xristian memarlığının ən kütləvi forması isə sovmələrdir. Sovmələr karvan yolları kənarında kiçik ibadətgah rolunu oynasalar da, onlar əslində memorial tikililərdir. Albanlarda həm mehrablı, həm də mehrabsız sovmələrə rast gəlinir. Sovmələrin divarı bir qayda olaraq zərif naxışlara malik nişan daşları ilə bəzədilirdi. Alban dövrünün ən mürəkkəb tikililəri isə bazillikalar və monastırlar hesab olunur. Bir çox tədqiqatçılar hesab edirlər ki, bu üslub Cənubi Qafqazda yalnız albanlara məxsusdur. Çünki alban dövrü memarlıq abidələrinin divarları üzərindəki elementlər yalnız bu dövr abidələrinin özünəməxsus xüsusiyyətləri kimi dəyərləndirilir.






Alban memarlığı nümunələri: (soldan sağa) 1. Xudavəng monastır kompleksi, 2. Qum bazilikası, 3. Ağoğlan monastırı, 4. Dərbənd qalası, 5. Qəbələ qalası, 6. Tatev monastırı
[göstər]
g • m • r
Alban memarlığı
[redaktə]İqtisadi həyat

[redaktə]Pul tədavülü


Üzərində kleoparenın təsviri olan gümüş tetradraxma (Azərbaycan Tarix Muzeyi)
Azərbaycan Respublikası ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı müxtəlif bölgələrdə yerləşən arxeoloji abidələrin antik və erkən orta əsrlər qatlarından Qafqaz Albaniyasında istifadə edilmiş yüzlərlə sikkə nümunələri əldə edilmişdir.[264] Həmçinin Qəbələ[265], Torpaqqala, Xınıslı[266], Mingəçevir arxeoloji qazıntıları zamanı sikkə dəfinələri də aşkarlanmışdır.
Arxeoloji qazıntılar zamanı Qafqaz Albaniyası ərazisindən aşkar edilmiş ən erkən sikkə nümunələri Makedoniyalı İsgəndərin adından kəsilmiş draxma və tetradraxmalardır.[267] Sonrakı dövrlərdə isə Albaniyada Makedoniyalı İsgəndərin sikkələrinə bənzər yerli təqlidi sikkələr meydana gəlmişdir.[268]
Bundan başqa Qafqaz Albaniyasında Roma imperiyası, Parfiya və Bizans hökmdarlarının sikkələrindən, həmçinin yerli hökmdarların adlarından kəsilmiş sikkələrdən istifadə edilmişdir.[269]
Albaniya dövləti yaranana qədər Azərbaycanda ticarət uzun müddət sadə əmtəə mübadiləsi formasında aparılmışdır. Başqa ölkələrdə olduğu kimi, burada da tədricən pul funksiyasını yerinə yetirən, başqa əmtəələr üçün dəyər ekvivalenti olan əmtəələr meydana gəlmişdir. Qədim Albaniyada sikkə zərb olunanadək ümumi ekvivalent funksiyasını kauri balıqqulağı, mal-qara, metal külçələri və başqa mallar yerinə yetirirdi.
Uzun müddət elmdə belə bir fikir hökm sürürdü ki, albanlarda pul tədavülü olmamışdır. Bu rəyi söyləyənlər Strabonun sözlərinə istinad edirdilər: "Onlarda (albanlarda) adətən zərb edilmiş sikkə işlənmir, onlar 100-dən o yana say bilmədiklərindən ancaq mübadilə ticarəti ilə məşğul olurlar". Lakin Azərbaycanda tapılan çoxlu numizmatik materiallar və bu materialların öyrənilməsi göstərdi ki, Albaniyada pul tədavülü, görünür, e.ə. IV əsrin axırlarında – III əsrin əvvəllərində başlanmışdır. Tapıntılar əsasında antik dövrdə Albaniyanın pul tədavülünü iki tarixi mərhələyə bölmək olar. Birinci mərhələ hellinizm dövrünü, yəni e.ə. IV əsrin axırlarından e.ə. I əsrin ortalarına qədərki dövrü, ikinci mərhələ isə e.ə. I əsrin ortalarından eramızın III əsrinin ortalarına qədər olan dövrü əhatə edir. Hellinizm dövrünə aid Azərbaycanda bir neçə pul dəfinəsi tapılmışdır. Bunlardan biri Bərdə dəfinəsidir. Dəfinə Makedoniyalı Aleksandrın, Selevki hökmdarlarının sikkələrindən ibarətdir. Şamaxı yaxınlığında Xınıslı kəndinin ətrafında tapılan dəfinə daha böyük olmuşdur. Bu dəfinədən 300-dən çox sikkə toplamaq mümkün olmuşdur. Dəfinədəki gümüş sikkələr arasında Afinanın, Frakiya çarı Lisimaxın (e.ə. 323-281-ci illər), Vifiniya çarları I Nikomedin (e.ə. 149-91-ci illər) və II Nikomedin (e.ə. 91-74-cü illər), Pont çarı VI Mitridat Evpatorun (e.ə. 114-63-cüillər) tetradraxmaları, e.ə. 175-ci ildən 83-cü ilədək hökmranlıq etmiş Selevki çarlarının tetradraxmaları, e.ə. 80-ci illərdə kəsilmiş Roma denarisi və nəhayət, 70-dən çox yerli sikkə vardır. Bu dəfinə e.ə. 60-50-ci illərdə basdırılmışdır.[270]
Sikkələrin həm tərkibi, həm də miqdarı cəhətdən hellinizm dövrünün ən zəngin dəfinəsi Azərbaycan Respublikasının Qəbələ rayonunda Qafqaz Albaniyasının paytaxtı Qəbələ şəhəri xarabalığının yaxınlığında tapılmışdır. Burada 700-dən artıq gümüş sikkə toplamaq mümkün olmuşdur. Dəfinə kənardan gətirilmə və yerli sikkələrdən ibarətdir. Dəfinənin ən qədim gətirilmə sikkələri Makedoniyalı Aleksandrın draxmaları və Frakiya çarı Lisimaxın tetradraxmalarıdır. Həmin sikkələr uzun müddət istifadə olunduğundan çox sürtülmüşdür. Gətirilmə sikkələrin böyük əksəriyyəti e.ə. 187-ci ildən 129-cu ilədək hakimiyyət başında olmuş Selevki hökmdarlarının tetradraxmalarıdır. Dəfinədə o dövrdə hökmranlıq etmiş bütün Selevki padşahlarının sikkələri vardır.[271]
Dəfinədə Parfiya sikkələri bir neçə draxma ilə təmsil olunmuşdur. Bunlar əsasən Parfiyanın ilk sikkələrindən ibarətdir. Dəfinənin tərkibində beş ədəd yunan-Baktriya tetradraxmasının olması xüsusi maraq doğurur. Bu tetradraxmalar Zaqafqaziya ərazisində nadir tapıntılardır. Tetradraxmalardan biri Yunan-Baktriya çarlığının banisi I Diodota məxsusdur və e.ə. 250-247-ci illərdə kəsilmişdir, qalanları isə Evkraditin (e.ə. 169-159-cu illər) adından zərb edilmişdir.[272]
Bu sikkələrin yalnız Azərbaycanda aşkar edilməsi (tarixi Albaniya ərazisinin hüdudlarından kənarda hələlik ancaq Artaşatda bircə ədəd belə sikkə tapılmışdır), onların üslubi xüsusiyyətləri, tiplərin bəzi əlamətləri, habelə ümumi möhürlərlə zərb edilmiş çoxlu sikkələr bunların Albaniyanın yerli məhsulları olmasına şübhə yeri qoymur.
E.ə. I əsrin ortalarından etibarən Albaniya bazarlarında gətirilmə sikkələrə Roma sikkələri də qoşulmuşdu. Roma sikkələri xüsusən Mingəçevirdə, Bərdədə, Beyləqan rayonundakı Təzəkənd xarabalığında, Gəncə şəhərinin, Şamaxının yaxınlığında və Qəbələdə tapılmışdır. Bunlar Mingəçevirdə, e.ə. I – eramızın III əsrinə aid qəbirlərdə xüsusilə çox aşkar edilmişdir. Eramızdan əvvəl I əsrin sonunda – eramızın I əsrinin başlanğıcında Avqust denariləri Zaqafqaziyada geniş yayılmışdı. Albaniya ərazisində sayca da bu sikkələr digər Roma sikkələrindən çoxdur. Avqust denarisinin tək-tək nümunələrinə Albaniyanın hər yerində rast gəlinir. Təzəkənd xarabalığında 12 ədəd Avqust denarisindən ibarət kiçik dəfinə tapılmışdır. Eramızın I əsrinin birinci yarısında Avqust sikkələri Qərbdə İspaniyadan Şərqdə Hindistana qədər çox böyük bir ərazidə geniş yayılmışdı. Avqust sikkələri çox uzun bir müddət ərzində pul tədavülündə qüvvədə qalmışdı; qonşu Gürcüstanda hətta eramızın II-III əsrlərində də həmin sikkələrin aşkar edilməsi buna sübutdur. Reversində (arxa üzündə) Qay və Lusinin təsviri verilmiş Avqust denarilərinin geniş yayılması bir çox ölkələrdə bunlara bənzədilən sikkələr kəsilməsinə səbəb olurdu. Zaqafqaziya dəfinələrinin öyrənilməsi güman etməyə imkan verir ki, bu sikkələrə bənzədilən sikkələr İberiyada da kəsilirmiş.[273]
Avqustdan sonra hökmranlıq etmiş imperatorların kəsdirdiyi Roma sikkələrindən Albaniya ərazisində tək-tək nümunələr tapılmışdır. Lakin Roma sikkələri bütün tarixi Albaniya ərazisində yayılsalar da, Azərbaycan Respublikasının az qala bütün rayonlarında antik dövrə aid abidələrin arxeoloji qazıntıları zamanı rast gəlinsələr də, Albaniya bazarlarında işlənən gətirilmə pullar arasında say üstünlüyünə malik olmamışlar.[274]
Eramızdan əvvəl I əsrdə və eramızın ilk əsrlərində Albaniyanın pul tədavülündə üstün rolu Parfiya sikkələri oynayırdı. Arxeoloji qazıntılar zamanı Parfiya sikkələrinə qədim Albaniya ərazisinin hər yerində rast gəlinir. Bunların arasında Parfiyanın demək olar ki, bütün çarlarının sikkələri vardır. Qotars (eramızın 41-52-ci illəri) sikkələri daha tez-tez aşkar edilir. Bunlar çox uzun bir müddət ərzində Albaniyanın pul tədavülündə qüvvədə olmuşdur.[275]Məsələn, Əli-Bayramlı rayonunun Xersonovka kəndində tapılmış 109 Arşaki sikkəsindən ibarət dəfinə eramızın II əsrinin sonlarında basdırılmış olsa da, Qotars draxmaları bu dəfinədə böyük əksəriyyət təşkil edir. Qəbələdə aşkar edilmiş bir dəfinənin tərkibində Otonun (eramızın 69-cu ili), Vespasianın (69-79-cu illər), Trayanın (98-117-ci illər) və Adrianın (117-138-ci illər) Roma denariləri ilə birlikdə Qotars draxması tapılmışdır. Bu dəfinə III əsrin sonlarında basdırılmışdır, çünki onun sikkələrinin böyük əksəriyyəti Sasani çarı II Varaxranın (276-293-cü illər) draxmalarından ibarətdir.[276]
224-cü ildə Parfiya dövləti süqut etdi, lakin onun xarabalıqları üzərində Sasanilər imperiyası bərqərar olub möhkəmləndi. Beləliklə, Albaniya bazarlarına Arşaki sikkələrinin axını kəsildi. Albaniya tədricən Sasanilər imperiyasının təsiri altına düşdü. III əsrin ortalarından Albaniya bazarlarına güclü axınla gələn Sasani sikkələri Arşaki və Roma sikkələrini əvəz etdi.
Azərbaycan Tarix Muzeyinin Numizmatika kolleksiyasında saxlanan Qafqaz Albaniyasında tədavüldə olmuş pullar

Gümüş tetradraxma (təqlidi)



Makedoniyalı İskəndərin təsviri olan gümüş tetradraxma (təqlidi)



Gümüş tetradraxma (təqlidi)



Gümüş tetradraxma (təqlidi)



Albaniyada kəsilmiş gümüş tetradraxma


Albaniya tetradraxma



Üzərində IV Fraatın təsviri olan Arşakilər dövrünə aid gümüş tetradraxma



Arşakilər dövrünə aid gümüş tetradraxma



Gümüş tetradraxma (təqlidi)



III Makedoniyalı İskəndərin təsviri olan mis draxma


Üzərində Antoninin təsviri olan gümüş tetradraxma



Sasanilərdən I Xosrovun gümüş draxması



Sasanilərdən I Xosrovun gümüş draxması (arxa tərəf)



Sasanilərdən IV Hörmüzün gümüş draxması



Sasanilərdən IV Hörmüzün gümüş draxması (arxa tərəf)

[redaktə]Sosial münasibətlər
Antik müəlliflərə əsasən, Qafqaz Albaniyasının öz basilevsləri (çarları) vardı. Pompeyin yürüşləri zamanından tanınan Oroysun və otuz il sonra sərkərdə Kanidi Krass ilə çarpışan Zoberin adları bizə gəlib çatmışdır. Bəzi antik yazıçılar Albaniyada bir basilevs olduğunu deyirlər. Məsələn, Strabon bildirir ki, hazırda Albaniyada bir basilevs hamının üzərində hökmranlıq edir. Eyni fikri İosif Flavi, Dion Kassi və Appian da söyləyirlər. Plini, Avqustun Aikira kitabəsi, Fest, Evtropi və başqaları Albaniyada çarın təkhakimiyyətliyindən bəhs edirlər. Digər müəlliflər Albaniyada bir neçə basilevsin hökmranlıq etdiyini göstərirlər. Məsələn, Plutarx Kaspi sahillərində bir neçə alban basilevsi olduğu haqqında məlumat verir. Tasit də albanlarda rekslər (çarlar) olduğunu söyləyir.[277]
Antik müəlliflər qədim Albaniyanın kübar cəmiyyətinin nümayəndələrini yunan və latın mənşəli terminlərlə adlandırırlar. Bunların hər birinin öz alban prototipinə nə dərəcədə uyğun gəldiyini söyləmək çətindir; ictimai institutlar müxtəlif olduğundan adətən terminlər mənaca üst-üstə düşmür. Latın variantında basilevs və reks həm varlı, həm də sadəcə adlı-sanlı adam deməkdir. Basilevs və reks (yəni hökmdar, hakim) həm çara, həm də çarlığa dəxli olmayan nüfuzlu şəxsə aid edilə bilərdi.[278]
Albaniyada basilevslərdən əlavə, hegemonlar və prefektlər də qeyd edilir. Appian bildirir ki, Pompeyin təntənəli qələbə arabasının önündə iki alban hegemonunu aparırdılar.[278]
Hegemon başlıca olaraq başçı, rəhbər, habelə sərkərdə, canişin deməkdir. Ayrı-ayrı hallarda şəhərin ərzaq təminatı rəisi, donanma komandanı, canişin, müttəfiqlərin süvari dəstəsinin komandanı prefekt adlandırıla bilərdi.
Eliana görə, hiyerevslər və "kaspilərin ən varlıları və ən adlı-sanlıları" dəvə yunundan paltar geyirdilər.[279] Məlumatda cəmiyyətin yuxarı təbəqəsi nümayəndələri haqqında yaxşı təsəvvür yaradılır, varlılardan və hakimiyyət başında duranlardan danışılır. Söhbət rəhbərlərdən və ya sərkərdələrdən gedir, hərçənd burada, ola bilsin, ümumiyyətlə başçı və ya canişin deyil, bəlkə də var-dövlət sahibi, adlı-sanlı adam nəzərdə tutulur.[280]
Strabon piyada qoşundan və süvarilərdən bəhs edir. Albanlarda "nizəatanlar və oxatanlar vardır; geyimləri zirehli, qalxanları [uzun, dördküncdür], başlarına heyvan [dərisindən] hazırlanmış papaq qoyurlar..." Bütün əlamətlərdən görünür ki, qoşunun tərkibində Albaniyanın sosial təbəqələri müəyyən dərəcədə öz əksini tapırdı. Piyada qoşun nisbətən ikinci dərəcəli əhəmiyyətə malik idi və əhalinin daha yoxsul təbəqələrini təmsil edirdi, süvarilər isə daha təminatlı ailələrdən toplanırdı.[277]
Strabon məlumat verir ki, Selena ilahəsinə həsr edilmiş Alban məbədində "kahin vəzifəsini basilevsdən sonra ən böyük hörmət sahibi olan, geniş müqəddəs məbəd torpağının və hiyerodulların (müqəddəs qullar) başında duran xadim icra edir".[281] Burada basilevsdən sonra ən böyük hörmət sahibi olan xadim – teokratik aparatın nümayəndəsi əks olunmuşdur. İbadətgahın və məbədyanı ərazinin əhalisinə gəlincə Selena ilahəsinə həsr edilmiş alban hiyeronunda baş kahin yalnız öz ibadətgahında deyil, həm də əhalisi çox olan geniş məbədyanı ərazidə hökmran idi. Strabon yaxşı məskunlaşmış hiyera xoranı və hiyerodulları ayrılıqda xatırladır.[282] Başqa bir yerdə qeyd edilir ki, albanlarda ilahəyə insan qurbanları verilir və "qurban verilən yıxılarkən vəziyyətinə görə fal açılır və bütün icmaya elan olunur".[283] Antik müəllif müqəddəs torpağın icmaçıları ilə hiyerodullar arasında fərq qoyur. Bununla əlaqədar olaraq Albaniyadan kənarda yerləşən ibadətgahın oxşar əhalisi ilə tanış olmaq maraqlıdır. Kappadokiya Komanasının Enio və ya Ma (yerli adı) ibadətgahı barəsində Strabon məlumat verir ki, "orada əhalinin əksəriyyəti teoforetlərdən və hiyerodullardan ibarətdir".[284] Kiçik Asiya ibadətgahının teoforetlərini, görünür, qədim Qafqaz Albaniyasının məbədyanı ərazisinin zəhmətkeş əhalisi ilə eyniləşdirmək lazımdır. Hiyerodullar və teoforetlər məbəd ərazisinə bağlı əkinçilik icmasının üzvləri olan məbədyanı ərazinin kəndli əhalisi idilər. Beləliklə, ibadətgahda və hiyera xorada iki kateqoriya əhali qeyd edilir: məbəd icmasının üzvləri və hiyerodullar. Birinci kateqoriyaya başlıca olaraq əkinçiliklə məşğul olan əhali aid idi.[280]
Hiyera xora əhalisinin digər kateqoriyasına hiyerodullar aid idilər. Kiçik Asiya məbədlərinin hiyerodulları haqqında xeyli məlumat qalmışdır. Məsələn, Strabon qeyd edir ki, Farnakiyada şəhər "çoxlu hiyerodulları və hiyera xorası olan Ameriya qəsəbəsinə" malik idi. Antik müəllif əlavə edir ki, burada da "albanlarda və Frikiyada olduğu kimi, Selena məbədi" vardır. Bu məlumatdan görünür ki, hələ qədim vaxtlarda Kiçik Asiya və Albaniyanın məbədlərini eyniləşdirmə cəhdi var idi. Hiyerodullar başqa ibadətgahlarda da vardı. Məbəd hiyerodullarının geniş yayılması yaxşı məlumdur. Strabon Zelada, Kappadokiya Komanasında, Morimenadakı Zevs məbədində və Pont Komanasında hiyerodullar olmasını xatırladır. Hər iki Komanada altı mindən çox hiyerodul vardı. Morimenadakı Zevs məbədində hiyerodulların sayı isə, üç minə yaxın idi.[277]
Albaniya hiyerodulları vahid kütlə deyildi və cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinə təsir göstərə bilməzdilər. Onlar köləlik institutu ilə bağlı sosial kateqoriya deyil, ilahiyyat qulları, yəni ibadətgahın qulluqçuları idilər, buraya sıravi kahinlər də daxil idilər.
Qədim Qafqaz Albaniyasının məbəd icmalarının torpaq sahibliyi haqqında məlumat azdır. Strabona görə, Selena məbədinin Alban hiyerevsinə əhalisi çox olan geniş müqəddəs torpaq tabe idi, yəni Alban məbədlərinin ixtiyarında yunandilli müəlliflər tərəfindən "hiyera xora" adlandırılan xüsusi məbədyanı ərazilər vardı. Materialın azlığı üzündən məbəd torpaqlarının istismar edilməsi haqqında biliyimiz çox səthidir. Bu barədə yalnız qonşu hiyera xoralar haqqında Strabonun məlumatı vardır. Güman etmək olar ki, ölkədə məbədyanı torpaqlar Selena, Helios və ya Zevs allahlarına məxsus hesab edilsə də, əslində baş kahinin – hiyerevsin, ola bilsin, məbəd iyerarxiyasının ən nüfuzlu üzvlərinin ixtiyarında idi.[277]
[redaktə]Alban ordusu


Alban döyüşçüsünə məxsus dəbilqə (Azərbaycan Tarix Muzeyi)
Strabon yazırdı ki, albanlar "...həm piyada, həm at belində, həm yüngül silahlanmış (zirehsiz), həm də zirehlənmiş halda vuruşurdular".
Strabonun məlumatında albanların qoşun növlərindən danışılır: görünür, albanlar bu cəhətdən qonşularından heç də fərqlənmirdilər, ya da çox cüzi fərqlənirdilər. Beləliklə, qədim coğrafiyaşünasın dediyinə görə, alban qoşunu piyadalara və süvarilərə bölünürdü.
Strabonu belə də başa düşmək olar: albanlar at qoşulmuş döyüş arabasında vuruşurdular, çünki "hippos" həm at, həm də döyüş arabası deməkdir, yəni albanlar həm piyada qoşunundan, həm də süvarilərdən istifadə edirdi, həm yüngül silahlanmış döyüşçülər – psiletlər, həm də zirehli döyüşçülər – katafraktlar vardı. Zirehli atlar qədim xalqların hərb sənətində xüsusi yer tutur. Strabon yazır ki, "belə süvari qoşun həvəskarı yalnız midiyalılar və ermənilər deyil, həm də albanlardır, çünki müharibədə zirehli atlardan istifadə edirlər". Antik müəllif hücum və müdafiə silahları haqqında məlumat qoyub getmişdir. Məsələn, qeyd edilir ki, albanlarda zirehləri və uzun dördkünc qalxanları olan nizəçilər və oxatanlar vardı; albanlar iberlər kimi başlarına heyvan dərisindən hazırlanmış papaqlar qoyurdular. Plutarx romalılar ilə albanların toqquşmasını təsvir edərək bildirir ki, Albaniya basilevsinin qardaşı Kozis Pompeyə "nizə ilə zərbə" endirmişdi.[285]
Akontistlər – nizəçilər və toksotlar – oxatanlar vardısa, deməli, nizələr və oxlar da olmalı idi. Arxeoloji material yazıçıların dediklərini təsdiq edir. Albaniya ərazisində çoxlu silah aşkar edilmişdir və bunun xeyli hissəsi küp, katakomba və taxta qəbirlər mədəniyyətinin daşıyıcılarına məxsusdur. Mingəçevir küp qəbirlərindən çıxarılmış nizə ucluqları məlumdur. Bunlar dəmirdəndir, oymaqlıdır, uzunsov üçbucaq formasındadır, bəzilərində tiyə boyunca qabarıq damar uzanır, ucluqların uzunluğu 11 santimetrdən 40 santimetrə qədərdir. Silahın hazır olması üçün həmin ucluğa ağac sap keçirmək kifayətdir. Albaniya nizəçi döyüşçüləri məhz bu cür nizələrdən istifadə edirdilər. Ölçülərini müəyyən etmək üçün başqa xalqların nizələri ilə tutuşdurmaq əsasında güman etmək olar ki, Albaniya döyüşçülərinin nizələri iki metr məsafəyə və daha uzağa çata bilərdi. O dövrdə üçpərli, saplaqlı dəmir ox ucluqları oymaqlı, çıxıntılı tunc ucluqları, habelə daha erkən dövr (eramızdan əvvəl VII-VI əsrlər) üçün səciyyəvi olan oymaqlı, üçüzlü tunc və sümük ucluqları sıxışdırıb aradan çıxartmışdı. Bununla yanaşı küp qəbirlərin birindən əvvəlki vaxtların tunc oxlarına nisbətən daha səliqəli hazırlanmış tunc ox ucluğu tapılmışdır. Mingəçevirdə e.ə. III-I əsrlər təbəqəsində bişmiş gildən olan ox ucluqları aşkar edilmişdir. Yaloylutəpə tipli torpaq qəbirlərin birində (Çuxur Qəbələ yaxınlığında) çoxlu miqdarda saplaqlı üçpərli ox ucluqları üzə çıxarılmışdır.[286]
Görünür, Albaniya ərazisində də saplaqlı üçpərli ox ucluqları e.ə. I əsrin başlanğıcında Orta Asiya və Parfiya vasitəsilə yayılmışdır. Ucluqların bir qismi buraya sarmat tayfaları ilə gəlib çıxa bilərdi. Güman etmək olar ki, qədim albanlar qarğı oxlar da işlədirdilər. Parfiya tayfalarında skif yayı (kamanı) əsas yer tutur, sikkələrdə, ritonlarda və başqa əşyalarda təsvir olunurdu.[287]Bu kaman uzunluğu 60-70 santimetrdən çox olmayan oxlar üçün idi. Eraların ayrıcında skif kamanı ilə yanaşı daha mürəkkəb hun kamanı tətbiq edilirdi, onun uzunluğu 120 santimetrdən 160 santimetrə qədərdi, üzərində qoyma sümüklər vardı. Daha yüngül və daha ağır ucluqların olması antik Albaniyada yüngül və ağır kamanların mövcudluğunu güman etməyə imkan verir. Bunlarla həm süvarilər, həm də piyada qoşun silahlanmışdı.[285]
Qazıntılar antik müəlliflərin məlumatlarını təsdiq edir, həm də hücum silahına və hərbi əməliyyatla bağlı əşyalara işıq salan bir çox yeni faktlar verir. Bu sıraya Mingəçevirdən, Şamaxıdan, İsmayıllıdan, Çuxuryurddan və başqa yerlərdən tapılan dəmir qılınclar aiddir. Qılıncların tiyələri ensiz və uzun, ucları sivridir. Bəzisində ağac və ya sümük bəzəyi izləri vardır. Üzünə dəri çəkilmiş qınlar da qalmışdır. Qılıncların bir qisminin halqavari başcığı vardır. Gəncəçayın sahilində çiy kərpic qəbirdən 0,61 metr uzunluğunda qılınc aşkar edilmişdir. Görünür, bu qılınc dəri qında saxlanılırmış və yuxarı hissədə, qəbzənin yaxınlığında qına oval şəklində olan iki dəmir halqa keçirilibmiş. Qəbzə üç dəmir mıxla mıxlanmış və tunc halqa ilə bərkidilmişdir. Qılıncın halqavari başcığı vardır. Bu cür başçıqları olan qılınclar Qara dənizin şimal sahillərindən Çinə qədər çox böyük bir ərazidə yayılmışdı. Qədim Qafqaz Albaniyasına bu qılıncları, görünür, Avrasiya çöllərində köçəri həyat sürən tayfalar gətirmişdir.[285]
Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Azərbaycan ərazisində, yəni Mingəçevirdə, Çirçir gölündə (Ağdaş rayonunun Pirəzə kəndi), Xınıslıda (Şamaxı), Gəncəçayın sahilində və başqa yerlərdə çoxlu xəncər aşkar edilmişdir. Xəncərlərin böyük bir qismi görkəmini itirmişdir. Xəncərlərin uzunluğu təqribən 25 santimetrdən 30 santimetrə qədərdir. Məsələn, Xınıslıdan tapılmış xəncərin uzunluğu 28 santimetrə, Mingəçevirdən tapılmış xəncərlər isə 12 santimetrdən 26 santimetrə qədərdir. Albanlar bu hücum silahları ilə yanaşı, bıçaqlardan da istifadə edirdilər. Bıçaqlar Mingəçevirdə, Xınıslıda və başqa yerlərdə aşkar olunmuşdur. Arxeoloji materiallar içərisində uzunluğu 1-2,5 metrə çatan dəmir döyüş yabalarına rast gəlinir. Belə hesab edilir ki, onlardan həm müdafiə, həm də əlbəyaxa hücum döyüşlərində istifadə olunurmuş.[285]
Öyrənilən dövrün əsas müdafiə silahlarından biri də zireh idi. Strabonun qeyd etdiyinə görə, qədim Qafqaz Albaniyasının döyüşçülərində zireh – toraks da olmuşdur. Qazıntılar zamanı hələlik tam salamat qalan zireh tapılmamışdır, bu qoruyucu geyimin ancaq ayrı-ayrı qalıqlarına rast gəlinir. Məsələn, qəbirlərin birində üç mindən artıq daş muncuq aşkar edilmişdir. Güman olunduğuna görə, muncuq dənələri zireh rolunu oynayan dəri geyimə tikilirmiş. Eyni sözlər böyük miqdarda aşkar edilmiş tunc düymələrə də aiddir. Qəbirlərin birindən döyüşçünün qoruyucu metal geyiminin, o cümlədən dəmir zirehin hissələri tapılmışdır. Tapıntılarla əlaqədar olaraq, "heyvan dərisi geymiş" alban döyüşçüləri haqqında Plutarxın verdiyi məlumat yada düşür. Strabon qeyd edir ki, aşılanmamış öküz dərisindən zireh başqa xalqlarda da olmuşdur. Digər qoruyucu silah geniş yayılmış qalxan idi. Strabon alban qalxanları haqqında da aydın məlumat verir. Bu, qallarda və romalılarda skutum adlanan uzun dördkünc ("qapışəkilli") qalxandır. Qazıntılardan birində dəmir qalxana bənzər kiçik bir şey tapılmışdır. Qeyd etmək maraqlıdır ki, Plutarx Pompey ilə alban basilevsinin qardaşı Kasis arasındakı çarpışmanı təsvir edərkən göstərir ki, "döyüşdən sonra romalılar öldürülmüş barbarların üst-başlarını axtarıb qarətə başlayanda amazonka peltaları tapılmışdı". Qədim heykəltəraşlar peltanı amazonkaların kiçik müdafiə silahı kimi aypara şəklində təsvir edirdilər. Bütün bu deyilənlər təsdiq edir ki, qədim müəlliflərə görə, alban döyüşçülərində iki növ müdafiə silahı olmuşdur: Roma skutumunu xatırladan böyük qalxan və formaca peltaya yaxınlaşan kiçik qalxan.[288]
Bizə alban döyüşçülərinin baş örtüyü haqqında gəlib çatan məlumat da diqqəti cəlb edir. Görünür, albanlar başlarına bütün Qafqazda yayılmış papaq qoyurdular. Strabon albanların baş örtüyünü heyvan dərisi ilə əlaqələndirir və alban döyüşçülərinin digər qoruyucu baş örtükləri haqqında heç bir məlumat vermir.[285]
Yaxşı qalmış tunc dəbilqə tapılmışdır, dəbilqənin yuxarı hissəsi enlənən içiboş borucuqla qurtarır, bu borucuq, ehtimal ki, lələklər, at qılı və digər fərqlənmə nişanları taxmaq üçündür. Öyrənilən dövrdə bir çox xalqlarda dəbilqələr vardı. Lakin dəbilqə antik Albaniyanın sıravi döyüşçüləri üçün səciyyəvi deyildi.
Qoşunların miqdarı haqqında antik müəlliflərin verdiyi konkret məlumat hərbi işin öyrənilməsi məsələsində müəyyən yer tutur. Strabonun dediyinə görə albanlar "[döyüş üçün] iberlərə nisbətən daha çox qoşun düzürlər. Onlar altmış min piyada qoşun və iyirmi iki min süvari silahlandırırlar – Pompeylə döyüşə [albanlar] belə bir [qoşunla] getmişlər". Plutarx bildirir ki, Kürü keçib romalılar üzərinə həmlələr edilən zaman albanlar qırx min nəfərdən az olmamışlar. Daha sonra Plutarx romalıları qarşılayan albanların sayı haqqında bir qədər başqa məlumat verir. Qədim müəllif bildirir ki, Pompeyi "döyüşə hazır vəziyyətdə, lakin pis silahlanmış və başlıca olaraq, heyvan dərisində 60000 piyada və 12000 süvari" qarşılamışdır. Birinci halda Plutarx piyadanı süvaridən fərqləndirmir, alban qoşununun ümumi miqdarını verir: döyüşçülər 40000 nəfər idi. İkinci halda Plutarxın məlumatı Strabonun məlumatını xatırladır, lakin alban süvarilərinin sayı cəhətdən ondan fərqlənir.[285]
Deyilənlərdən görünür ki, alban süvarilərinin sayı Strabonda 22 min, Plutarxda isə 12 mindir. Appiana əsasən, albanların basilevsi Oroys və iberlərin basilevsi Artok yeddi miriad döyüşçü ilə Kür çayının yaxınlığında Pompeyi güdürdü. Appian belə müəyyən edir ki, alban və iber qoşunu 70 min döyüşçüdən ibarət idi. Əgər iber qoşununun alban qoşunundan az olması haqqında Strabonun məlumatı əsas götürülsə, deməli, albanların payına təqribən 40 min döyüşçü düşür, bu isə alban qoşununun miqdarı haqqında Plutarxın birinci məlumatı ilə düz gəlir. Beləliklə, görünür ki, alban qoşunu Strabona görə 82 min (60 min piyada və 22 min süvari), Plutarxa görə bir halda 72 min (60 min piyada və yalnız 12 min süvari), başqa bir halda 40 min, Apiana görə təqribən 40 min döyüşçüdən ibarət idi. Eramızdan əvvəl 64-cü ildə alban qoşunlarının romalılarla ilk toqquşması Plutarx və Dion Kassi tərəfindən təsvir edilmişdi. Bu toqquşma eramızın 35-ci ilində parfiyalılara qarşı yönəldilmiş hərbi əməliyyatla əlaqədar Korneli Tasit tərəfindən də xatırladılır.[285]
[redaktə]Sənətkarlıq

[redaktə]Metalişləmə


Qafqaz Albaniyasına məxsus metal (solda) və saxsı məmulatı[289]
Ayrı-ayrı yerlərdə indiyədək qalmaqda olan metal, daş və ağac əmək alətləri Albaniyanın iqtisadiyyatını öyrənmək üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bunlar dəmir oraqlar, çapacaqlar, bıçaqlar, qayçılar, bizlər, iynələr, dən daşları, kirkirə daşları, sürtgəclər, bülöv daşlardan ibarətdir.[290]
Xınıslı, Nüydü, Qırlartəpə, Yaloylutəpə, Qaraköbər, Torpaqqala və Albaniyanın digər məskənlərində forması və ölçüsü müxtəlif olan əl dəyirmanları, o cümlədən qayıq şəklində çox iri dən daşları aşkar edilmişdir.[291] Eramızın I-II əsrlərindən başlayaraq işlədilən kirkirə daşlarının tapılması dən üyüdülməsinin yeni, mütərəqqi üsullarının tətbiqi ilə bağlıdır.[292] O dövrdə xeyli miqdarda dişli oraqların olması əkinçilik sahəsində, xüsusən biçin prosesində əmələ gələn tərəqqini arxeoloji cəhətdən təsdiq edir. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı aşkar edilən bitki qalıqları Albaniyada əkinçiliyin inkişafı və istehsal olunan məhsulların çeşidi haqqında mühakimə yürütməyə imkan verir.[293]
Dulusçuluq məmulatı Qafqaz Albaniyası iqtisadiyyatının və mədəniyyətinin daha da inkişaf etdiyini göstərir. Eramızdan əvvəl I minilliyin ikinci yarısında Yaloylutəpə keramikasının yeni səciyyəvi formaları – qonşu ölkələrin keramikasından fərqlənən süddanlar, birayaqlı və üçayaqlı vazalar meydana gəlir. Yaloylutəpə keramikası Şirvan, Şəki, Zaqatala bölgəsi, Gəncə-Qazax, Mil-Qarabağ düzü, Alazan və Kür hövzəsi, habelə Dağıstan ərazisində olan abidələrdən məlumdur. Yuxarıda qeyd edilmiş rayonlar üçün səciyyəvi olan keramika kompleksinin yeknəsəqliyi vahid, səciyyəvi iqtisadiyyata, mədəniyyətə və əraziyə malik əhalinin etnik yekcinsliyinə sübutdur.[294]
Albaniya ərazisində xeyli miqdarda dəmirçilik məmulatı üzə çıxarılmışdır; onların böyük bir qismi yerli ustaların məhsuludur, bununla birlikdə gətirilmə əşyalara, başlıca olaraq zərif qab-qacağa və bəzək şeylərinə də təsadüf edilir. Albaniyanın yerli xammala əsaslanan metallurgiyası və metalişləmə sənəti yüksək kamillik səviyyəsinə qalxmışdı.[295]
Alban cəmiyyətinin əyanlar təbəqəsinin məişətində geniş istifadə olunan gümüş və mis qab-qacaq cəmiyyətin sosial cəhətdən yekcins olmadığını da aydın bildirir.
Metal qablarla yanaşı, şüşə məmulatı da geniş yayılmışdı. Albaniyada şüşə qab istehsalının eramızın II-III əsrlərindən meydana gəldiyi ehtimal edilir. Əvvəlki dövrdə isə bunlar bir qayda olaraq Şərq ölkələrindən gətirilirdi.[296]
Zərgərlik də nəzərə çarpacaq dərəcədə inkişaf etmişdi. Arxeoloji tədqiqatların gedişində, xüsusilə qəbirlərdə aşkar edilmiş bəzək şeyləri öz formalarının və istifadə olunmuş materialların rəngarəngliyi ilə fərqlənir. Bunlar metaldan, şüşədən, gildən, pastadan, müxtəlif qiymətli və yarımqiymətli daşlardan hazırlanırdı.[297] Bəzək şeylərinin tərkibinə qadın tacları (çələngləri), boyunbağılar, qolbaqlar, üzüklər, asma bəzəklər, sancaqlar, toqqalar, muncuqlar, müxtəlif tikmə, bəzəklər və i.a. daxildir. Əsasən Mingəçevir, Yaloylutəpə, Xınıslı, Qəbələ, Qaratəpə, Qalagah, Şortəpə, Qırlıtəpə və digər Albaniya abidələri qazıntılarından məlum olan, nəcib metallardan və qiymətli daşlardan hazırlanmış bəzək şeyləri müəyyən qrup təşkil edir.[298]
Bəzək şeylərinin böyük bir qrupu antik dövrdə geniş yayılmış qolbaqlardan ibarətdir. Qolbaqlar tuncdan, gümüşdən, qızıldan, dəmirdən hazırlanırdı. Ayrı-ayrı keramik qolbaq nümunələri də məlumdur.[299] Qolbaqların ön kəsiyi dairəvi yaxud üçbucaqvaridir, çox vaxt zoomorf başcıqlar şəklində düzəldilən ucları bəzilərində aralıdır, səthi ya saya, ya da ornamentlidir; bu qolbaqlar yalnız bəzək şeyləri deyil, həm də qədim albanların ideoloji təsəvvürlərini əks etdirən ayin əşyaları idi.[300]
Boyunbağılar əsasən o dövrün ən erkən qəbirlərinin materiallarından tanışdır. Ucları bir qədər genişləndirilmiş, bitişdirilməmiş, batıq ornamentlə bəzədilmişdir. Alban kişi və qadın qəbirlərində tez-tez üzük və sırğalara rast gəlinir – bunlar formaca bir-birindən fərqlidir. Onlar əlvan metallardan, dəmir və sümükdən düzəldilirdi. Üzüklər tökmə və döymə üsulu ilə düzəldilir; bəzən qiymətli daşlardan və şüşələrdən qaş qoyulur, zoomorf təsvirlər, həndəsi ornamentlərlə təchiz olunurdu. Qaşlı üzüklər möhür rolunu oynayırdı və xronoloji cəhətdən, bir qayda olaraq, qaşsız üzüklərə nisbətən daha sonralara aiddir. Üzük-möhürlərin xarici nümunələri adətən Romadandır. Onlar Qafqaz Albaniyasının Roma ilə geniş əlaqələrə malik olmasını təsdiq edir.[301]
Bəzək şeyləri arasında sırğalar xüsusi yer tutur. Qızıl sırğalar Mingəçevir, Yaloylutəpə, Xınıslı, Qalagah, Şatırlı (Bərdə) və başqa yerlərdə aşkar edilmişdir. Qeyd etmək maraqlıdır ki, Şatırlı antik məskəni yaxınlığında olan qəbiristanda qazıntı zamanı müxtəlif zərgərlik məmulatı ilə birlikdə tökmə üsulu ilə sırğalar və digər bəzək şeyləri hazırlamaq üçün işlədilən daş qəliblər tapılmışdır.
Bəndlər bəzək şeyləri arasında mühüm yer tutur. Gümüş, tunc, dəmir bəndlərə qəbirlərin əksəriyyətində təsadüf edilir. Əcnəbi bəndlər, əsasən Roma bəndləri çoxdur. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində əsasən tuncdan olan çoxlu miqdarda müxtəlif sancaqlar üzə çıxarılmışdır. Onlardan bəzilərinin başı tunc zəncirlərlə bəzədilmişdir.
Rəngarəng toqqalar, piləklər, asma bəzəklər və xüsusilə həm yerli ustalar tərəfindən düzəldilən, həm də kənardan gətirilən müxtəlif muncuqlar da külli miqdarda tapılmışdır. Munacuqlar əsasən antik dünyanın məşhur mədəniyyət mərkəzlərindən gətirilirdi və digər gətirilmə materiallarla birlikdə bunlar sübut edir ki, eramızdan əvvəl IV-I əsrlərdə və eramızın I-II əsrlərində Qafqaz Albaniyası Qara dənizin şimal sahilində yerləşən şəhərlərlə, Parfiyanın, Romanın, Mesopotamiyanın, Misirin, Hindistanın, Suriyanın şəhərləri ilə geniş ticarət əlaqələri və mədəni əlaqələr saxlamışdır. Albaniya ərazisində ehtiyatı bol olan əlvan daşlar keyfiyyətdə ən yaxşı gətirilmə nümunələrdən geri qalmayan bəzək şeyləri və möhürləri düzəltməkdə yerli sənətkarlar üçün xammal mənbəyi idi.[302]
Arxeoloji qazıntılar zamanı aşkarlanmış və Azərbaycan Tarix Muzeyinin fondunda saxlanan alban bədii sənət nümunələri – bəzək əşyaları

Mingəçevir arxeoloji ekspediyasının aşkarladığı qızıldan hazırlanmış asma bəzək, IX – X əsrlər



Mingəçevir arxeoloji ekspediyasının aşkarladığı qızıldan hazırlanmış sırğa, III – XII əsrlər



Mingəçevir arxeoloji ekspediyasının aşkarladığı qızıldan hazırlanmış sırğa, e.ə. VII – V əsrlər



Mingəçevir arxeoloji ekspediyasının aşkarladığı qızıldan hazırlanmış sırğa, e.ə. I əsr



Mingəçevir arxeoloji ekspediyasının aşkarladığı qızıldan hazırlanmış sırğa, I – III əsrlər



Mingəçevir arxeoloji ekspediyasının aşkarladığı qızıldan hazırlanmış sırğa, V – VI əsrlər



İsmayıllı arxeoloji ekspediyasının aşkarladığı qızıldan hazırlanmış sırğa, I – III əsrlər



Şamaxı arxeoloji ekspediyasının aşkarladığı qızıldan hazırlanmış başlıq, IV – V əsrlər



Mingəçevir arxeoloji ekspediyasının aşkarladığı aşağı əyarlı qızıldan hazırlanmış boyunbağı, II – III əsrlər



Mingəçevir arxeoloji ekspediyasının aşkarladığı aşağı əyarlı qızıldan hazırlanmış boyunbağı, e.ə. VII – V əsrlər



Mingəçevir arxeoloji ekspediyasının aşkarladığı büllur və qızıldan hazırlanmış kulon, e.ə. VII – V əsrlər



Şamaxı arxeoloji ekspediyasının aşkarladığı qızıldan hazırlanmış saç sancağı, e.ə. I – b.e. I əsrləri



Qax arxeoloji ekspediyasının aşkarladığı qızıldan hazırlanmış sırğa, I – III əsrlər



Mingəçevir arxeoloji ekspediyasının aşkarladığı qızıldan hazırlanmış üzük, II – III əsrlər

[redaktə]Dulusçuluq


Mingəçevirdə arxeoloji tədqiqatlar zamanı aşkarlanmış maral başlı və keçi başlı zoomorf qablar (Azərbaycan Tarix Muzeyi)
Albaniya bədii keramikasının istehsalında özünü xüsusilə parlaq şəkildə büruzə verən dekorativ-tətbiqi sənətin daha da inkişaf etdiyini qeyd etmək lazımdır.[303] Məhz antik dövrdə dulus çarxının demək olar ki, tamamilə istifadədən çıxmasına və alban keramikasının böyük bir qisminin əllə hazırlanmasına baxmayaraq, keramika öz formalarının simmetrikliyi və zərifliyi ilə fərqlənir.[304]Keramikanın ən səciyyəvi tiplərindən biri olan "süddanlar" xüsusilə maraqlıdır. Bunlar yumru gövdəli, birqulplu, azacıq yuxarı qalxmış uzunsov novçalı qablardır, novçanın başlandığı yerdə adətən çox vaxt "süzgəc" düzəldilirdi. Bunlar bişirilməmişdən qabaq ağımtıl və ya qırmızımtıl şirə ilə örtülürdü.[305] Qabların boğazı və qulpu bir çox hallarda batıq və ya çökək ornamentlə, gövdəsi isə simmetrik şəkildə yerləşdirilən yapışdırma düyməvari naxışlarla bəzədilirdi. Səciyyəvi novçanın hər iki tərəfinə vurulan bu cür yapışdırma naxışlar həmin qablara zoomorf görkəm verir.[306] Kürədə bişirilən məşhur birayaqlı və üçayaqlı qırmızı və qara vazalar kimi, təsvir edilən qabların da yerli xalq ənənəsində dərin kökləri vardır və bu ənənənin ünsürləri hellinizm dövrünün alban incəsənəti üçün xüsusilə səciyyəvidir. Eyni zamanda inkar etmək olmaz ki, Yaxın Şərq və Aralıq dənizi ölkələri xalqlarının mədəniyyəti də alban mədəniyyətinə müəyyən təsir göstərmişdir. Eramızdan əvvəl IV-III əsrlərdə geniş yayılmış olan bədii keramikaya əməli əhəmiyyətini də saxlayan ən müxtəlif zoomorf və antropomorf qablar daxildir.[307]


Qafqaz Albaniyasının saxsı məmulatı
Ümumiyyətlə, mücərrəd ornamentlə bəzədilmiş qablara xüsusi düzəlmiş qulpların, qapaqların və digər lazımlı ünsürlərin köməyi ilə zoomorf və ya antropomorf görkəm verilir. Bir çox saxsı qablarda heyvanların, quşların, insanın yapışdırma və basma ornamentlə, boya ilə yaradılmış sxematik təsvirləri vardır ki, bunlar alban incəsənəti haqqında müəyyən təsəvvür yaradır.[308]
Bununla əlaqədar olaraq İsmayıllı rayonunun Hacıhatəmli yaşayış yerindən tapılmış dabanlı oturacağı olan boz rəngli vazanı xüsusilə qeyd etmək lazımdır; Gövdəsi yapışdırma naxışla bəzədilmiş qabın kiçik şaquli qulpları vardır, ağzı dəyirmidir. Şaquli qulpların hər iki tərəfinə çiçək şəklində kiçik naxışlar yapışdırılmışdır; qulpun dibində də buna bənzər yapışdırma naxış vardır. Yapışdırma naxışların köməyi ilə qaşlar, gözlər, qulaqlar və üzün hər iki tərəfindən sallanan iki hörük, batıq cızıqların köməyilə kirpiklər bildirilmişdir. Qadın çöhrəsinin zəngin təxəyyülü naməlum usta tərəfindən məharətlə yaradılmış təsviri əsrləri arxada qoyaraq bizə gəlib çatmışdır. Buna oxşar antropomorf saxsı qablar qədim Şamaxı qazıntılarından məlumdur. Qabın gövdəsinin yuxarı hissəsi adam başı formasındadır; qulaqlar, burun, gözlər və bel realist görkəmdə verilmişdir. Təsvir edilmiş keramikaya bənzəyən, maral, keçi, öküz, xoruz, göyərçin, tısbağa və i.a. formasında hazırlanan, realist alban incəsənəti üçün səciyyəvi olan antropomorf saxsı qab Türkiyə ərazisində olan hett abidələrindən də məlumdur.[309] Eramızdan əvvəl IV-III əsrlərdən başlayaraq Albaniyanın dekorativ-tətbiqi sənətində kiçik formalar plastikası, məişət süjetlərinə və mifoloji süjetlərə dair səhnələrin batıq xətlərlə təsvir edildiyi daş heykəllər xüsusi yer tutur. Albaniya terrakotları hər şeydən əvvəl qadın heykəlcikləri, az-az hallarda kişi heykəlcikləri, zoomorf fiqurlar, o cümlədən yüyənli at təsvirləri ilə təmsil olunmuşdur. Alban incəsənətinin bu abidələri olduqca çoxdur: təkcə İsmayıllı rayonunun ərazisində, Mollaisaqlı-Hacıhatəmli yaylasında 60-dan artıq heykəlcik aşkara çıxarılmışdır. Bunlar Mingəçevir, Qəbələ və Şamaxı qazıntılarından da məlumdur. Albaniyanın kiçik gil heykəlyapma (koroplastika) sənəti arxaik formaları xeyli dərəcədə hifz edib saxlamış və o, Şərq incəsənəti üçün səciyyəvi olan üslubda yaradılmışdır. Çox ehtimal ki, terrakotlar ən qədim zamanlardan məhsuldarlıq rəmzi sayılan Ana İlahəsinin təsviri ilə bağlı olmuşdur.[310]
Albaniya koroplastikasının müəyyən hissəsi Azərbaycanın qədim əhalisinin etiqadlarını və təsəvvürlərini əks etdirən, qonşu ölkələrin incəsənəti ilə ümumi cəhətləri olan zoomorf təsvirlərlə təmsil edilmişdir. Arxaik cizgiləri saxlayan terrakot heykəlciklər antik dövrdə Ön Asiya və Yaxın Şərq incəsənətinin lokal məktəblərindən birini təmsil edir.[311]
[redaktə]Ədəbiyyat

Qafqaz Albaniyası portalı
Abbasqulu ağa Bakıxanov - Gülüstani-İrəm, ASSREA Bakı-1951
Azərbaycan Tarixi (7 cilddə) I, II cildlər,Bakı, 2007
Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası, Bakı, 1993
Fəridə Məmmədova – Qafqaz Albaniyası və albanlar, Bakı, 2005 (rus dilində)
Fəridə Məmmədova – Moisey Kalankatlının "Alban tarixi" əsəri Qafqaz Albaniyasının ictimai quruluşu üzrə bir mənbə kimi, Bakı, 1977 (rus dilində)
Ziya Bünyadov – Azərbaycan VII-IX əsrlərdə,Bakı,2008
Moisey Kalankatlı – Alban tarixi, Mxitar Qoş – Alban salnamələri, Bakı, 2007
Qiyasəddin Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994
Faiq İsmayılov, Əlibala Ağayev – Alban mədəniyyətinə erməni təcavüzü, Bakı, 2007
Rəşid Göyüşov – Qafqaz Albaniyasında xristianlıq, Bakı, 1984 (rus dilində)
Y.R.Cəfərov – Hunlar və Azərbaycan, Bakı, 1985 (rus dilində)
S.T.Yeremyan – III-VII əsrlərdə Qafqaz Albaniyasında ideologiya və mədəniyyət, Moskva, 1958(rus dilində)
K.V.Trever – Alban tarixi və mədəniyyətinə dair oçerklər, Moskva-Leninqrad, 1959 (rus dilində)
K. Əliyev – Antik Qafqaz Albaniyası (e.ə I – b.e. I əsrləri), Bakı, 1974
К. Алиев. К вопросу об источниках Страбона в описании древней Кавказской Албании. Ж. Доклады АН Азерб. ССР, XVI, 1960, № 4
Гукасян Ворошил. Тюркизмы в "Истории албан". В сб.: Структура и история тюркских языков. Баку, 1970
Бархударян М. Албания и ее соседи. — Тифлис, 1893 (на арм яз.)
Еремян С. Т. Политическая история Албании III —V вв. — В кн.: Очерки истории СССР (III —IX вв.). М., 1958
Еремян С. Т. Экономика и социальный строй Албании III — VII вв. — В кн.: Очерки истории СССР (III — IX вв.). — М., 1958
[gizlə]
g • m • r
Qafqaz Albaniyası
Kabalaka Partav Lekit Qum Mamrux Amaras Şaki Sudağılan Gavurqala Xınıslı Paytakaran Şaporan Albana Dərbənd Kemaxeya Ossika Хаlxal Şamkur Getra Baruka Xobota Niqa Deqlana Taqoda Sanua İobula Bakriya Sioda Embolayya Adiabla Ablana Çola Mosiqa Samunis İuna Xadaxa Alam Boziata Misiya Şahbulaq
İqtisadiyyat | Mədəniyyət | Memarlıq | Din| Dil| Yazısı

Qafqaz Albaniyasının ayrı-ayrı yaşayış məntəqələri xəritədə bu və digər alimlərin elmi tədqiqat işləri əsasında göstərilmişdir. (К. V. Trever, S. N. Muravyov, S. V. Yuşkov və başqaları.)
[göstər]
g • m • r
Qafqaz Albaniyası
[redaktə]İstinadlar

↑ Бабаев И.А. К вопросу о возникновении государства Албании (Кавказской) //ИАН АзССР, серия истории, философии, права, 1976, № 4
↑ F. Məmmədova, 1993, səh 136)
↑ Исмизаде О.Ш. Кабала – столица древней Кавказской Албании. ВИКА, Баку, 1962
↑ Бабаев И. А. Города Кавказской Албании в IV в. до н.э. – III в.н.э. Баку, 1990
↑ F. Məmmədova – Albaniya syasi tarixi və tarixi coğrafiyası, Bakı, 1993
↑ Мовсес Хоренаци (Моисей Хоренский). История Армении/Пер. Н. О. Эмина. М.: 1893 (rus.)
↑ Балазури. Книга завоеваний стран. Пер. П. К. Жузе. Баку: 1927 (rus.)
↑ books.google.com (ing.)
↑ books.google.com (ing.)
↑ Пахомов Е.А. Краткий курс истории Азербайджана. Баку, 1923
↑ Алиев К.Г. Кавказская Албания. Баку, 1974
↑ Igor S. Zonn,Andrey Kostianoy,Aleksey N. Kosarev,Michael Glantz – The Caspian Sea Encyclopedia, page 12
↑ Яновский А.О. О древней Кавказской Албании. ЖМНП, ч. 52, 1846
↑ Ямпольский З.И. "Гегемоны" древнего Азербайджана//ДАН АзССР, 1953, № 3
↑ Алиев К.Г. Античные источники по истории Азербайджана, Баку, 1986.
↑ Кудрявцев О.В. Колхида, Иберия, Албания в III-I в. до н.э.//Всемирная история. М., 1956, т. 2
↑ Крупнов Евгений Игнатьевич – Древнейшая культура Кавказа и кавказская этническая общность, "CA", 1964, No l
↑ Robert H. Hewsen. "Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians," in: Samuelian, Thomas J. (Hg.), Classical Armenian Culture. Influences and Creativity, Chicago: 1982, 27-40. (ing.)
↑ Ямпольский З.И. К вопросу об одноименности древнейшего населения Атропатены и Албании //Тр. ИИФ АН АзССР, 1954, т. 4
↑ V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), p. 504 (ing.)
↑ History of Armenia composed by abbot Chamchian, Mikayel. Պատմութիւն Հայոց (History of Armenia). Venice, 1786, p. 131. (ing.)
↑ Q. Qeybullayev, 1994, səh 172 (azərb.)
↑ Moisey Kalankatlı. Alban ölkəsinin tarixi, I, IV (azərb.)
↑ Abbasqulu ağa Bakıxanov Gülüstani-İrəm
↑ albus və candida sözlərinin fərqi üçün bax
↑ Roman dillərində bir sıra sözlərin müqayisəsi
↑ Страбон. География, кн. XVI, гл. 4, 18 (С. 777) (rus.)
↑ Ямпольский З.И. Древнейшие сведения о тюрках в зоне Азербайджана, //Учен. зап. АГУ им. С.М.Кирова, 1966, № 2
↑ Алиев К.Г. К вопросу о племенах Кавказской Албаиии//Тр. VIII междунар. конгресса антропологии, и этнографич. наук, т. 10, М., 1970.
↑ Алиев К.Г. К вопросу о номадах Средней Азии и древнего Азербайджана (Атропатены и Кавказской Албании)//Центральная Азия в кушанскую эпоху. М., Наука, 1975.
↑ Ямпольский З.И. Древнейшие сведения о тюрках в зоне Азербайджана, //Учен. зап. АГУ им. С.М.Кирова, 1966, № 2.
↑ Q. Qeybullayev, 1993, səh 172 (azərb.)
↑ Azərbaycan Tarixi, I cild, Bakı – 2007 (azərb.)
↑ Q. Qeybullayev, 1991, səh 227 (azərb.)
↑ Ямпольский З.И. Древнейшие сведения о тюрках в зоне Азербайджана, //Учен. зап. АГУ им. С.М.Кирова, 1966, № 2.
↑ Ямпольский З.И. Древние авторы о языке населения Азербайджана //ИАН АзССР, 1955, № 8
↑ Ямпольский З.И. К вопросу об одноименности древнейшего населения Атропатены и Албании //Тр. ИИФ АН АзССР, 1954, т. 4
↑ Q. Qeybullayev, 1993, səh 194 (azərb.)
↑ Erix Fayql – İpək yolu üzərində Qədim Odlar Yurdu – Azərbaycan tarixi, Bakı, 2009 (azərb.)
↑ Firidun Cəlilov. Azər xalqı. Bakı, Ağrıdağ, 2006, 436 səh. (azərb.)
↑ K. Əliyev – Antik Qafqaz Albaniyası (e.ə I – b.e. I əsrləri), Bakı, 1974 (azərb.)
↑ Q. Qeybullayev – K etnogenezev azerbaydjançev, I cild, Bakı, 1991 (rus.)
↑ Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1993 (azərb.)
↑ Q. Qeybullayev – Qarabağ (etnik tarix), Bakı, 1994 (azərb.)
↑ Гукасян Ворошил. Тюркизмы в "Истории албан". В сб.: Структура и история тюркских языков. Баку, 1970 (rus.)
↑ Новосельцев А.П. К вопросу о политической границе Армении и Кавказской Албании в античный период. Кавказ и Византия, I. Ереван, 1979.
↑ Ямпольский З.И. К изучению древнего пути из Каспийского моря по реке Куре через Грузию к Черному морю.//Тр. Ин-та истории АН ГССР, т. 2, 1956
↑ Бархударян М. Албания и ее соседи. — Тифлис, 1893 (на арм яз.) (rus.)
↑ Еремян С. Т. Политическая история Албании III —V вв. — В кн.: Очерки истории СССР (III —IX вв.). М., 1958 (rus.)
↑ Еремян С. Т. Экономика и социальный строй Албании III — VII вв. — В кн.: Очерки истории СССР (III — IX вв.). — М., 1958 (rus.)
↑ Манандян Я. А. О торговле и городах Армении в связи с мировой торговлей древних времен. — Ереван, 1954 (rus.)
↑ Алексидзе Заза Николаевич. Проблемы идеологии и культуры раннесредневекового Кавказа и Грузии: Дис... д-ра ист. наук (в форме научного доклада). — Тбилиси, 1983. (rus.)
↑ Меликишвили Г. А. К вопросу о характере древних закавказских и средневековых горских северокавказских обществ. — История СССР, 1975, № 6. (rus.)
↑ Меликшивили Г. А. К истории древней Грузии. — Тбилиси, 1959 (rus.)
↑ Меликшивили Г. А. Некоторые аспекты вопроса о социально-экономическом строе ближневосточных обществ. — ВДИ, 1975, № 2. (rus.)
↑ Мамедова Ф. Дж. Албания/АСЭ. — Баку, 1976, т. 1, с. 215__217 (на азерб. яз.) (rus.)
↑ F. Məmmədova, 1993, səh 74 (azərb.)
↑ Мамедова Фарида. Интерпретация новых дополнительных глав-, парижского списка "Истории албан" Моисея Каланкатуйского в. свете эпиграфических данных Гандзасарского храма /Тез. докл. всесоюзной научной сессии "Актуальные проблемы изучения и создания письменных исторических источников". — Тбилиси, 1982. (rus.)
↑ Q. Qeybullayev, 1993, səh 92 (azərb.)
↑ Халилов Дж.А., Бабаев И.А. О городах древней Кавказской Албании. СА, 1974, № 4
↑ Kalankatlı, III, 23 (azərb.)
↑ Тревер К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании. — М.—Л.. 1959. (rus.)
↑ Еремян С.Т. Экономика и социальный строй Албании III-VII вв. // Очерки истории СССР (III-IХ вв.), М., 1958.
↑ Крымский А.Е. Страницы из истории Кавказского Азербайджана (Классической Албании). Шеки.//Сб. Памяти Н.Я.Марра (1864-1934), М.-Л., 1938
↑ Реслер Э. Отчет о поездке в дер. Беюк-Дегне Нухинского уезда Елизаветпольской губернии и раскопки, произведенные там. ДАК, 1902, 66
↑ Асланов Г. М. К изучению раннесредневековых памятников Мингечаура. — КСИИМК, 1955 (rus.)
↑ F. Məmmədova, 1993, səh 126 (azərb.)
↑ Гейбуллаев Г. А. Топонимия Азербайджана. Баку, 1986 (rus.)
↑ Markwart J. Skizzen zur Historischen Topographie und Geschichte von Kaukasten, Handes Amsorya, Wien, 1927, No 11-12 (alm.)
↑ Marquart J. Eranlahr nach der Geogrphle des Ps.Moses Xorenac’i. In: Abhandlungen der koniglichen Geselsch. der Wissenschaften zu Gottingen. Philologisch-hisiorische Klasse. Neue Folge B.ffl, No 2, Berlin, 1901 (alm.)
↑ Kalankatlı, I, 4 (azərb.)
↑ Moisey Xorenli II, 8 (azərb.)
↑ F. Məmmədova, 1993, səh 214 (azərb.)
↑ Kalankatlı I, 4 (azərb.)
↑ Moisey Xorenli II, 8 (azərb.)
↑ Moisey Kalankatlı, II, 21 (azərb.)
↑ Новосельцев А.П. К вопросу о политической границе Армении и Кавказской Албании в античный период. Кавказ и Византия, I. Ереван, 1979
↑ M. Chamchiian – Armenian history from the beginning of the world to the year 1784 (ing.)
↑ Акопян А.М. Связи Армении и Кавказской Албании с Парфией. СА, 1979, № 4
↑ Еремян С. Т. Атлас к книге "История армянского народа". Ереван, 1932 (Карта V—VII вв.) (rus.)
↑ Ямпольский З.И. Две заметки к трактовке страбонова текста об азербайджанской Албании//Изв. АзФАН СССР, 1942, № 7
↑ F. Məmmədova, 1993, səh 76 (azərb.)
↑ F. Məmmədova, 2006, səh 116 (azərb.)
↑ J. Marquart. Eransahr…, стр. 78
↑ Юшков С.В. К вопросу о границах древней Албании.//ИАН СССР, 1937, т. I.
↑ F. M.mmədova, 2006, səh 68 (azərb.)
↑ Azərbaycan Milli Ensiklopediyası "AZƏRBAYCAN" səhifə 185, Bakı – 2007 (azərb.)
↑ Strabon, XI, 8, 4 (azərb.)
↑ Appian, 103
↑ Pompey, XXXIV
↑ Dion Kassi, XXXVI, 56
↑ Strabon, XI, 8, 4
↑ Strabon, XI, 4, 2
↑ Алиев К.Г. К вопросу об источниках Страбона в описании древней Кавказской Албании//ДАН АзССР, 1960, № 4
↑ Тревеп К. В. Очерки по истории культуры древней Армении. — М—Л., 1953.,c.68
↑ Böyük Plini, VI, 11; VI, 16, XII, 28
↑ Appian, 103
↑ Dion Kassi, XXXVI, 54
↑ Plutarx – Pompey, XXXIV
↑ F. Məmmədova,1993, səh 24
↑ Алиев Кемал. Кавказская Албания I в. до н. э. — I в. н. э.Баку. 1974
↑ Бартольд В. В. Место прикаспийских областей в истории мусульманского мира. — Соч. М., 1963, т. 2. (rus.)
↑ F. Məmmədova, 1993, səh 102
↑ M. Xorenli, II, 8
↑ Strabon, XI, 4, 1
↑ Ptolomey, V, 8, 7
↑ Ptolomey,V, 11, 1
↑ Speigel F. Eranische Altertumskunde. I, Leipzig, 1871
↑ Ямпольский З.И. Древняя Албания III-I вв. до н.э. Баку, 1962
↑ Kalankatlı, I, V (azərb.)
↑ Левиатов В.Н. Азербайджан с V в. до н.э. по III в. н.э.//ИАН АзССР, 1950, № 1
↑ Алиев К.Г. Албанское войско и его вооружение//ДАН АзССР, 1957, № 8
↑ Hewsen, Robert H (2001). Armenia: A Historcial Atlas. Chicago: University of Chicago Press. p. 40. ISBN 0-226-33228-4.
↑ Крымский А.Е. Страницы из истории Северного или Кавказского Азербайджана (Классической Албании).//Кн.: Сергею Федоровичу Ольденбургу. К 50-летию научно-общественной деятельности 1882-1932 гг. Л., 1934
↑ books.google.it
↑ Plutarx, Paralel tərcümeyi-hallar. Pompey
↑ К. Алиев. К вопросу об источниках Страбона в описании древней Кавказской Албании. Ж. Доклады АН Азерб. ССР, XVI, 1960, № 4
↑ Тревер К. В. Очерки по истории и культуре кавказской Албании IV в. до н. э. — VII в. н. э. М.-Л., 1959, səh 144
↑ К вопросу о племенах Кавказской Албании. — исследования по истории культуры народов Востока. – М. – Л., 1960
↑ Халилов Дж.А. Римские фибулы из памятников Кавказской Албании и пути их проникновения.//Всесоюзн. симпозиум по проблемам эллинист, культуры на Востоке, Ереван, 1980.
↑ http://www.irs-az.com/pdf/090628203945.pdf
↑ Халилов Дж.А., Бабаев И.А. Античные традиции в материальной культуре Кавказской Албании.//Сб. Античность и античные традиции в культуре и искусстве народов Советского Востока, М., 1978.
↑ Рзаев Н.И. Ювелирное искусство Кавказской Албании.//ДАН АзССР, т. 21, 1965, № 1
↑ Azərbaycan Milli Ensiklopediyası "AZƏRBAYCAN" səhifə 176, Bakı – 2007
↑ F. Məmmədova, 1993, səh 146
↑ M. Brosset – Les ruines d’Ani, capitale de l'Arménie sous les rois Bagratides aux Xe et XIe siècles, v. 1-2, St.-РЬ., 1860-61
↑ Экономика и социальный строй Албании III — VII вв. — В кн.: Очерки истории СССР (III — IX вв.). — М., 1958 (rus.)
↑ Мамедова Ф. Дж. Из истории раннефеодальных отношений Кавказской Албании. — Изв. АН АзССР. Сер. истории, философии и права, 1968, № 2. (rus.)
↑ F. Məmmədova, 1993, səh 109
↑ Kalankatlı, I, VIII
↑ Hewsen, Robert H (2001). Armenia: A Historcial Atlas. Chicago: University of Chicago Press. p. 40. ISBN 0-226-33228-4.
↑ Kalankatlı, I, VIII
↑ Kalankatlı, I, VI
↑ Kalankatlı, I, IX
↑ Ammian Martselin, XVIII kitab, VI fəsil
↑ F. Buzand, V, 4
↑ Q. Qeybullayev, 1993, səh 219
↑ Yelişe, II fəsil, 208 s,48
↑ Yelişe, VII
↑ F. Cəlilov, 2006, səh 148
↑ Yelişe, VII
↑ Kalankatlı, I, 10
↑ Yelişe, VII
↑ Kalankatlı, I, XXII
↑ Kalankatlı, I, XXIII
↑ F. Məmmədova, 2006, səh 348
↑ Мамедова Ф. Дж. К вопросу о государственном строе Кавказской Албании: Изучение истории средневекового Востока Бартольдом В. В. и современное состояние науки. БЧ — М., 1974.
↑ Мамедов Т. М. Внешняя политика и войны Азербайджана по древнеармянским источникам. — ДАН АзССР, 1964, т. XX, Хя 10
↑ Kalankatlı, II, 17
↑ Бартольд В. В. Место прикаспийских областей в истории мусульманского мира. — Соч. М., 1963
↑ F. Məmmədova, 1993, səh 206
↑ Артамонов М. И. Очерки древнейшей истории хазар. — Л., 1936.
↑ Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi, I cild, Bakı, 2006
↑ Kalankatlı, II, 14
↑ Sebeos, XXXVI
↑ Kalankatlı, II, 10
↑ Алиев К.Г. К вопросу об общественно-экономическом строе древней Кавказской Албании//VIII Всесоюзи. конф. по Древнему Востоку, поев, памяти акад. В.В.Струве, М., 1979
↑ Kalankatlı, II, 18
↑ Kalankatlı, II, 18
↑ Kalankatlı, II, 18
↑ Kalankatl, II, XXI
↑ Kalankatlı, II, XX
↑ Kalankatlı, II, XX
↑ Kalankatlı, II, XXIII
↑ Kalankatlı, II, XXVI
↑ Kalankatlı,II, XXVII
↑ The Cambridge Ancient History, volume XIV, chapter 22b, page 662
↑ F. Məmmədova, 1993, səh 206-213
↑ Тревер К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании. — М.—Л.. 1959
↑ F. Məmmədova, 2006, səh 428
↑ Kalankatlı, II, XXXIX
↑ Kalankatlı, II, XXXVI
↑ Kalankatlı, II,XXXVII
↑ Kalankatlı, II, XXXVI
↑ Kalankatlı, II, XXXXIII
↑ Kalankatlı,III, XII
↑ Kalankatlı, III, XII
↑ Kalankatlı, III, III
↑ Kalankatlı, III, IX – XIX
↑ Kalankatlı, III, XVI
↑ Kalankatlı,III,12O
↑ Карахмедова А.А. О некоторых памятниках митраизма на территории Кавказской Албании.//ИАН АзССР, серия истории, философии и права, 1975, № 1
↑ Юсифов Ю.Б., Бабаев И.А. Кавказская Албания в эллинистическую эпоху. В кн.: Причерноморье в эпоху эллинизма.//Мат-лы III Все-союзн. симпозиума по древней истории Причерноморья. Цхалтубо, 1982, Тбилиси, 1985.
↑ Azərbaycan Tarxi yeddi cilldə,Bakı,2007, I cild
↑ Ямпольский З.И. О происхождении храмовой собственности древнего мира. ВДИ, 1959, № 4
↑ Michael Burgess – Lords temporal and lords spiritual, Borgo Press, 1995, səh 14 – 17
↑ Голубкина Т.И., Рагимова М.И. Свинец в материальной культуре Кавказской Албании.//Археол. и этнограф, изыскания в Азербайджане (1980-1981 гг.), Баку, 1986.
↑ Azərbaycan Tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild
↑ F. Məmmədova-Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası, Bakı, 1993
↑ М.Орманиан. Армянская церковь, ее история, учение, управление, внутренний строй, литература, ее настоящее. М. 1913, стр. 118
↑ История Агван, стр. 239-241
↑ История Агван, стр. 239-241
↑ История Агван, стр. 239-241
↑ Yo'av Karny. Highlanders: A Journey to the Caucasus in Quest of Memory, Macmillan, 2000, ISBN 0374226024, 9780374226022, p. 384: "Eight years after the beginning of Armenian migration, in 1836, the czarist government dissolved the Albanian Church district and brought it under the complete control of the Armenian national church."
↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times, Macmillan, 1997, p. 39, ISBN 0312101686, 9780312101688, quote: Throughout the fifteenth and sixteenth centuries and until 1815, there was also a catholicos of Caucasian Albania, resident at Gandzasar in Karabagh.
↑ Agop J. Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk, Nourhan Ouzounian. The Heritage of Armenian Literature, Wayne State University Press, 2002, ISBN 0814330231, 9780814330234, p. 169:"After the Arab domination ended, the Caucasian Albanian Church became a diocese of the Armenian Church and the name Aghvan survived only in the name of this diocese associated with the church and monastery complex at Gandzasar, which was the See of the Catholicate of the Caucasian Albanian Church"
↑ Rafik Kurbanov, Erjan Kurbanov, "Religion and Politics in the Caucasus" in Michael Bordeaux, The Politics of Religion in Russia and the New States of Eurasia, M. E. Sharpe, 1995, p. 230, ISBN 1563243571, 9781563243578.
↑ İ.Ormanian. Sitat gətirilən əsəri, səh. 45, 118
↑ С.Т.Еремян. Идеология и культура Албании III- VIII вв., стр. 329
↑ A.İohannesyan. Sitat gətirilən əsəri, səh, 130
↑ Z. M. Bünyadov – Azərbaycan VII – IX əsrlərdə, Bakı, 2007
↑ Azərbaycan Tarixi (yeddi cilddə), Bakı, 2007, II cild
↑ И.П.Петрушевский. О дохристианских верованиях крестьян Нагорного Карабаха, стр. 8.
↑ Алиев К.Г. О неопубликованных сырцовых гробницах, раскопанных Я.И.Гуммелем в 1938 г. МКА, 1973, VII
↑ Алиев В.Г. Кувшинные погребения античного периода в г. Нахичевани//ИИАН АзССР, серия истории, философии, права, 1976, № 1
↑ Алиев И., Османов Ф. Ванночные погребения Кавказской Албании // Искусство и археология Ирана и его связь с искусством народов СССР, М., 1983
↑ Алиев В. Катакомба в Бабадервише.//ИАН АзССР, серия истории, философии, права, 1969, № 4
↑ Ионе Г.И. Мингечаурские кувшинные погребения с оружием. КСИИМК, 1955, вып. 60
↑ Исмизаде О.Ш. Ялойлутепинская культура. Баку, 1956. История Азербайджана, т. 1, Баку, 1958
↑ Qazıyev S. M. İki küp və iki katakomba qəbri. MKA, III, Bakı, 1953
↑ Иессен А.А. Культура Ялойлутепе в Закавказье (предварительная характеристика).//Сб. аспирантов, ГАИМК, т. I, Л., 1929
↑ Даниелян О.А. Парное погребение в кувшине из Мингечаура. //ДАН АзССР, 1959, № 3.
↑ Пахомов Е.А. Кувшинное погребение из Мингечаура.//Изв. АзФАН СССР, 1944, № 9.
↑ Даниелян О.А. Железные мечи с бронзовыми рукоятками из грунтовых погребений Мингечаура.//Археологические исследования в Азербайджане, Баку, 1965.
↑ Казиев С.М. Альбом кувшинных погребений. Баку, 1960
↑ Qazıyev S.M., Aslanov Q.M. İki küp qəbri haqqında.MKA, II, Bakı, 1951
↑ Голубкина Т. И. Античные традиции и элементы в культуре кувшинных погребений Азербайджана.//Проблемы античной истории и культуры, II, Ереван, 1979
↑ Голубкина Т.И. Культура кувшинных погребений в Азербайджане. //Тр. музея истории Азербайджана, т. 4, 1961
↑ Голубкина Т.И. Четыре кувшинных погребения из Мингечаура. //ДАН АзССР, 1956, № 3.
↑ Пахомов Е.А. Обследование и раскопки кувшинных погребений Азербайджана.// АзФАН СССР, 1939, № 3.
↑ Kəsəmənli H.P. Xaçbulaqda tədqiq edilmiş daş qutu qəbirlər. AMM, VI c., Bakı, 1966.
↑ Ивашенко А.А. Кувшинные погребения Азербайджана и Грузии. ИАН АзССР, 1, 1947.
↑ Голубкина Т.И. Об археологическом обследовании и раскопках кувшинных погребений в районах Азербайджана в 1953 Г.//ИАН АзССР, серия обществ, наук, 1959, № 1.
↑ Кесаманлы Г.П. Хачбулагский курган с массовым захоронением. МКА, т. 8, Баку, 1976.
↑ Казиев С.М. Раскопки курганов в Степанакертском районе.// Изв. АзФАН СССР, 1939, № 3
↑ Массон В.М. Древние гробницы вождей на Кавказе. Кавказ и Восточная Европа в древности, М., 1973
↑ Пахомов Е.А. Кувшинное погребение из Мингечаура.//Изв. АзФАН СССР, 1944, № 9.
↑ Нуриев А.Б. О некоторых античных сосудах, найденных на территории Кавказской Албании. МКА, VIII, Баку, 1976.
↑ Нуриев А.Б. Стеклянные изделия и их производство в Кавказской Албании.//Автореф. дис. ...канд. ист. наук, Баку, 1966
↑ Оsmanov F.L. Qafqaz Albaniyasının maddi mədəniyyəti. Bakı, 1984
↑ Рзаев Н.И. Искусство Кавказской Албании (IV в. до н.э. – VII в. н.э.). Баку, 1976
↑ Асланов Г.М., Голубкина Т.И., Садыхзаде М.Г. Каталог золотых и серебряных предметов из археологических раскопок Азербайджана. Баку, 1966
↑ Ямпольский З.И. О статуе, найденной на территории Кавказской Албании. КСИИМК, 1955, вып. 60.F
↑ Халилов М. Дж. Исследование каменных изваяний Карабаха. – В сборнике: Археологические открытия 1982 года. Москва, 1984, с. 438-439.
↑ Халилов М. Дж. Древнее святилище, связанное с каменными изваяниями у с. Шатырлы. – Доклады АН Азербайджанской ССР, т. XLII, №7, 1986, с. 78-82.
↑ Халилов М. Дж. Каменные изваяния Азербайджана (II пол. I тыс. до н. э. – I тыс. н. э. ). – Автореферат диссертации . . . кандидата исторических наук. Москва, 1988.
↑ Халилов Мубариз. Антропоморфные каменные изваяния Карабаха. – В журнале: "Азербайджанская археология", № 1-4, 2004, с. 100-104.
↑ Халилов Мубариз. Антропоморфные каменные изваяния Карабаха. – В журнале: "Азербайджанская археология", № 1-4, 2004, с. 100-104
↑ M. Kalankatlı, I, XVII
↑ Пахомов Е.A. Статуэтка из Молла-Исаклинского сельбища и ее датировка.//Изв. АзФАН СССР, 1937, 2
↑ Войтов В. Е. , Каменные извйание из Унгету. – Центральная Азия: новые памятники письменности и искусства. Москва, 1987, səh. 106
↑ Кубарев В. Д. Древние изваяния Алтая (Оленные камни). Новосибирск, 1979, səh. 85-86
↑ Халилов М. Дж. Каменные изваяния Азербайджана (II пол. I тыс. до н. э. – I тыс. н. э. ). – Автореферат диссертации . . . кандидата исторических наук. Москва, 1988, səh 15
↑ Lukian, Toksaris və ya dostluq, 51-ci parça.
↑ M. Kalamkatlı, II, XII
↑ Ваидов Р. М. , Гейушев Р. Б. , Гулиев Н. М. Новые находки каменных баб в Азербайджане. – В сборнике: Археологические открытие 1973 года. Москва, 1974, с. 446-447s. 447.
↑ Ямпольский З.И. Две заметки к трактовке страбонова текста об азербайджанской Албании//Изв. АзФАН СССР, 1942, № 7
↑ Ямпольский З.И. Древние авторы о языке населения Азербайджана //ИАН АзССР, 1955, № 8
↑ Мнацаканян А.Ш. О литературе Кавказской Албании. Ереван, 1969
↑ Ямпольский З.И. Две заметки к трактовке страбонова текста об азербайджанской Албании//Изв. АзФАН СССР, 1942, № 7.
↑ Koryun, Maştosun həyatı
↑ История Агван, стр. 239-241
↑ Katolikos Drasxanakertli İohannes – "История Армении", səh. 78
↑ А.С.Вартапетов. К вопросу об историческом исследовании христианских памятников Народного Карабаха
↑ Alban yazısı haqqında
↑ Крупнов Е.И. Каякентский могильник – памятник древней Албании.// Тр. Гос. историч. музея, вып. И, М., 1940
↑ F.Məmmədova. Qafqaz albaniyası və albanlar. səh. 148
↑ Халилов Дж.А. Материальная культура Кавказской Албании. Баку, 1985
↑ Бабаев И.А. Античная черепица Кавказской Албании. СА, 1974, № 2
↑ Бабаев И.А. К вопросу о производстве предметов глиптики в Кавказской Албании. МКА, т. 7, Баку, 1973
↑ Голубкина Т.И. О строительных материалах Кавказской Албании. //Мат-лы к сессии, поев, итогам археол. и этнограф, исследований 1970 г. в Азербайджане (май 1971 г.), Баку, 1971
↑ Тревер К.В. К вопросу о культуре Кавказской Албании. М., 1960
↑ Голубкина Т.И. О строительных материалах Кавказской Албании. //Мат-лы к сессии, поев, итогам археол. и этнограф, исследований 1970 г. в Азербайджане (май 1971 г.), Баку, 1971.
↑ Зограф А.Н. Распространение находок античных монет на Кавказе. ТОНГЭ, I, 1945
↑ Халилов Дж.А., Бабаев И.А. Античные традиции в материальной культуре Кавказской Албании.//Сб. Античность и античные традиции в культуре и искусстве народов Советского Востока, М., 1978
↑ Халилов Дж.А. Раскопки на городище Хыныслы – памятнике древней Кавказской Албании. СА, 1962, № 1.
↑ Бабаев И.А., Казиев С.М. Кабалинский клад монет эллинистической эпохи. Нумизматика и эпиграфика, 1971, вып. IX
↑ Пахомов Е.A. Чеканка в Албании подражаний монетам македонским или селевкидским в I в. до н.э.//Тр. Музея истории Азербайджана, V, Баку, 1962
↑ Исмизаде О.Ш. О ювелирном ремесле в древней Кавказской Албании. МКА, VII, Баку, 1973.
↑ Пахомов Е.А. Монетные клады Азербайджана и других республик, краев и областей Кавказа. Баку, вып. I-VI, 1926-1957
↑ Пахомов Е.А. Монеты Азербайджана, Баку, вып. I, 1959.
↑ Пахомов Е.A. Чеканка в Албании подражаний монетам македонским или селевкидским в I в. до н.э.//Тр. Музея истории Азербайджана, V, Баку, 1962
↑ Пахомов Е.А. Монеты Мингечаура. МКА, II, 1951
↑ Пахомов Е.А. Античные монеты в Албании (в пределах Азербайджанской ССР). ВИКА, Баку, 1962
↑ Пахомов Е.А. Монетные клады Азербайджана и других республик, краев и областей Кавказа. Баку, вып. I-VI, 1926-1957
↑ Пахомов Е.А. Монеты Азербайджана, Баку, вып. I, 1959.
↑ 277,0 277,1 277,2 277,3 Алиев К.Г. Античные источники по истории Азербайджана, Баку, 1986
↑ 278,0 278,1 Алиев К.Г. К вопросу об общественно-экономическом строе древней Кавказской Албании//VIII Всесоюзи. конф. по Древнему Востоку, поев, памяти акад. В.В.Струве, М., 1979
↑ Даниелян О.А. К вопросу о появлении железа в Азербайджане. //ДАН АзССР, XXVII, 1971, № 8
↑ 280,0 280,1 Бабаев И.А. К вопросу о возникновении государства Албании (Кавказской) //ИАН АзССР, серия истории, философии, права, 1976, № 4.
↑ Алиев К.Г К вопросу о земледелии и скотоводстве в древней Албании//Учен. зап. ДагФАН СССР, т. 19 (серия обществ, наук), кн. 2, Махачкала, 1969
↑ Бабаев И.А. Исследования общественного здания второй половины I в. до н.э. – I в.н.э. на городище Кабала. СА, 1977, № 4
↑ Еремян С.Т. Экономика и социальный строй Албании III-VII вв. // Очерки истории СССР (III-IХ вв.), М., 1958
↑ Бабаев И.А. К вопросу о возникновении государства Албании (Кавказской) //ИАН АзССР, серия истории, философии, права, 1976, № 4
↑ 285,0 285,1 285,2 285,3 285,4 285,5 285,6 Алиев К.Г. Албанское войско и его вооружение//ДАН АзССР, 1957, № 8.
↑ Исмизаде О.Ш. Ялойлутепинская культура. Баку, 1956. История Азербайджана, т. 1, Баку, 1958
↑ Халилов Дж.А., Бабаев И.А. Античные традиции в материальной культуре Кавказской Албании.//Сб. Античность и античные традиции в культуре и искусстве народов Советского Востока, М., 1978
↑ Qazıyev S.M. Mingəçevirdə tapılmış bəzi silahlardan. MKA, II, Bakı, 1951
↑ Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə), I cil, Bakı, 2007
↑ Халилов Дж.А. Римские фибулы из памятников Кавказской Албании и пути их проникновения.//Всесоюзн. симпозиум по проблемам эллинист, культуры на Востоке, Ереван, 1980
↑ Юсифов Ю.Б., Бабаев И.А. Кавказская Албания в эллинистическую эпоху. В кн.: Причерноморье в эпоху эллинизма.//Мат-лы III Все-союзн. симпозиума по древней истории Причерноморья. Цхалтубо, 1982, Тбилиси, 1985
↑ Рзаев Н.И. Искусство Кавказской Албании (IV в. до н.э. – VII в. н.э.). Баку, 1976.
↑ Алиев К.Г. Кавказская Албания. Баку, 1974
↑ Асланов Г.М. Материальная культура Мингечаура I-VII вв. //Автореф. дис. ...канд. ист. наук, Баку, 1963
↑ Абибуллаев О.А. К вопросу о древней металлургии Азербайджана, МИ А, 125, 1965
↑ Карахмедова А.А. Бусы как один из источников изучения истории Кавказской Албании.//Автореф. дис. ...канд. ист. наук, Ереван, 1978
↑ Исмизаде О.Ш. О ювелирном ремесле в древней Кавказской Албании. МКА, VII, Баку, 1973.
↑ Асланов Г.М., Голубкина Т.И., Садыхзаде М.Г. Каталог золотых и серебряных предметов из археологических раскопок Азербайджана. Баку, 1966
↑ Рзаев Н.И. Ювелирное искусство Кавказской Албании.//ДАН АзССР, т. 21, 1965, № 1
↑ Ваидов Г.М. Первые итоги археологических работ в Торпагкале. МКА, VI, Баку, 1965
↑ Бабаев И.А., Ахмедов Г.М. Кабала. Баку, 1980
↑ Иессен А.А. К вопросу о древнейшей металлургии меди на Кавказе.//Изв. ГАИМК, 120. М.-Л., 1935.
↑ Бабаев И.А. К вопросу о производстве предметов глиптики в Кавказской Албании. МКА, т. 7, Баку, 1973
↑ Ионе Г.И. Глиняные сосуды-сапожки из Мингечаура. МКА, III, 1953
↑ Ионе Г.И. Керамическое производство древнего и средневекового Азербайджана (по данным раскопок Мингечаура).//Автореф. дис. ...канд. ист. наук, Л., 1958.
↑ Голубкина Т.И. О зооморфной керамике из Мингечаура. МКА, II, Баку, 1951.
↑ Халилов Дж.А. Материальная культура Кавказской Албании. Баку, 1985
↑ Бабаев И.А. Некоторые вопросы изучения памятников глиптики в Азербайджане//ДАН АзССР, XX, 1964, № 6
↑ Левиатов В.Н. Азербайджан с V в. до н.э. по III в. н.э.//ИАН АзССР, 1950, № 1
↑ Иессен А.А. К вопросу о памятниках VIII-VII вв. до н.э. на юге европейской части СССР. СА, XVIII, 1953.
↑ Крупнов Е.И. Древнейшая культура Кавказа и кавказская этническая общность. СА, 1964, 1
[redaktə]Həmçinin bax

Alban ölkəsinin tarixi
Qafqaz albanları
Alban dili
[redaktə]Xarici keçidlər

Mehriban Əliyeva Qafqaz Albaniyası haqqında
Qafqaz Albaniyası haqqında portal (rusca)
Vaqif Piriyev, Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyası, "Müəllim" nəşriyyatı, Bakı, 2006
Qafqaz Albaniyasının məbədləri
Kateqoriyalar: Tarixi dövlətlərQafqaz AlbaniyasıTarixi türk dövlətləri

قس روسی

Кавка́зская Алба́ния (др.-греч. Ἀλβανία, др.-арм. Алуанк, новoарм. Агванк, ср.-перс. Арран, самоназвание неизвестно[9]) — древнее государство, возникшее в конце II[10] — середине I веков до н. э.[11][12] в восточном Закавказье, занимавшее часть территории современных Азербайджана, Грузии и Дагестана.
В 387 году при разделе Армении между Сасанидским Ираном и Римской империей территория Албанского царства была увеличена за счёт передачи ему двух армянских областей Арцах и Утик [13]. В 461 году самостоятельность Албанского царства была ликвидирована, и Албания стала марзпанством — провинцией (военно-административным округом) в составе Сасанидского государства (до нач. VIII в.).
Столицами Кавказской Албании в разное время были города Кабала (до VI в.) и Партав.
По крайней мере до XIII века территория, которую прежде занимала Кавказская Албания, была известна под персидским названием — Арран[14].
Содержание [показать]
[править]История

[править]Население
Основная статья: Кавказские албаны


Этническая карта Кавказа в V—IV вв., до н. э. Карта составлена на основании свидетельств античных авторов и археологических предположений. Неокрашенные места объясняются недостаточной изученностью данных территорий
Население Кавказской Албании — албаны (не имеют отношения к балканским албанцам и представителям казахского рода албан) — изначально представляло собой союз 26 племён, говоривших на различных языках лезгинской ветви нахско-дагестанской семьи. К ним относились албаны, гаргары (рутульцы)[15][16][17], утии (удины), гелы (агулы), чилби, леги (лезгины), сильвы, лпины. Многочисленные племена албанского племенного союза населяли территории между Иверией и Каспийским морем, от Кавказского хребта до реки Кура, хотя территория проживания албаноязычных племен распространялась и южнее, к Араксу. Албаноязычные племена — гаргары, гелы, леги, чилби, сильвы, лпины, цоды — населяли предгорья Большого Кавказа и юг современного Дагестана. Утии жили на побережье Каспия и в провинции Утик. Среди всех племен самым значительным (крупным) были гаргары, на что указывают многие исследователи[18][19]. О гаргарах и амазонках подробно писал древнегреческий географ Страбон. Исследователи утверждают, что албанский алфавит был создан на базе гаргарского языка [19][20].
Когда античные географы и историки говорят о населении Албании, то в первую очередь речь идёт об албанах[21]. По мнению специалистов, изначально албанами называлось только одно из 26 племен, обитавшее на левом берегу Куры. Именно это племя инициировало объединение племен в союз, и название «албаны» стало распространяться и на другие племена[22]. Античные греко-римские источники локализуют албанов на левобережье[23] Куры, от Иверии до Каспийского моря. Так, согласно Страбону, племя албанов жило между Иверией и Каспием[24], Плиний Старший локализует их от Кавказского хребта (montibus Caucasis) до реки Кура (ad Cyrum amnem)[25], Дион Кассий сообщает, что албаны живут «выше реки Кура (др.-греч. Ἀλβανῶν τῶν ὑπὲρ τοῦ Κύρνου οἰκούντων[26])». По мнению К. В. Тревер, коренной территорией албан, наибольшего по численности в союзе албанских племен, являлось среднее и нижнее течение Куры, главным образом левобережье[27]. В. Ф. Минорский, один из крупнейших специалистов по истории Закавказья, локализует албан на открытой равнине[28]. Согласно В. В. Бартольду, албаны жили на прикаспийских равнинах[29]. Согласно «Британской энциклопедии "Британника"», албаны обитали в горных равнинах Большого Кавказа и в стране к северу, граничащей с Сарматией, то есть в современном Дагестане[30].Античные авторы, описывая албан, отмечают их высокий рост, светлые волосы и серые глаза. Таким именно представ­ляется ученым-антропологам древнейший тип коренного кав­казского населения — кавкасионский, широко представлен­ный в настоящее время в горных районах Дагестана, Грузии и отчасти Азербайджана. Несколько позднее в Восточный Кавказ проникает другой (тоже достаточно широко здесь представленный древнейший[31] антропологический тип ) а именно Каспийский значительно отличающийся от кавкасионского.[32]
[править]Территория


Территория Кавказской Албании до 387 года, согласно общепринятой[33][34][35][36][37][38][39][40][41][42][43][44][45][46] в мировой науке концепции
Древнейшей областью Кавказской Албании была северная часть долины Куры к югу от впадения в нее Алазани. В I тыс. до н. э. здесь начали формироваться ранние городские общины, в том числе древняя столица Албании — Кабалак. Население страны было полиэтническим, его основу составляли народности, говорившие на нахско-дагестанских языках[47].
По мнению большинства авторов, восточная граница Великой Армении с Кавказской Албанией установилась по Куре в начале II в. до н. э., когда основатель этого государства Арташес I, предположительно, завоевал куро-аракское междуречье[48] у Мидии Атропатены (либо покорил жившие там албанские племена), и сохранялась на протяжении практически всего периода существования Великой Армении (со II века до н. э. до 390-х гг. н. э.)[33][34][35][37][38][39][40][41][42][43][49][50][51][52].
Существует концепция, согласно которой Арташесиды получили эти территории в наследие от эпохи предыдущей династии Ервандидов (о завоевании этой территории именно Арташесом I исторические источники (в том числе Страбон[53]) умалчивают[54]). Саки (шаки), так же как и утии, обитали в области Утик, на территории, позже получившей название Сакасена.
С начала возникновения централизованного Албанского царства (конец II или середина I в. до н. э.)[52][55][56] оно занимало левобережье Куры, начиная от среднего течения рек Иори и Алазани, до Ахсу, от Большого Кавказа до Каспия[42]. Согласно «Географии» Анании Ширакаци (VII в.), коренная территория собственно Кавказской Албании состояла из 6 провинций[57]: «Албания, то есть Агуанк, к востоку от Иверии, смежна с Сарматией у Кавказа и простирается до Каспийского моря и до пределов армянских на Куре. … Албания заключает в себе следующие провинции»:
Иехни
Бех
Камбечан
Шаке
Востани-Марцпан
Дашти-Баласакан
Ширакаци, как и все античные греко-римские авторы, помещает территорию Албании между рекой Кура и Большим Кавказским хребтом:«Но мы рассказываем о собственно стране Албании, которая находится между большой рекой Курой и Кавказскими горами»[58].
В 387 году, после раздела Великой Армении между Византией и Ираном, Куро-Аракское междуречье (Арцах и Утик), принадлежавшее Армении, было передано в состав Албанского царства (с 462 года - марзпанства).


Армения в пятом и шестом веках н. э., карта из «Кембриджской Истории Древнего Мира», т.14, изд. 1970—2001 гг. Сиреневой линией (по реке Куре) показана армяно-албанская граница к концу IV вв н. э., красной линией — границы Албании после 387 года
Раннесредневековая Албания не была полностью идентична античной Албании[59][60][61][62]. Албания той эпохи была полиэтничной страной, в Арцахе проживали армяне [62][63][64][65][66][67][68] (согласно некоторым авторам, и албаны[9]), основная часть населения Утика была арменизирована[64][69][33][49][51][70].
Антропологические исследования показывают, что нынешние карабахские армяне являются прямыми физическими потомками древнейшего населения области[71][72]. Согласно академику Б. А. Рыбакову, уже в IV—V вв. только равнинные части Утика ещё продолжали сохранять свои этнические особенности, хотя и были затронуты общим процессом арменизации[66]. Р. Хьюсен отмечает, что «христианская или новая культура Албании, которая процветала после перевода в пятом столетии нашей эры столицы из Кабалы, к северу от Куры, на Партав, к югу от реки, была по существу и несомненно армянской»[73]. По мнению Хьюсена, народы, населявшие Арцах и Утик и завоёванные армянами во II веке до нашей эры, подверглись арменизации на протяжении последующих нескольких столетий, однако некоторые из них по прежнему упоминались как самостоятельные этнические группы, когда эти регионы отошли к Албании в 387 году нашей эры[9]. Р. Хьюсен отмечает также, что «население юго-восточного Кавказа, будь то под властью Армении или Албании, было очень смешанным, поэтому причислить его к одним или другим или даже просто разделить его на две группы не представляется на данный момент возможным в связи с недостатком доказательств»[9]. К. В. Тревер отмечает, что в IX—X веках «Арцах и большая часть Утика были уже давно полностью арменизованы»[64]. Степанос Сюнеци около 700 года сообщает о наличии арцахского диалекта армянского языка [74], арабский автор Истахри (X век) сообщает, что за Бардой и Шамкором жил «народ из племени армян по имени Сиявардийцы» и что «Путь из Берда’а в Дабиль идет по землям армян». Истахри отмечет также, что по-армянски говорят в области вокруг города Дабиля (Двина), а в стране Берда’а язык арранский[75]. Как отмечает К. Босуорд в «Энциклопедии Ираника», к этому времени арранский язык сохранился в Барде[76] (в Утике). Армянский историк IX—X вв. Ованес Драсханакертци отмечает, что жители Восточного края «из нашего народа и паства пажити нашей»[77].
С раннесредневековой эпохи также происходила картвелизация областей, лежащих в пограничной албано-грузинской зоне. Южные, прикаспийские области, в частности Каспиана, были населены различными ираноязычными племенами, потомками которых является часть современных талышей.
Консолидации албанской нации не произошло. Как античные, так и средневековые авторы, говоря об албанах, упоминают различные названия племён, проживающих у подножья Большого Кавказа, на левобережье Куры. Так, согласно Ал-Истахри, «Говорят, что на вершинах гор, простирающихся в смежности с Баб-ул-Абвабом, живёт более семидесяти различных племен, и у каждого племени особый язык, так что они не понимают друг друга»[75].
Р. Хьюсен отмечает, что точное время исчезновения албанского этноса неизвестно[78]. При этом историк XIII века Григор Акнерци сообщает о покорении монголами албанского, армянского и грузинского народов, проводя четкое различие между албанами и другими народами[79].
[править]Древняя история


Армения, Колхида, Иберия и Албания в начале н. э. Из «Атласа классической и античной географии» Самуэля Батлера, XIX век.


Закавказье в II—I вв., до н. э., по «Всемирной истории», т.2, (М., 1956 г.) Цветом закрашена территория государств Закавказья в середине II века (по другим данным, Албанского государства тогда не существовало[55]); чёрный пунктир вдоль Куры — армяно-албанская граница после 66 г. до н. э. Врезка (здесь не воспроизведена) показывает границу вдоль Куры и для империи Тиграна Великого в первой половине I в. до н. э.


Закавказье в I—IV вв. н. э. по «Всемирной Истории» (вкладка) Заштрихованы земли Великой Армении, отошедшие от неё к соседним государствам после раздела в 387 г.
О древней истории Албании Кавказской свидетельствуют артефакты археологических культур таких как Ялойлутепинской[80] .
Ялойлутепинская культура относится к III—I вв. до н. э. и названа по памятникам в местности Ялойлутепе (Габалинский район Азербайджана). Среди находок известны могильники — грунтовые и курганные, захоронения в кувшинах и сырцовых гробницах, погребения — скорченные на боку, с орудиями (железные ножи, серпы, каменные зернотёрки, песты и жернова), оружием (железные кинжалы, наконечники стрел и копий и др.), украшениями (золотые серьги, бронзовые подвески, фибулы, многочисленные бусы) и главным образом с керамикой (чаши, кувшины, сосуды на ножках, «чайники» и др.). Население занималось земледелием и виноделием[80].
Албаны впервые упоминаются во времена Александра Великого у Арриана: они сражались против македонян на стороне персов в 331 до н. э. при Гавгамелах в войске Атропата, персидского сатрапа Мидии. При этом неизвестно, в какой зависимости они были от Атропата или царя Дария III, была ли эта зависимость вообще или они выступали в качестве наёмников — как, например, греческие гоплиты.
По-настоящему древний мир познакомился с албанами во время походов Помпея, в 66 до н. э.[81]. Преследуя Митридата Евпатора, Помпей через Армению двинулся в сторону Кавказа и в конце года расположил войско на зимние квартиры тремя лагерями на Куре, на границе Армении и Албании[82]. Видимо, первоначально вторжение в Албанию не входило в его планы; но в середине декабря албанский царь Ороз переправился через Куру и неожиданно атаковал все три лагеря, но был отбит. На следующее лето Помпей, со своей стороны, в качестве возмездия совершил неожиданное нападение на Албанию и совершенно разгромил в бою албанское войско, частью окружив и уничтожив, частью загнав в соседний лес и там сжегши; после этого он даровал албанам мир и взял у них заложников, которых провёл в своём триумфе. В ходе этих событий были составлены (особенно историографом Помпея Феофаном Митиленским) первые детальные описания этой страны, которые дошли до нас в изложении Страбона (География, 11.4):
«Албаны больше привержены к скотоводству и стоят ближе к кочевникам; однако они не дики и поэтому не очень воинственны. (…) Люди там отличаются красотой и высоким ростом, вместе с тем они простодушны и не мелочны. У них обычно нет в употреблении чеканной монеты, и, не зная чисел больше 100, они занимаются лишь меновой торговлей. И в отношении прочих жизненных вопросов они высказывают равнодушие. К вопросам войны, государственного устройства и земледелия они относятся беззаботно. Однако сражаются они как в пешем строю, так и верхом в полном и тяжёлом вооружении подобно армянам [то есть в пластинчатых доспехах, покрывающих всадников и коней].
Войско они выставляют большее, чем иберы. Именно они вооружают 60 тысяч пехотинцев и 22 тысячи всадников, со столь многочисленным войском они выступили против Помпея. Албаны вооружены дротиками и луками; они носят панцири и большие продолговатые щиты, а также шлемы из шкур зверей, подобно иберийцам. Албаны чрезвычайно склонны к охоте, однако не столько благодаря умению, сколько по страсти к этому занятию.
Их цари также замечательны. Теперь, правда, у них один царь управляет всеми племенами, тогда как прежде всякое разноязыкое племя управлялось собственным царём. Языков у них 26, так что они нелегко вступают в сношения друг с другом. (…) Они почитают Гелиоса, Зевса и Селену, особенно Селену, святилище которой находится вблизи Иберии. Обязанность священника у них исполняет самый уважаемый человек после царя: он стоит во главе большой и густонаселённой священной области, а также распоряжается рабами храма, многие из которых, одержимые богом, изрекают пророчества. Того из них, кто, став одержимым богом, в уединении скитается по лесам, священник приказывает схватить и, связав священной цепью, пышно содержать весь год; затем его вместе с другими жертвами богине закалывают. Жертвоприношение производится следующим образом. Кто-то из толпы, хорошо знакомый с этим делом, выступает со священным копьем в руке, которым по обычаю можно совершать человеческие жертвоприношения, и вонзает его сквозь бок в сердце жертвы. Когда жертва валится наземь, они получают известные предзнаменования по способу падения и объявляют всем. Затем приносят тело в определённое место и все топчут его ногами, совершая обряд очищения.
Старость у албанов в чрезвычайном почёте, и не только родителей, но и прочих людей. Заботы о покойниках или даже воспоминания о них считаются нечестием. Вместе с покойниками погребают и всё их имущество, и потому живут в бедности, лишённые отцовского достояния.»
Страбон преувеличивает примитивность албан: археологические данные показывают известное развитие земледелия, хорошую посуду, изготовленную на гончарном круге и т. д. Но несомненно, что уровень развития албан был довольно низок, особенно по сравнению с соседними армянами и иберами[83]. На территории Албании и Иверии были введены небольшие римские отряды[81].
Так или иначе, в конце II в. — середине I в. до н. э. Албания превратилась из союза племён в раннеклассовое государство со своим царём[84]. Главным городом Албании до VI века была Кабала (Кабалака; Кабалак)[85]. Этот город просуществовал до XVI века, когда был разрушен войсками Сефевидов. Его руины сохранились в современном Кабалинском (ранее — Куткашенском) районе Азербайджана[51].
Октавиан Август упоминает в своей надписи о «союзных» (под чем нередко понимались вассальные) отношениях с царями Албании, равно как Иберии и Мидии Атропатены. На протяжении I в. до н. э. в Албании нередко стояли римские воинские части (видимо, для охраны Дарьяльского ущелья от аланов), и одна из них даже оставила в 90-х гг. надпись на берегу Каспийского моря. В 116 г. Траян, ненадолго превратив Армению в римскую провинцию, «дал албанам царя». Однако вывод римских войск из Армении вернул албанам относительно независимое положение[86][87]. Бедствия, которым подверглась Армения в III в. из-за персидских нашествий, заставляли многих армян искать убежища в Албании, что способствовало социально-экономическому развитию этой страны.
Древнегреческий историк Клавдий Птолемей (II век) в своем географическом описании Албании делит ее территорию на пять зон, естественногеографическими рубежами которых выступают называемые им реки Восточного Кавказа. Причем в четырех таких районах он особо выделяет по одному городу и называет иные населенные пункты. В междуречье пограничной с Азиатской Сарматией река Соана и река Герр — это город Телайба и населенный пункт Тилбис, в междуречье Герра и Кайсия — город Гелда и пункты Тиавна и Табилака, в междуречье Кайсия и Албана — город Албана и пункты Хабала, Хобота, Бозиата, Мисия, Хадаха, Алам, в междуречье Албана и Кюра — город Гайтара и 11 населенных пунктов и, наконец, между анонимной рекой, впадающей в Кюр, и границей с Иберией — ещё пять населенных пунктов[88].
[править]Албанские царские династии
Генеалогическую легенду о происхождении первой царской династии Албании — Арраншахов (как называли себя албанские цари, от персидского Арран — Албания и шах — царь, то есть царь Албании[14]) — сообщает Мовсес Каланкатуаци, пересказывая при этом Мовсеса Хоренаци. Суть её в том, что эпоним Албании Аран был назначен править этим районом армянским царем Валаршаком (этническим парфянином, родоначальником армянских Аршакидов). Этот Аран, согласно легенде, был потомком родоначальника соседней армянской области Сюник, Сисака, который, в свою очередь, являлся потомком легендарного прародителя армян Айка , а через него — сына Ноя Иафета. Легенда, таким образом, связывает происхождение албанской государственности с Великой Арменией, причём в первоначальном варианте (у Хоренаци) она просто рассматривает управляемые Арраншахами земли как часть Армении[89][90][91]. Легенда, очевидно, поздняя и имеет книжное армянское происхождение; но труд Каланкатуаци показывает, что она была распространена и в Албании. Тем не менее ничего общего с действительностью она не имела, так как Хайк, Сисак и Аран не были реальными лицами[92][93][цитата не приведена 31 день].
Первая известная историографии царская династия, носившая титул Арраншахи (Араншахики, Ераншахики), была местного происхождения. Название Араншахик могло происходить как от имени эпонима Арана, так и от этникона Аран.[94] По мнению К. В. Тревер, «первые цари Албании несомненно являлись представителями местной албанской знати из числа наиболее выдвинувшихся племенных вождей. Об этом говорят и их неармянские и неиранские имена (Оройс, Косис, Зобер в греческой передаче; как они звучали по-албански, мы пока не знаем)»[95].
Сменившая её династия Аршакидов была младшей ветвью парфянских Аршакидов и вместе с аршакидскими династиями соседних Армении и Иберии составляла пан-Аршакидскую семейную федерацию.[92][96][97][98][99][100] Ранняя история династии неизвестна; согласно Мовсесу Каланкатуаци, основателем династии стал Санатрук, вождь маскутов, но эта версия была опровергнута учеными. Историю династии ведут от её первого известного представителя Вачагана I Храброго, родом из исторической области Маскут, который являлся потомком вождей маскутов (массагетов), пришедших к власти в Кавказской Албании в I в. н. э.
[править]Сасаниды

См. также: Албанское марзпанство
Царь Урнайр, первым среди албанских царей принявший христианство и крестившийся в Армении ок. 370 г., был верным союзником Персии, и в награду за этот союз Албания получила свою долю при разделе Армении между Персией и Римом (387) — области Арцах, Утик и Шакашен. Именно в Утике, в следующем столетии, царь Вачэ построил город, который назвал в честь персидского царя Пероза Перозапат и который стал известен под названием Партав (позже Бердаа); впоследствии этот город стал столицей Албании.
Однако в дальнейшем Албания стала подвергаться всё более сильному давлению Сасанидского Ирана — как политическому, так и религиозному (принуждение к принятию зороастризма, действительно имевшего корни в стране, особенно на ираноязычном востоке). В частности, албанского царя Вачэ заставили перейти в зороастризм, но он, впрочем, вскоре вернулся к христианству.
В результате в 450 г. албаны приняли участие в антиперсидском восстании, которое возглавил спарапет (главнокомандующий) персидской Армении Вардан Мамиконян и к которому примкнули также иберы. Первая крупная победа восставших была одержана именно в Албании, при городе Халхала (совр. Казах), который служил тогда летней столицей албанских (а ранее, армянских) царей. Затем, однако, восставшие были разгромлены в Аварайрской битве. В 457 г. царь Вачэ поднял новое восстание; в 461 г. самостоятельность Албанского царства была ликвидирована, и Албания стала марзпанством — провинцией (военно-административным округом) в составе Сасанидского государства.
Вновь вспыхнувшее восстание трёх закавказских народов, которое возглавили иберийский царь Вахтанг I Горгасал («Волчья Голова») и армянский спарапет Ваган Мамиконян (481—484), заставило персов восстановить царскую власть в Албании. При царе Вачагане Благочестивом (487—510) проводится активная христианизация населения и вообще наблюдается культурный подъём; по словам современного ему историка, он построил столько церквей и монастырей, «сколько дней в году». Однако с его смертью царская власть в Албании вновь была ликвидирована и заменена властью персидских наместников — марзпанов. Впрочем, сохранились мелкие князья, происходившие из местной ветви парфянской династии Аршакидов.
Тем временем через Дербентский проход усилились набеги кочевых племён с севера. В 552 в Восточное Закавказье вторглись савиры и хазары. После этого персидский шах Хосрой (531—579 гг.) развернул в районе Дербента грандиозное фортификационное строительство, призванное защитить его владения от новой волны кочевников. Знаменитые Дербентские укрепления, построенные в 562—567 гг., перекрыли узкий проход между Каспийским морем и Кавказскими горами, но всё же не стали панацеей от нашествий. Так в 626 г. вторгшееся тюрко-хазарское войско под командованием Шада захватило Дербент и вновь разграбило Албанию.
[править]Михраниды, арабы и исламизация Албании
Во второй четверти VII века независимость Албании от сасанидских шахиншахов была на короткое время восстановлена. Албанию с 630 возглавили князья из династии Михранидов, ведшие свое происхождение от персидских Сасанидов, но быстро арменизировавшиеся[101]. Михраниды пришли к власти в результате почти поголовного истребления правившего в Арцахе рода Ераншахиков в ходе борьбы между арменизированными албанскими и армянскими феодальными родами за захват сюзеренных прав над феодальной Албанией[64]. Вараз-Григор и сын его Джеваншир становятся полунезависимыми владетелями; Джеваншир борется с персами, но затем ему приходится объединить силы с Сасанидами в попытке остановить арабское нашествие.
В эту эпоху получила развитие албанская письменность, созданная изобретателем армянской письменности Месропом Маштоцем в начале V в. Впрочем, армянский язык — язык двора и церкви — мало-помалу вытеснил собственно албанский в литературе. При Джеваншире происходит новый (после Вачагана Благочестивого) всплеск культурной жизни. Вскоре после гибели этого князя (убитого заговорщиками) была составлена «История страны Алаунк», принадлежащая перу армянского[64][102][103][104][105][106][107][108][109] историка, уроженца области Утик) Мовсеса Каганкатваци (Каланкатуаци). Это — основной источник по истории Албании (др.-арм. Алуанк, новоарм. Агванк) . Этот памятник содержит также уникальный образец армянской[109][110] поэзии — элегию-плач, сочинённый армянским поэтом-лириком 7 в. Давтаком Кертогом [111] на гибель Джеваншира (акростих на 36 букв армянского алфавита):
По всей земле пронеслась слава его,
Имя его долетело во все концы света,
Силу разума его и гениальную мудрость
Вся вселенная торжественно прославляла.
Император греческий и царь страны южной
Рады были узреть владетеля [Алуанка].
С радостными приветствиями принимали его,
Почестями и славой венчали его.
Но вот нежданно обрушилась беда.
Неотступный разврат предстал перед нами.
Прогневали Творца своими проступками,
И предал Он гибели правителя страны.
Удалились прочь хранители его.
Силы небесные покинули его,
Ибо Господь удалился в тот чёрный день,
Оставив его злодею на попрание
В VII—VIII веках через территорию Албании, сменяя друг друга, проходили хазары и арабы, боровшиеся за контроль над регионом.
В 654 войска Халифата, пройдя через Албанию, вышли за Дербент и атаковали хазарское владение Беленджер, однако сражение закончилось разгромом арабского войска, а хазары взимали дань с Албании и совершили несколько набегов.
Джеваншир несколько десятилетий пытался противостоять завоевателям, заключал союзы с хазарами и Византией, но в 667, перед лицом двойной угрозы со стороны арабов на юге и хазар на севере, признал себя вассалом Халифата, что стало поворотным пунктом в истории страны и способствовало её исламизации. В VIII в. большая часть населения Кавказской Албании была мусульманизирована Халифатом [112].
В 705 власть Мехранидов была полностью упразднена арабами.
С установлением династии Омейядов арабам удалось закрепиться в Закавказье, и с первых годов VIII века начинается непрерывная череда арабо-хазарских войн. Успех сопутствовал попеременно как той, так и другой стороне. Пограничной зоной между противниками оставался Дербент.
В 716—718, когда арабы осадили Константинополь, хазары вторглись в Восточное Закавказье, оттянув на себя часть арабских сил. В 730—731 состоялся самый масштабный набег хазар. Хазары дошли до города Ардебиль в Иранском Азербайджане (не путать с современным Азербайджаном), а отдельные отряды — до окрестностей Мосула. В 737 арабский полководец Мерван, собрав 120-тысячную армию, одновременно через Дербент и Дарьял вторгся в Хазарию. Его войска соединились под тогдашней хазарской столицей Семендер и взяли город. На этом вторжения хазар закончились.
[править]Распад Кавказской Албании на феодальные княжества

Основная статья: История Армении
В раннем средневековье албанское население правобережья было частью арменизировано, частью иранизировано, и хотя на албанском языке по прежнему говорили в столице Барде и её окрестностях — в равнинном Утике[113], Албания к IX—Х векам превратилась в историческое понятие[114]. Это понятие прилагалось в основной к западной части (междуречие Куры и Аракса) раннесредневековой Албании, населенной в значительной степени армянским населением и не идентичным к античной Албании[115][116]. Для армянонаселенных областей запада бывшей Албании (на территории современного Нагорного Карабаха[117]) топоним Албания/Арран[118] не имело какого-либо этнического содержания[119][120]. Средневековый историк сообщает «страна армянская в гаварах Агванка» и «Страна Агванк, которую называют глубинной Арменией»[121].
В середине IX века на юго-западе бывшей Албании образовалось армянское[122][123][124][125][126] феодальное княжество Хачен с армянским населением[116][127][128]. Армянский [61][129][130][131][132][133][134][135] князь Сахл Смбатян, известный под арабизированным именем «Сахл ибн Сунбат ал-Армани»[136] в течение нескольких десятилетий возглавляет Хаченское княжество. В 837 году он выдал арабам Бабека и за это получил титул «батрик ар-Рани». Его внук Григор, именовавший себя также «Хамам» (арабская калька имени) и известный под прозвищем «Барепашт» (арм. «Благочестивый»), около 893 г. получил царский титул и, по словам Мовсеса Каганкатваци, «возобновил упраздненное царство Алуанка»[137]. Однако после смерти Григора Хамама (около 897) его царство вновь распалось. Князья Хачена являлись вассалами армянских Багратидов. В 1003 г. земли по правому берегу Куры были поделены между армянским царем Гагиком I и гянджинским эмиром Фадлуном. В результате номинальный титул «царя Албании» перешёл к армянской династии Кюрикидов — северной ветви армянских Багратидов, царям Ташира и Дзорагета[138][139], которые в 1017 году объединили Парисос к своим владениям.
С массовым переселени­ем тюрок-огузов (начиная с XI в.) происходит тюркизация региона. Албанский этнос исчезает окончательно, память об Албании остается только в географическом названии «Арран» и в армянском «Албанском» (Агванском) католикосате.
В средние века эти земли наряду с Киликией являлись центрами армянской политической и культурной жизни[140].
[править]Христианство как государственная религия

Основная статья: Церковь Кавказской Албании
Албаны верили, что христианство в их землю занёс Елише (Святой Елисей), ученик апостола Фаддея, претерпевший там же мученичество. Фактически христианство стало государственной религией Албании в начале IV в., когда царь Урнайр был крещён в Великой Армении[141] просветителем этой страны св. Григорием. Григорий назначил епископом Албании и Иберии своего 15-летнего внука, Григориса, который, однако, вскоре был убит язычниками.
Находясь в каноническом единстве с Армянской церковью, Албанская церковь выступила против Халкидонского собора. На Вагаршапатском (491 г.) и Двин­ском (527 г.) соборах Армянской Апостольской Церкви, осудивших одновременно Халкидонский собор, Нестория и Евтихия и ут­вердивших армянское исповедание, присутство­вали также агваны. Халкидониты объявили ар­мян и их союзников, в том числе агван, монофизитами, те же расценили Халкидонский собор как возврат к несторианству.
Когда в 590 г. византийский император Маврикий, захватив значительную часть Армении, учредил на своей территории альтер­нативный армянский халкидонитский католикосат в Аване, Албанская церковь не признала этого католикосата. По причине порабощенного состояния Армении, глава Албанской церкви, прежде рукополагаемый католикосом ААЦ, стал рукополагаться на месте (учреждение независимого католикосата). Первым независимым католикосом был Абас, умерший в 596 году.
Существует мнение, что исходя из исторической ситуации, после раздела Армянского католикоста в 594 году, в связи с более стабильным положением Албанской церкви, в краткий период рубежа VI—VII веков два сюникских митрополита, приняли епископское рукоположение в Албании [142]. Однако более подробный анализ исторических источников современными исследователями показывает мало обоснованность и недостоверность данной гипотезы[143].
В период арабского владычества, албанский католикос Нерсес Бакур (688—704 гг.) попытался перейти в халкидонизм, признав таким образом духовное начальство Константинополя, но был низложен великим князем Албании Шеро и другими феодалами, оставшимися преданными Албанской церкви, и проклят на поместном национально-церковном соборе 705 года.
И когда обрушились на нас эти испытания, Бог послал нам свою помощь через тебя, преемника святого Григора, католикоса армянского. Мы были и будем учениками твоего православия — владыки Елии, сумевшего отомстить врагу справедливости.
— Мовсес Каганкатваци, «История страны Алуанк», кн. 3, гл. VIII
Активное содействие сохранению единства Албанской церкви оказала Армянская церковь, заручившаяся поддержкой арабской администрации, которая опасалась усиления в регионе византийского влияния. На соборе было объявлено о восстановлении канонического единства между двумя церквями, и Албанский католикосат, вновь стал автономным престолом, признающим первенство армянского католикоса:

Относительно рукоположения католикосов Алуанка мы также приняли следующий канон: так как с недавнего времени наши католикосы в сан свой возводились [рукополагались] нашими епископами и, поскольку ныне они проявили неопытность и неблагоразумие, вследствие чего наша страна впала в ересь, то по причине этой мы [ныне] обязуемся перед Богом и перед тобой, hайрапетом, что рукоположение в католикосы Алуанка должно совершаться через престол святого Григора, с нашего согласия, как оно и было со времен святого Григора, ибо оттуда мы получили просвещение свое. И знаем мы твердо, что тот, кого вы изберете, будет угодным и Богу, и нам. И никто да не посмеет нарушить это условие и предпринять что-либо иное. А если все-таки [кто-то сделает иначе], будет это недействительным и тщетным, а рукоположение — неприемлемым. Итак, все, кто из страха Божьего будет придерживаться этих канонов, да будут они благословенны Святой Троицей и всеми православными рабами Божьими. А если кто воспротивится и отступит от этой истины, то пусть сам держит ответ перед Богом, кто бы он ни был.
— Мовсес Каганкатваци, «История страны Алуанк», кн. 3, гл. VIII
Невзирая на практически полную ассимиляцию албанцев-христиан среди армян, Автономный Албанский (Агванский) католикосат в составе ААЦ (резиденция в Гандзасаре, исторически армянонаселенный[116][127] Арцах (Нагорный Карабах)) просуществовал до 1836 г., затем был преобразован в митрополию, непосредственно подчинявшуюся католикосу ААЦ. Армянский язык оставался богослужебным языком и для удин (потомков албан) до конца XX века.
[править]Язык и письменность



Капитель колонны христианской церкви (VII в.) с надписью на албанском языке, найденная при раскопках в Мингечауре (Азербайджан)[144]
Основные статьи: Агванский язык, Агванское письмо
Единственным известным языком Албании является агванский, иначе «гаргарейский», письмо для которого было, согласно Мовсесу Каганкатваци, создано Маштоцем при помощи албанского епископа Анания и переводчика Вениамина [145]. Армянский писатель V века Корюн, автор «Жития Маштоца», сообщает, что агванский алфавит был создан Месропом Маштоцем, приезжавшим из Армении между 415 и 420 гг.[146] после христианизации этой страны:
В это самое время приехал к нему некий иерей, алуанец по имени Бениамин. Он (Маштоц) расспросил его, расследовал варварские слова алуанского языка, затем своей обычной проницательностью, ниспосланной свыше, создал письмена (для алуанцев) и милостью Христа успешно взвесил, расставил и уточнил[147].
Литературный албанский язык или общенародный язык койнэ так и не создались[148].
Хотя к X веку значительная часть разноязычного албанского населения на правобережье Куры было арменизировано (процесс начался еще в позднеантичное время, в период политической гегемонии Армении[33]) либо иранизировано, арабские историки сообщают о том, что в округе Бердаа — в равнинном Утике[113], все ещё говорили на албанском языке[14][114]. В частности, Аль-Мукаддаси сообщал в 985:
В Армении говорят по-армянски, а в Арране по-аррански; когда они говорят по-персидски, то их можно понимать, а их персидский язык кое в чем напоминает хурасанский.
А Ибн Хаукаль писал в 978:
для многих групп населения в окраинах Армении и прилежащих стран существуют другие языки чем персидский и арабский , как армянский — для жителей Дабиля и области его, а жители Берда’а говорят по-аррански [149].
По данным современной лингвистики, агванский был предком современного удинского языка. Однако в конце концов он так и не стал общеалбанской лингва франка, он был широко распространён до X—XII веков на левобережье Куры (современный северный Азербайджан, восточная Грузия и часть южного Дагестана), после чего постепенно вытеснялся тюркскими диалектами, армянским и грузинским языками[150].
Литературный албанский язык и тем более албанский общенародный язык койне так и не создались. Хотя и распространялся среднемидийский и за счёт сасанидских переселенцев с юга — среднеперсидский, ни один из них так и не стал в Албании общенародным; им уже в средние века стал тюркский азербайджанский[151].
[править]Правители Кавказской Албании

неизвестная династия
Оройс (I до н.э)
Косис (I до н.э)
неизвестные правители
Зобер (ум. в 276 г.)
Аршакиды

В этом разделе не хватает ссылок на источники информации.
Информация должна быть проверяема, иначе она может быть поставлена под сомнение и удалена.
Вы можете отредактировать эту статью, добавив ссылки на авторитетные источники.
Эта отметка стоит на статье с 9 января 2012.
Вачаган I (276 - 293)
Ваче I (293 - 309)
Санатрук (309 - 338)
? (338 - 360)
Урнайр (360 - 371/379)
Вачаган II (371/379 - 383)
Мирхаван (383 - 388)
Сатой (388 - 399)
Асай (399 - 420)
Асуаген (420 - 438)
Ваче II (438 - 461)
Сасанидское правление
Вачаган III Благочестивый (487 - 510)
Гурген (510 - 530)
Михраниды
Вараз-Григор (630 - 636)
Вараз-Перож (636)
Джеваншир (636 - 680)
Вараз-Трдат I (680 - 699)
[править]Обвинения в фальсификации истории Кавказской Албании

Основные статьи: Фальсификация истории в Азербайджане, Ревизионистские концепции в азербайджанской историографии
См. также: Ревизионистские концепции в армянской историографии
По мнению ряда специалистов, современная азербайджанская историография, выполняющая прямой заказ правительства Азербайджана, занимается (примерно с середины 1950-х гг.) фальсификацией истории албан, мотивированной националистическими соображениями. В частности, неправомерно удревняется история Албанского государства, преувеличивается его сила и значение; «албанами» безосновательно объявляют целый ряд армянских писателей; им же приписывают все армянские памятники на территории Азербайджана; Албании, вопреки ясному свидетельству исторических источников, «передаются» принадлежавшие Армении территории между Курой и Араксом, включая Нагорный Карабах; албанам приписывается частично, а иногда даже полностью тюркское происхождение. Для обоснования этих идей используется прямая подтасовка и фальсификация источников[152].
Попытки фальсификации предпринимаются и со стороны лезгинских деятелей. Профессор физики и математики А. Абдуррагимов издал две книги — «Кавказская Албания — Лезгистан: История и современность» и «Лезгины и древние цивилизации Ближнего Востока: История, мифы и рассказы», в которых автор проводит идею «прямой генетической связи» лезгин с такими древними народами, как шумеры, хурриты, урарту и албаны. Работы Абдуррагимова подготовили почву для появления поддельной «албанской книги»[153]. Ещё в начале 1990-х гг. появилось сообщение об «обнаружении» «страницы из неизвестной албанской книги», дешифровка которой, как сообщалось, была осуществлена профессором Я. А. Яралиевым. Однако вскоре выяснилось, что текст составлен на современном лезгинском языке и в нём сильно искажаются исторические события. Подделка дала возможность различным лезгинским общественным и политическим деятелям утверждать, что лезгины — прямые потомки албан, что «в основе албанской письменности и государственного языка лежит лезгинский язык», в котором и сохранился албанский язык. Отмечается, что «Албанская книга» стала своего рода катализатором и основой в сложении современной лезгинской этноцентристской мифологии[154].
[править]Примечания

↑ Показывать компактно

↑ Toumanoff, Cyril ARSACIDS. — Encyclopædia Iranica. excerpt:"Whatever the sporadic suzerainty of Rome, the country was now a part—together with Iberia (East Georgia) and (Caucasian) Albania, where other Arsacid branched reigned—of a pan-Arsacid family federation. Culturally, the predominance of Hellenism, as under the Artaxiads, was now followed by a predominance of “Iranianism,” and, symptomatically, instead of Greek, as before, Parthian became the language of the educated".
↑ Шнирельма́н В.А (2001) ['The value of the Past: Myths, Identity and Politics in Transcaucasia', Osaka: National Museum of Ethnology. pp 79: "Yet, even at the time of Caucasian Albania and later on, as well, the region was greatly affected by Iran and Persian enjoyed even more success than the Albanian language". {{{заглавие}}}].
↑ Benjamin W. Fortson [Benjamin W. Fortson, "Indo-European Language and Culture: An Introduction", John Wiley and Sons, 2009. pg 242: " Middle Persian was the official language of the Sassanian dynasty" {{{заглавие}}}].
↑ V. Minorsky. Caucasia IV // Bulletin of the School of Oriental and African Studies. — University of London, 1953. — Т. 15. — № 3. — С. 506.:
The special “Albanian” patriarchate of the Armenian church formed the link between the two banks.
↑ Steven Runciman. The Emperor Romanus Lecapenus and his reign: a study of tenth-century Byzantium. — Cambridge University Press, 1988. — С. 162.:
But they shared the Armenian heresy, and their Catholicus was consecrated by and subordinate of the Armenian Catholicus: so that for practical purposes they counted as members of the Armenian confederacy.
↑ И. Кузнецов, Удины: «Неудачная попытка перейти в халкидонитство была предпринята при агванском католикосе Нерсесе Бакуре (688—704 гг.), после низложения которого Албанская церковь потеряла автокефалию и вошла в состав Армянской (агванский католикос рукополагался армянским). Формально агванский католикосат (резиденция в Гандзасаре, Нагорный Карабах) просуществовал до середины XIX в., затем был упразднен, а соответствующие приходы Армянской церкви переподчинялись непосредственно Эчмиадзинскому католикосату (Адербеджанская и Арцахская епархии).»
↑ Т. А. Майсак. К публикации кавказско-албанских палимпсестов из Синайского монастыря Вопросы языкознания. 2010. № 6. стр. 2:
Когда в начале VIII в. Закавказье оказалось под властью арабского халифата, чьим покровительством пользовалась Армянская Церковь, Церковь Кавказской Албании окончательно утратила независимость, а ее католикосы стали рукополагаться армянским престолом.
↑ Томас Де Ваал. Черный сад: Армения и Азербайджан между миром и войной. — Текст, 2005.:"Я не нашел ни малейших свидетельств того, что [мелики] когда-либо называли себя иначе, нежели армянами, хотя и принадлежали к албанской ветви армянской церкви«
↑ 1 2 3 4 Robert H. Hewsen. Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians, in: Samuelian, Thomas J. (Hg.), Classical Armenian Culture. Influences and Creativity, Chicago: 1982, 27-40.
↑ Albania — статья из Encyclopædia Iranica. M. L. Chaumont:
The Albanian tribes, each of which had its own chief, spoke a multitude of dialects (Strabo 11.4.6; cf. below). During the Hellenistic period they joined with other neighboring tribes to form a unified state under a single ruler (Strabo 9.7.6; cf. below). It has been supposed that the unification took place towards the end of the 2nd century B.C., by reason of the wars waged between the Arsacid Mithridates II and Artavazd I, king of Armenia (Markwart, Ērānšahr, p. 175; O. G. von Wesendonck, “Über georgisches Heidentum,” Caucasica 1, 1924, p. 51; Trever, Ocherki, p. 149). There are grounds for believing that the unification of the Albanians was a slow process which allowed the diversity of languages to continue for a long time.
↑ Всемирная история. — М., 1956. — Т. 2.:
Государство в Албании возникло, повидимому, в середине I в. до н. э. на основе албанского племенного союза.
↑ К. В. Тревер. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э.-VII в. н. э. — М.-Л.: Издательство Академии наук СССР, 1959.:
Необходимость сплочения сил для сопротивления нападениям со стороны Армении, а также со стороны северных кочевых племен привела к началу консолидации этих разноязычных племен и к формированию у них государственности. В I в. до н. э. это новое государственное образование уже участвует в исторической жизни народов Закавказья как Албанское царство, получив свое наименование по возглавившему движение племени.
↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 92. — 386 p. — ISBN 0-312-10169-4, ISBN 978-0-312-10169-5: "A belt of Armenian peripheral lands fell away to its neighbors: Gugark' in the north to Iberia, Utik' and Arcax (Artsakh) in the northeast to Caspian Albania, Paytakaran and Parskahayk' in the east to Atrpatakan (modern Azerbaijan), and Korcek' and Aljnik' in the south to Mesopotamia, thus leaving a considerably reduced territory. ArSak III resided in Ekeleac' in Roman territory, while Xosrov IV kept the ArSakuni capitals of ArtaSat and Duin."
↑ 1 2 3 Encyclopedia Iranica. C. E. Bosworth. Arran
↑ инф1
↑ инф2
↑ - рутулы
↑ Аркадий Гайсинский - Дополнение к Вергилию
↑ 1 2 Западные индийцы и загадка амазонок (часть 2)
↑ Моисей Хоренский, III, 54.
↑ К. Алиев. Античная Кавказская Албания, Баку, 1974
↑ Robert H. Hewsen, «Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians», in Thomas J. Samuelian, ed., Classical Armenian Culture: Influences and Creativity. Pennsylvania: Scholars Press, 1982.
↑ С. Н. Муравьев, Заметки по исторической географии Закавказья. Плиний о населении Кавказа // ВДИ, 1988, № 1, с. 157.
↑ кн. XI, 4,1
↑ кн. VI, 28-29; кн. VI, 39
↑ кн. XXXVI, гл. 52,1
↑ К. В. Тревер. К вопросу о культуре Кавказской Албании (доклад на XXV Международном конгрессе востоковедов, 1960 год)
↑ В. Ф. Минорский. История Ширвана и Дербенда, М. 1963, стр., 29
↑ Бартольд В. В., Сочинения, т. II., ч. 1, Москва, 1963, стр., 661—662
↑ Encyclopaedia Britannica, vol. I. Cambridge, 1910,481
↑ Институт этнографии имени Н. Н. Миклухо-Маклая. Народы Кавказа, Том 1. — Изд-во Академии наук СССР, 1960.
↑ Институт истории, языка и литературы им. Г. Цадасы. История Дагестана. — "Наука,", 1967, 2009. — С. Глава V. §1."Территория и население" 105-107.
Оригинальный текст (рус.)
Античные авторы, описывая албан, отмечают их высокий рост, светлые волосы и серые глаза. Таким именно представ­ляется ученым-антропологам древнейший тип коренного кав­казского населения — кавкасионский, широко представлен­ный в настоящее время в горных районах Дагестана, Грузии и отчасти Азербайджана.
Видимо, несколько позднее на Восточный Кавказ проник другой (тоже достаточно здесь широко представленный ан­тропологический тип), а именно каспийский, значительно от­личающийся от кавкасионского.
↑ 1 2 3 4 А. П. Новосельцев. К вопросу о политической границе Армении и Кавказской Албании в античный период // Кавказ и Византия : Сб. — Ер.: Наука, 1979. — № I. — С. 10-18.
↑ 1 2 С. В. Юшков. К вопросу о границах древней Албании. Исторические записки, № I, М. 1937, с. 129—148
↑ 1 2 Paulys Real-Encyclopadie der Classishenen altertums nissenshaft. Erster Band. Stuttgart 1894". p. 1303
↑ История древнего мира, т.3. Упадок древних обществ. М., 1989., Главная редакция восточной литературы, стр. 285—288
↑ 1 2 Яновский А. О древней Кавказской Албании// журнал министр. народного просвещения, 1846. Ч.52. стр., 97
↑ 1 2 Markwart J. Skizzen zur Historischen Topographie und Geschichte von Kaukasten, Handes Amsorya, Wien, 1927, No 11-12; Marquart J. Eranlahr nach der Geogrphle des Ps.Moses Xorenac’i. In: Abhandlungen der koniglichen Geselsch. der Wissenschaften zu Gottingen. Philologisch-hisiorische Klasse. Neue Folge B.ffl, No 2, Berlin, 1901,S 358
↑ 1 2 Б. А. Дорн. «Каспий. О походах древних русских в Табаристан» («Записки Академии Наук» 1875, т. XXVI, кн. 1, стр., 187)
↑ 1 2 Кавказский край // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
↑ 1 2 Hewsen R.H. Ethno-history and the Armenian influence upon the Caucasian Albanians. Classical Armenian culture: Influence and creativity, Scholars press, Philadelphia, 1982
↑ 1 2 3 Очерки истории СССР: Первобытно-общинный строй и древнейшие государства на территории СССР. М.: АН СССР, 1956, стр., 615
↑ 1 2 История Дагестана. T.I. M.: Главная редакция восточной литературы, 1967, стр., 431
↑ В. Н. Левиатов. Азербайджан с V в. до н. э. по III в. н. э., «Известия АН Азерб. ССР», 1950, № 1
↑ Всемирная история, т. II, М., 1956. С.413-417
↑ В. Ф. Минорский. История Ширвана и ал-Баба
↑ Православная энциклопедия. Ст. «Албания Кавказская»
↑ К. В. Тревер."Очерки по истории и культуре кавказской Албании IV в. до н. э. — VII в. н.э". М.-Л., 1959:
Во II в. до н. э. армянский царь Арташес I (189—160 гг.) присоединил к Армении ряд соседних областей, в том числе и правобережье Куры, где обитали шаки, утии и гаргары-албаны; будучи раздроблены, эти племена не могли воспрепятствовать захвату их земель. С той поры пограничной рекой между Албанией и Арменией античные авторы называют Куру.
↑ 1 2 История древнего мира. т.3. Упадок древних обществ. М., Главная редакция восточной литературы, 1989. стр. 286
↑ В. Н. Левиатов, Азербайджан с V в. до н. э. по III в. н. э., «Известия АН Азерб. ССР», 1950, № 1
↑ 1 2 3 В. Ф. Минорский. История Ширвана и Ал-Баба
↑ 1 2 Всемирная история. Т.2. М., 1956. С.413-417
↑ кн. XI, 14, 5
↑ В. А. Шнирельман, «Войны памяти. Мифы, идентичность и политика в Закавказье», М., 2003:
В 189 г. до н. э. в Армении произошла смена династии, и она была поделена между двумя царями, Арташесом (188—161 гг. до н. э.) и Зарехом, которые, будучи абсолютно независимыми, посвятили себя территориальным завоеваниям. Среди прочих присоединённых ими земель было левобережье р. Аракса (Сюник), хотя детали этой завоевательной политики остаются неизвестными. В 95—55 гг. до н. э. в Армении правил Тигран Великий. Играя на противоречиях между Парфией и Римом, он сумел сохранить Армению независимой и значительно расширить её пределы. Он присоединил к ней земли, расположенные у оз. Урмия и далеко на восток от него. На юго-западе он присоединил все земли Сирии вплоть до Египта, а на западе — Финикию и Киликию (Саг8о1ап, 1997а. Р. 55; Кед§а1е, 1998. Р. 65—69). О завоевании им Кавказской Албании источники умалчивают, однако известно, что он захватил Камбисену.
↑ 1 2 Encyclopædia Iranica: Albania:
It has been supposed that the unification took place towards the end of the 2nd century B.C., by reason of the wars waged between the Arsacid Mithridates II and Artavazd I, king of Armenia
↑ Академия наук СССР. История СССР с древнейших времен до наших дней. ТОМ I. Кавказская Албания и Атропатена (древний Азербайджан)
В начале I в. до н. э. племена северного Азербайджана, возглавленные албанами, объединились в мощный союз племён, а в середине I в. до н. э. на территории северного Азербайджана сложилось раннерабовладельческое албанское государство.
↑ «Армянская География VII века по Р.Х (приписывавшаяся прежде Моисею Хоренскому)», СПб.,1877
↑ М. Хоренаци, «География», Венеция 1881, стр. 29
↑ Hewsen, Robert H. Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians, in: Samuelian, Thomas J. (Hg.), Classical Armenian Culture. Influences and Creativity, Chico: 1982
↑ С. В. Юшков. К вопросу о границах древней Албании. Исторические записки, № I, М. 1937, с. 137
↑ 1 2 А. Шнирельман. Албанский миф
↑ 1 2 «История Востока», ЗАКАВКАЗЬЕ В IV—XI вв
↑ В. А. Шнирельман, «Войны памяти. Мифы, идентичность и политика в Закавказье», М., 2003
↑ 1 2 3 4 5 К. В. Тревер. ОЧЕРКИ ПО ИСТОРИИ И КУЛЬТУРЕ КАВКАЗСКОЙ АЛБАНИИ IV В. ДО Н. Э. — VII В. Н. Э. (источники и литература). Издание Академии наук СССР, М.-Л., 1959
↑ «История Востока», ЗАКАВКАЗЬЕ В XI—XV вв.
↑ 1 2 Б. А. Рыбаков. Очерки истории СССР. Кризис рабовладельческой системы и зарождение системы феодализма на территории СССР III—IX вв. М., 1958, стр., сс. 303—313:
Область Арцах была уже арменизирована в IV—V вв., а значительная часть области Утик к VI в.. Равнинные части области Утик еще продолжали сохранять свои этнические особенности, хотя и были затронуты общим процессом арменизации
↑ Том де Ваал. «Черный сад». Глава 10. Урекаванк. Непредсказуемое прошлое
↑ В. Ф. Минорский. История Ширвана и Дербенда X—XI веков. М. Издательство восточной литературы. 1963, стр., 28, 36
↑ Б. А. Рыбаков. Кризис рабовладельческой системы и зарождение системы феодализма на территории СССР. Очерки истории СССР. М., 1958, стр., сс. 303—313
↑ Н. Я. Марр. К истории передвижения яфетических народов с юга на север Кавказа.—Изв. императорской Академии наук, 1916, № 15, с. 1379—1408
↑ Этническая одонтология СССР, — М., 1979, с. 135.
↑ Бунак В. Антропологический состав населения Кавказа // Вестн. гос. музея Грузии. Т. XIII. 1946. С.94
↑ Hewsen, Robert H. Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians, in: Samuelian, Thomas J. (Hg.), Classical Armenian Culture. Influences and Creativity, Chico: 1982, p. 34
↑ Н.Адонц. «Дионисий Фракийский и армянские толкователи», Пг., 1915, 181—219
↑ 1 2 КАРАУЛОВ Н. А. Сведения арабских писателей X и XI веков по Р. Хр. о Кавказе, Армении и Адербейджане.
↑ Encyclopædia Iranica: Arrān
Early Arrān seems to have displayed the famed linguistic complexity of the Caucasus as a whole. Strabo 9.4, cites Theophanes of Mytilene that Albania had at least 26 different languages or dialects, and the distinctive Albanian speech persisted into early Islamic times, since Armenian and Islamic sources alike stigmatize the tongue as cacophonous and barbarous, with Eṣṭaḵrī, p. 192, Ebn Ḥawqal, p. 349, tr. Kramers-Wiet, p. 342, and Moqaddasī, p. 378, recording that al-Rānīya was still spoken in the capital Bardaʿa or Barḏaʿa in their time (4th/10th century)
↑ Иованнес Драсханакертци, История Армании, гл. XLIV (ср. также прим. 59). То же самое отражено у историка Себастаци: «От Кесарии до Востока армяне Пасху праздновали правильно — 13 апреля». Себастаци, Летопись, стр., 30
↑ Том де Ваал. «Черный сад». Глава 10. Урекаванк. Непредсказуемое прошлое:
В своем письме он подчеркнул, что свидетельств о Кавказской Албании на самом деле мало, но согласился с утверждением, что к X веку союз албанов скорее всего уже распался: «поскольку, по свидетельству Страбона, албаны образовали союз двадцати шести племен, то принято считать, что их государство начало распадаться в период арабского завоевания и к Х веку полностью прекратило существование; албанский же этнос, возможно, просуществовал дольше, но мы этого не знаем».
↑ Robert P. Blake and Richard N. Frye. History of the Nation of the Archers (The Mongols) by Grigor of Akanc Hitherto Ascribed to Malak’ia The Monk: The Armenian Text Edited with an English Translation and Notes. Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 12, No. 3/4 (Dec., 1949), pp. 269—399
↑ 1 2 Ялойлутепинская культура — статья из Большой советской энциклопедии
↑ 1 2 История Древнего мира / Под ред. И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой. — 2-е изд. — М., 1983. — Т. 2. Расцвет Древних обществ. — С. 399-414.: «В связи с походом Помпея мы впервые узнаем о существовании в Восточном Закавказье особого Алванского царства.»
↑ Плутарх (I—II вв.), «Сравнительные жизнеописания» , Помпей, гл. 34-35; Аппиан (I—II вв.), («Римская История» , Митридатовы войны, 103 ; Дион Кассий (II—III вв.), «Римская История», кн. XXXVI, гл. 54,1; кн. XXXVI, гл.54,4,5; кн. XXXVII, гл. 2, 3, 4; кн. XXXVI, гл.53,5; 54,1
↑ История древнего мира, т.2, М., 1987 Раздел: «Армения, Атропатена, Иверия и Алвания во II—I вв. до н. э.»
↑ Страбон, «География» кн. XI. 4.6.
↑ Плиний Старший, кн. VI, 29
↑ История древнего мира. В 3 тт. Т.3. Упадок древних обществ. М., 1989. стр. 284
↑ Всемирная история. в 10 тт. Т.2. М., 1956. стр.775
↑ М. С Гаджиев. Древний город Дагестана: опыт историко-топографического и соцяльно-экономического анализа. — Восточная литература РАН, 2002. — С. 238. — 319 с.
В своем географическом описании Албании Птолемей делит ее территорию на пять зон, естественногеографическими рубежами которых выступают называемые им реки Восточного Кавказа. Причем в четырех таких районах он особо выделяет по одному городу и называет иные населенные пункты. В междуречье пограничной с Азиатской Сарматией р. Соана и р. Герр — это город Телайба и населенный пункт Тилбис, в междуречье Герра и Кайсия — город Гелда и пункты Тиавна и Табилака, в междуречье Кайсия и Албана — город Албана и пункты Хабала, Хобота, Бозиата, Мисия, Хадаха, Алам, в междуречье Албана и Кюра — город Гайтара и 11 населенных пунктов и, наконец, между анонимной рекой, впадающей в Кюр, и границей с Иберией — ещё пять населенных пунктов (Ptol. Geogr., V, 11, 1-6).
↑ Хоренаци, I, 12
↑ Хоренаци, II,8
↑ Мовсес Калакантуаци, I,4
↑ 1 2 Encyclopædia Iranica: Arsacids
↑ Robert H. Hewsen. «The Primary History of Armenia»: An Examination of the Validity of an Immemorially Transmitted Historical Tradition. History in Africa, Vol. 2. (1975), pp. 91-100.
↑ Cyrille Toumanoff. Studies in Christian Caucasian History. Georgetown University Press, 1963, p. 258.
↑ Тревер К. В. Очерки по истории и культуре кавказской Албании. IV в. до н. э-VII в. н. э. М.-Л., 1959. стр. 145
↑ Robert H. Hewsen. Notes and Communications. On the Chronology of Movses Dasxuranci. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 27, No. 1. (1964), pp. 151—156.
↑ «Очерки истории СССР III—IX вв». Глава II. Раздел 12 «Политическая история Албании III—VII вв» / Под. ред. С. Т. Еремяна
↑ Ф. Мамедова «Политическая история и историческая география Кавказской Албании». — Баку, 1986. — Глава 3, раздел 2. «Албания при албанских Аршакидах»
↑ К. Тревер «Очерки по истории и культуре Кавказской Албании». Москва, 1959.
↑ З. И. Ямпольский «К изучению летописи Кавкзской Албании» 1957 г.
↑ В. А. Шнирельман, «Войны памяти. Мифы, идентичность и политика в Закавказье», М., ИКЦ, «Академкнига», 2003
↑ З. И. Ямпольский. Албания Кавказская (Большая советская энциклопедия)
↑ М. И. Артамонов, Очерки древнейшей истории хазар, Л., 1936, стр. 50
↑ Энциклопедия «Кругосвет»
↑ Феликс Кандель. Очерки времен. Очерк второй. Научный редактор Марк Кипнис
↑ Л. И. Климович. Книга о Коране
↑ Древнеармянская литература// Литературный энциклопедический словарь. М.: Сов. энциклопедия, 1987
↑ Армянская литература // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907. (назван «Моисей из Каганкатвы»)
↑ 1 2 Албанский миф. Глава из кн.: В. А. Шнирельман, «Войны памяти. Мифы, идентичность и политика в Закавказье», М., ИКЦ, «Академкнига», 2003. Ранее книга вышла в Осаке на английском языке (V. A. Shnirelman. The value of the past. Myths, identity and politics in Transcaucasia. Osaka: National Museum of Ethnology (Senri Ethnological Studies No. 57), 2001 и широко цитируется в научной литературе: [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] [13] [14] [15] [16][17][18] [19] Входит в рекомендуемую для изучения литературу в Wellesley College [20] [21] и Хиросимском университете [22] Самым излюбленным занятием азербайджанских авторов стало переименование средневековых армянских политических деятелей, историков и писателей, живших и творивших в Карабахе, в албан. Так, со временем Мовсес Каганкатваци, писавший на армянском языке, превратился в албанского историка Моисея Каланкатуйского. Та же участь постигла армянского князя Сахля ибн-Сумбата (армяне предпочитают называть его Сахлом Смбатяном), ставшего не то албаном, не то азербайджанцем.
↑ Большая советская энциклопедия
↑ БСЭ
↑ БСЭ
↑ 1 2 К. Тревер, Очерки по истории и культуре Кавказской Албании. Москва, 1959, стр. 295: "На албанском, т. е. удинском (утийском), языке продолжало говорить население равнинной части области Утик (ныне равнинный Карабах) и в эпоху арабского владычества. Арабские историки и географы называют этот язык «арранским», а область Утик — Арраном, т. е. Албанией в узком смысле слова."
↑ 1 2 История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3
↑
История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века.:«Из двух областей лишь одна, западная, сохранила старое название Аран (то есть Албания), но она не была идентична прежнему Албанскому царству.»
В. А. Шнирельман, «Войны памяти. Мифы, идентичность и политика в Закавказье», М., ИКЦ, «Академкнига», 2003.:««страна Агванк» Мовсеса Каганкатваци была вовсе не идентична изначальной Кавказской Албании.»
С. В. Юшков. К вопросу о границах древней Албании. Исторические записки, № I, М. 1937, с. 137:«Моисей Каганкатваци в своей „Истории Агванка“ в основном описывает судьбы небольшого зависимого феодального владения, осколка когда-то существовавшего на Кавказе крупного государства. Естественно, что сведения Моисея Каганкатваци об Агвании не могут быть источником наших сведении о древней Албании. Агвания даже находилась не на территории древней Албании, а на территории Армении»
↑ 1 2 3 Петрушевский И. П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI - начале XIX вв. — Л., 1949. — С. 28.: «Хасан-Джалалян происходил из знатной армянской фамилии наследственных меликов округа Хачен в нагорной части Карабага, населенной армянами; предок этой фамилии Хасан-Джалал был князем хачена в период монгольского завоевания, в XIII в. При кызылбашском владычестве Хасан-Джалаляны сохранили своё положение меликов хаченских…»
↑ История Древнего мира / Под ред. И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой. — 2-е изд. — М.: 1983 Т. 3. Упадок древних обществ. — С. 201-220
↑ Арран иранское название Кавказской Албании, см. Albania — статья из Encyclopædia Iranica. M. L. Chaumont
↑ А. Л. Якобсон, Из истории армянского средневекового зодчества (Гандзасарский монастырь), стр. 447:«Княжество Хачен находилось на территории Аррана, но термин этот является лишь топонимом и указание на этнос отнюдь не содержит.»
↑ В. А. Шнирельман. Войны памяти. Мифы, идентичность и политика в Закавказье — М.: Академкнига, 2003.:
В то же время Арцах и Утик образовали в конце V в. отдельное княжество Араншахиков и в VII в. вошли в подчинение персидской династии Михранидов. В этот период название «Албания» закрепилось только за правобережьем и утратило былую связь с этническими албанами.
↑ Матеос Урхаеци, «Хроника» , Вагаршапат, 1898, стр. 220—221, 230—231
↑ Armenia — статья из энциклопедии Британника: "A few native Armenian rulers survived for a time in the Kiurikian kingdom of Lori, the Siuniqian kingdom of Baghq or Kapan, and the principates of Khachen (Artzakh) and Sasun."
↑ Hewsen, Robert H. "The Kingdom of Arc'ax" in Medieval Armenian Culture (University of Pennsylvania Armenian Texts and Studies). Thomas J. Samuelian and Michael E. Stone (eds.) Chico, California: Scholars Press, 1984
↑ В.А.Шнирельман, «Войны памяти. Мифы, идентичность и политика в Закавказье», М., ИКЦ, «Академкнига», 2003.
↑ А. Л. Якобсон, Из истории армянского средневекового зодчества (Гандзасарский монастырь XIII в.). Гандзасарский монастырь и хачкары: факты и вымыслы
↑ П. Г. Булгаков, А. Б. Халидов, комм. 74 к тексту Абу Дулаф. Вторая записка. М. Наука. 1960
↑ 1 2 А. Л. Якобсон, Из истории армянского средневекового зодчества (Гандзасарский монастырь), стр. 447—448: «...коренное население Хачена—в древности, как и в эпоху строительства храма, а также позднее, по сообщению современников, было именно армянским. Княжество Хачен находилось на территории Аррана, но термин этот является лишь топонимом и указание на этнос отнюдь не содержит». ; «А население той территории, где находился Хачен, как тогда, так и теперь, было и есть армянское.»
↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002:«Для армянской культуры этой поры характерно перемещение ее центра на северо-восток, в области исторической Албании, где существовал (прежде всего в горных районах и в городах) массив армянского населения.»
↑ Encyclopædia Iranica: Arrān
↑ E. J. Brill’s First Encyclopaedia of Islam, 1913—1936 Par M. Th. Houtsma, E. van Donzel, BRILL, (1993) p. 547
↑ Muhammad’s People: An Anthology of Muslim Civilization, Eric Schroeder, Courier Dover Publications, 2002, p. 386
↑ The Cambridge History of Iran. Par W B Fisher, Richard Nelson Frye, J A Boyle, Ehsan Yar-Shater, Peter Jackson, Lawrence Lockhart, Cambridge University Press (1968) p. 506
↑ Islamic Culture by Islamic Cultural Board, Editors: — Oct. 1936, Marmaduke Pickthall; Jan. 1937- Oct. 1938, Muhammad Asad-Weiss. (1927) p. 23
↑ Poetics Of Islamic Historiography Deconstructing Ṭabarī History by Boaz Shoshan, 2004, p. 115
↑ Interpreting Islam, Bandali Jawzi’s Islamic Intellectual History, Tamara Sonn, Panteleĭmon Krestovich Zhuze, Oxford University Press US, 1996, p. 118, 112
↑ Пер.: армянин Сахл сын Смбата, см.: Абу-л-Хасан 'Али ибн ал-Хусайн ибн 'Али ал-Масуди. Золотые копи и россыпи самоцветов (История Аббасидской династии 749—947 гг). М., 2002, стр., 262 (ср. также прим., 52)
↑ Мовсес Каганкатваци, кн. III, гл. XXII
↑ Очерки истории СССР ФЕОДАЛЬНАЯ РАЗДРОБЛЕННОСТЬ
↑ Ованес Драсханакертци. История Армении
↑ А. Новосельцев, В. Пашуто, Л. Черепнин. Пути развития феодализма. — М.: Наука, 1972. — С. 47.:
В результате резкой и достаточно фанатичной политики сельджукских владык", в политических целях принявших ислам и ставших его очередным «оплотом», армянское население вынуждено было покидать родную землю и эмигрировать на север в пределы Грузии и особенно в Киликию.
Сражение при Манцикерте (Маназкерте) привело к окончательной потере Армении Византией. Теперь центрами армянской политической и культурной жизни стали Киликия и Албания.
↑ А. Ю. Казарян Кавказская Албания // Православная энциклопедия. Том I. — М. : Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2000. — С. 455—464. — 752 с. — 40000 экз. — ISBN 5-89572-006-4
↑ Н. Адонц. Армения в эпоху Юстиниана, С. 423
↑ Акопян А. А., Мурадян П. М., Юзбашян К. Н. К изучению истории Кавказской Албании (по поводу книги Ф. Мамедовой «Политическая история и историческая география Кавказской Албании (III в. до н. э. VIII в. н. э.), С. 345—347
↑ Philip L. Kohl, Mara Kozelsky, Nachman Ben-Yehuda. Selective Remembrances: Archaeology in the Construction, Commemoration, and Consecration of National Pasts. University of Chicago Press, 2007. ISBN 0-226-45058-9, 9780226450582
↑ J. Gippert, W. Schulze. Some Remarks on the Caucasian Albanian Palimpsests / Iran and the Caucasus 11 (2007). "Rather, we have to assume that Old Udi corresponds to the language of the ancient Gargars (cf. Movsēs Kałankatuac‘i who tells us that Mesrob Maštoc‘ (362—440) created with the help [of the bishop Ananian and the translator Benjamin] an alphabet for the guttural, harsh, barbarous, and rough language of the Gargarac‘ik‘)."
↑ Удинская письменность
↑ Корюн. Житие Маштоца, 16-17
↑ История Древнего мира / Под ред. И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой. — 2-е изд. — М., 1983. — Т. 3. Упадок древних обществ. — С. 201-220.: "Сасаниды разрушали христианские церкви, насильственно насаждая зороастризм. Литературный алванский язык и тем более алванский общенародный язык койнэ так и не создались. Напротив, распространялся не только среднемидийский, но (за счет сасанидских переселенцев с юга) и среднеперсидский язык (остатком этих переселенцев является народность татов)."
↑ Арабские источники о населенных пунктах и населении Кавказской Албании и сопредельных областей (Ибн Руста, ал-Мукаддасий, Мас’уди, Ибн Хаукаль)
↑ Коряков Ю. Б. Атлас кавказских языков / РАН. Институт языкознания. М., 2006. С. 39; Карта № 15.
↑ История древнего мира. Упадок древних обществ. Издание третье, исправленное и дополненное. Главная редакция восточной литературы. Москва, 1989. Стр. 287
Литературный алванский язык и тем более алванский общенародный язык койне так и не создались. Напротив, распространялся не только среднемидийский, но (за счёт сасанидских переселенцев с юга) и среднеперсидский язык (остаток этих переселенцнв является народность татов). Но ни один из них так и не стал в Алвании общенародным; им уже в средние века стал тюркский азербайджанский
↑ Албанский миф. Глава из кн.: В. А. Шнирельман, «Войны памяти. Мифы, идентичность и политика в Закавказье», М., ИКЦ, «Академкнига», 2003.
↑ Philip L. Kohl, Mara Kozelsky, Nachman Ben-Yehuda Selective Remembrances: Archaeology in the Construction, Commemoration, and Consecration of National Pasts. — University of Chicago Press, 2007. — С. 101. — ISBN 0226450597, 9780226450599
Оригинальный текст (англ.)
Subsequently, two large nationalistic and mythologized books appeared that were written by the leader of the movement, professor of physics and mathematics GA Abduragimov: Caucasian Albania—Lezgistan: History and Modernity and lezgis and Ancient Civilizations of the Near East: History, Myths and Stories. In them the author “proves” “the direct genetic connection” between the modern Lezgis and famous ancient peoples—the Sumerians, the Hurrians, the Urartians, and the Albanians. Such a historical connection with famous ancestors and great ancient civilizations helps legitimate the contemporary political aspirations of the Lezgis by demonstrating that they have an ancient written culture and a tradition of independent statehood. Moreover, the author's connections with an official university lent an air of authenticity to the nationalist claims. His work paved the way for the appearance of the fake Albanian Book discussed in this chapter.
↑ М.С. Гаджиев «Албанская книга» и её роль в сложении лезгинской этноцентристской мифологии // Фальсификация исторических источников и конструирование этнократических мифов / отв. ред. А.Е. Петров, В.А. Шнирельман. — М.: Отделение историко-филологических наук РАН, 2011. — С. 187-195. — ISBN 987-5-94375-110-3
[править]См. также

Агванский язык
Агванское письмо
Азербайджан
Азербайджанцы
Албанское марзпанство
Вопрос о границе Армении и Кавказской Албании
Лезгинский язык
Лезгины
Пайтакаран
Рутульцы
Шакашен
Шеки
Ширван
Удины
Утик
Цахуры
Мовсес Каганкатваци
История страны Алуанк
[править]Ссылки

Мовсес Каланкатуаци. «История страны Алуанк» / Пер. с древнеармянского. Ш. В. Смбатяна. Ере­ван, 1984.
В. А. Шнирельман. Албанский миф.
Сайт "Государственность Кавказской Албании. Этнокультурное наследие
К. В. Тревер. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании (IV в. до н. э. — VII в. н. э.), М. — Л., 1959 г
К. В. Тревер. К вопросу о культуре Кавказской Албании (доклад на XXV Международном конгрессе востоковедов,1960 год)
Кавказская Албания
Кабала Барда Лекит Кум Мамрух Амарас Шаке Судагылан Гявуркала Хыныслы Байлакан Шапоран Албана Дербент Кемахея Оссика Халхал Шамкур Гетара Барука Хобота Нига Деглана Тагода Сануа Иобула Бакрия Сиода Эмболайя Адиабла Аблана Чола Мосига Самунис Иуна Мамехия Хадаха Алам Бозиата Мисия Тигранакерт
Экономика | Искусство | Архитектура | Религия| Язык| Письменность

Местоположения отдельных населённых пунктов Албании указаны приблизительно на основе карт и работ тех или иных учёных (К. В. Тревер, С. Н. Муравьёва, С. В. Юшкова и др.)

Категории: Государственные образования на территории современного АзербайджанаИстория

КавказаИсторические государства КавказаКавказская АлбанияИсторические государства

АзииИстория лезгин


قس ترکی آذری

Albanya ya da Kafkas Albanyası, Arran Krallığı Gürcüce: ალბანეთი / Albaneti, Ermenice: Աղվանք / Aluank, Yunanca: Ἀλβανία / Albanía[1]),tarihi Azerbaycan bölgesinde, bugünkü Azerbaycan Cumhuriyeti,Gürcistan, Ermenistan ile Dağıstan'ın güneyini kapsayan eski bir devletdir. Albanya Yunanca ve Latince "dağlık toprak" anlamına gelir[1], ülkenin yerli adı ise bilinmemektedir[2]. M.Ö. 3-4. yüzyıllarında kurulmuş. M.S. 8. yüzyılda ise Arap Hilafeti tarafından yıkılmıştır. Başkenti önce Kebele, sonra Berde şehirleri olmuştur.
MÖ 4. yüzyıl ile 10. yüzyıl kadar süren 1.400 yıllık dönemlerde, Kafkas dağlarının güneye bakan yamaçlarından aşağı uzanan topraklara Albanya adı verilmiştir.
Bugünkü Azerbaycan ve Dağıstan'ın tamamı ile Ermenistan, Gürcistan, İran, Çeçenistan topraklarının yarısını kapsayan geniş bir alanda hüküm süren Albanya'da Strabon ve diğer kaynaklarca 26 lehçe - şive konuşulmaktaydı. Albanya'da kullanılan dillerin kökeni konusundaki araştırmalar derin olmamakla birlikte birkaç yönde ilerlemektedir. Tarihçi ve dilbilimcilerin bir kısmı tarafından Alban dilinin Nah-Dağıstan dillerine mensup olduğu, diğer tarihçi ve dilbilimciler tarafından ise Farsça veya Ermenice kökenli olduğu ileri sürülmektedir (bunun taraflı bir fikir olduğu düşünülmektedir). Son yapılan araştırmalarda ise Alban yazısı ve dilinin Eski Türkçenin şivelerinden biri olabileceği iddiası ortaya atılmıştır.
Alban halkları 3. yüzyılda Hıristiyanlık dinine girmişler ve 4. yüzyılda da kendi müstakil alfabelerine sahip olmuşlardır. İlk Hıristiyanlık izleri taşıyan Alban tarihinde yüzlerce kilise, manastır vb. dini yapı ortaya çıkmıştır. Bu dini yapılardan pek azı günümüze kaldıysa da Albanca 7. yüzyıldan itibaren gelen İslamın etkisi altında girmiştir. 10. yüzyıldan itibaren Orta Asya'dan süregelen Türk, Kıpçak ve Moğol istilaları ile zayıflayan krallık küçüle küçüle egemenlik alanlarını kaybetmiştir. Albanların büyük bölümü İslamiyeti benimseyerek Türkleşmiştir.
Konu başlıkları [gizle]
1 İsim Kökeni
2 Nüfusu
3 Tarihi-Siyasi Coğrafyası
3.1 Vilayetler
4 Kaynakça
[değiştir]İsim Kökeni

Ermeni yazarı M. Çamçyan Ağvan kelimenin eski Ermenice (qrabar) "ağu" yumuşak huylu, sevecen kelimesinden türediğini ve "Sevecen insanlar ülkesi" anlamına geldiğini ifade etmiştir.Fakat G. Geybullayev yazıyor ki, "ağu" kelimesi eski Ermeni diline eski Türk dilinden geçmiştir ve bu söz şu anda da bir çok Türk halklarının dilinde kullanılmaktadır. Moisey Kalankatlı ise ülkenin Araniler sülalesinden olan ilk yarıefsanevi hükümdar Arran'ın adı ile bu tür adlandırıldığını kaydetmiştir.Abbaskulu Ağa Bakıhanov ise Gülistan-i İrem eserinde Latince'de Albania'nın beyaz anlamını verdiğini yazmıştır.
Azerbaycan tarihi

Antik Çağlar
Orta Çağ
Yeni Çağ
20. yüzyıl
Diğer Konular
Bu şablonu: gör • tartışma • değiştir

[değiştir]Nüfusu

Yunan tarihçi Starabon'nın bilgisine göre Albanya nüfusu 26 dilde konuşan aşiretlerden ibaretti. [3]Kaynaklarda Albanya'da yaşayan halk ve aşiretler sırasında Utiler, Gargarlar, Amazonlar, Sovdeler, Kaspiler, Maklar, Sisaklar, Mardlar ve Amardlar, Keller ile Lekler isimleri baştadır.[4]İlk asırlardan başlayarak Sasani şahlarının talimatı ile Albanya'ya bir takım İran aşiretleri taşınmıştır. 3 ve 4. yüzyıldan başlayarak, kuzeyden yeni Türk Boyları Derbent Geçidinden gelmiştir. Bu boyların arasında Hunlar, Barsiller, Hazerler ve Barsiller bulunmuştur.Özellikle Subar boyları Albanya'nın eski başkenti Gabala çevresinde yerleşmişler. Bu yüzden de erken ortaçağ kaynakları Gabalayı bazen Gabala-Subar olarak adlandırıyorlardır. Arapların gelişine kadar Albanya nüfusu Kafkaz dilleri konuşan, Türk dilleri konuşan ve İran dilleri konuşan halklar olmak üzere üç bölümden oluşuyordu.
Hala Albanya ülkesinin yerel halkı olan Alban halkı bulunmuş değildir. Çoğu zaman albanların kendileri ile özdeşleştirilen en büyük Alban aşiretlerinden biri Utilerdir ama kesin bir bilgi yoktur. Uzmanlar belirtiyorlar ki, "Alban" ismini Türk boylarına olması daha muhtemeldir. Çünkü şu anda Orta Asya'da Kazakistan'da Alban adlı Türk bir kabile yaşıyor. Ayrıca Çuvaşların kendi yaratılışları hakkında yazılan destanda Çuvaşların oluşumu hakkında konuşulurken , onların atalarının Kafkas dağları tarafından gelmiş oldukları belirtiliyor. Son dönemlerde yapılan bilimsel araştırmalar sonucu Albanların Türk kökenli toplum olması anlamlı şekilde kanıtlanmıştır.[5] [6]
[değiştir]Tarihi-Siyasi Coğrafyası

Anatoli Petroviç Novoseltsev ve Z. İ. Yampolski böyle düşünüyor ki, erken ortaçağda Albanyanın kapsadığı bölge, şimdiki Azerbaycan'ın, aynı zamanda Ermenistan'ın, Dağıstan'ın ve Doğu Gürcistan'ın topraklarına dahildi.
Ermeni iddialarına göre, eski devirlerde ve erken ortaçağda Azerbaycan arazisi Kür nehrinin sadece kuzeyinde (Kür'ün sol kıyısında) yerleşmişti, yani bu iddiaya göre Kür ve Aras nehirleri arasındaki arazi güya eskiden Ermenilerin olmuştur. Sadece 387 yılından sonra bu topraklar Albanya'nın bünyesine geçmiş, fakat etnik, siyasi ve kültürel açıdan önceki gibi Büyük Ermenistan'ın Doğu eyaletleri olmuştur. [7][8]
Gürcü bilim adamlarının eski kanaatine göre Kür'ün sol kıyısındaki Albanya topraklarının batı bölümü Gürcistan olmuştur. Yeni Gürcü bilimsel onayına göre ise (yazarı D.L.Musxelişvili) Ermeni araştırmacıların "cömertçe pay verdikleri"dedikleri sol sahil Albanyasının arazisi, ayrıca Kür'ün sol sahlindəki Azerbaycan topraklarının batı bölümü, ayrı ayrı dönemlerde ise hepsi Gürcistan toprakları olmuştur. [9]
İdari dağılım açısından Albanya vilayetlere ve eyaletlere bölünmüştü . Birkaç vilayet eyalet oluşturuyordu. VII. yüzyıl Ermenistan coğrafyasında gösterildiğine göre Arnavutluk'un sol sahil arazisi 11 vilayetten ibaret idi. Alban kaynakları bunlardan dördü hakkında bilgi veriyor: Gebele, Şeki, Kambisena ve Eceri.[10]
Bunlardan en büyük ve siyasi açıdan en önemlileri vilayetlər sayılıyordu. Üç vilayet (Gebele, Şeki, Kambisena) hem de idari kilise birimleri -piskoposluktu- bunların da temsilcileri (piskoposlar) tüm Alban kilise meclislerinde yer alıyorlardı. Solsahil Albanyasına adı geçen vilayetlerden başka, iki ülke (Lpina ve Çola) dahil idi. Feride Memhmedova böyle düşünüyor ki, Çola (Kırsal) adı İran kökenli kelimeden oluşmuştur. Fakat G. Geybullayev belirtiyor ki, Çola sözü Türkçe kökenli "çul" kelimesinden türemiştir.[11]
[değiştir]Vilayetler
Çola - Bu vilayet Çola (Derbent) geçidinden güneye doğru, yaklaşık Beşparmak Dağını ve Hazar kıyısı şeridini kapsıyordu. Vilayetin büyük şehirleri Çola ve Derbent idi. Movses Kagankatvatsi, Çola'nın stratejik öneminden başka, bütün Kafkasya'da ilk Hıristiyanlık ocaklarından biri olarak ideolojik açıdan önemli önemi konusunda da bilgi veriyor.
Lpina - Çola'nın Kuzey-Batısında, Çola ile Şeki arasında bulunan bölge. Bu arazi hemen hemen baştan başa fındık, ceviz ağaçları ile zengin ormanlarla kaplıydı. Albanya'nın stratejik anlamda önemli olan Lpina ve Çola ülkede merkezi hükümet olmadığı dönemlerde bağımsız devlete çevrilmişlerdir (551-630 yılları). Cavanşirin ve Varaz hakimiyeti döneminde ise Lpina ve Cola yeniden Albanya'nın ayrılmaz stratejik vilayetleri olmuşlardı.[12]
Kambisena - Yunan yazarlarının Kambisna, Ermeni yazarların ise Kambeçan olarak adlandırdığı arazi Albanyanın Kuzey - Batısında, İberya sınırında bulunuyordu. Kambisena Kuzey - Batı Alazan ve İori nehirlerinin orta akarsularından, Güneyde Kür nehrine kadar, Doğu'da ise Alazan, Kür ve İori nehirlerinin kavşağında dek araziyi kapsıyordu.
Eceri - veya Hacer denilen vilayet Gabala vilayetinin Güneyinde Qarasu ve Girdman nehirlerinin arasında yerleşmişti ve Güney'de Kür nehrine dayanıyordu. Burada nüfus çoğunlukla tarımla meşguldü. VII. yüzyıl Ermeni coğrafyasında Eceri Deşt-i-Bizkan olarak da adlandırılır. Bu bölge hakkında Movses Kagankatvatsi'nin kayıtları yasadışı olarak eşcinsel evliliklere izin verilmesi ile ilgilidir. Bu tür evlilikler Arşakaşen ve Eceri vilayetlerinde rastlanıyordu.
Gabala - (Yunanca: Kabalaka) bu vilayet Lpinadan Güneyde, tarihi Eceri vilayetinden Kuzeyde, Şeki ve Çola vilayetleri arasındaki araziyi kapsıyordu. Bu vilayette Arnavutluk'un başkenti Gebele şehri bulunuyordu ki, bu konuda ilk kez MS I yüzyılında Büyük Plini haber verir. Gebele antik dönemden erken ortaçağa - V yüzyıla kadar Albanya'nın başkenti, Alban Arşakilerinin konutu ve Arnavut arşipiskoposunun karargahı olmuştur. 510 yılında Arnavut Arşakiləri kendi hakimiyetini tamamladıktan sonra Gabala Sasanilerin belirledikleri mərzbanların karargahına dönüştürülür ve buraya Gabala hem de Vostan-i-merzban olarak adlandırılır. V yüzyıl Aluen kilise meclisi ve VIII yüzyıl Partav (Berde) kilise meclisi tablolarında Gabala piskoposlarından Manase (V yüzyıl) ve İohan'nın (VIII yüzyıl) isimleri de var. Gebele vilayetinin dini-ideolojik açıdan önemini şöyle bir olgu da gösteriyor ki, Aluen (488 yılı) ve Partav (705 yılı) kilise kurultayları katılımcılar listesinde arşipiskoposun imzasından sonra Gabala'nın imzası yer alır. VIII-IX yüzyıllarda Gabala piskoposları Arnavut kilisesinin patriarşları olmuşlardı.[13]
Şeki - (Ermeni kaynaklarında Şako, Gürcü kaynaklarında Sake, Nuhpato) vilayeti Kafkasya'nın dağ eteği bölgelerinde, Gabalanın Kuzey - batısındaki araziyi tutuyor. Batı'da Lpina vilayeti ile, Doğu'da Gabala ile komşuydu. III-VIII yüzyılların dokuma mərkzlərindən biriydi.Şeki - (Ermeni kaynaklarında Şako, Gürcü kaynaklarında Sake, Nuhpato) vilayeti Kafkasya'nın dağ eteği bölgelerinde, Gabalanın Kuzey - batısındaki araziyi tutuyor. Batı'da Lpina vilayeti ile, Doğu'da Gabala ile komşuydu. III-VIII yüzyılların dokuma mərkzlərindən biriydi. [14]
Paytakaran - (Ermeni kaynaklarında Kaspk, Kazbk, Fars ve Arap kaynaklarında Balasakan) bu bölge Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Güneydoğu bölümünde yerleşerek, Hazar Denizi kıyılarına kadar uzanıyordu. Mil ve Mugan dizlerinin bir bölümünü kapsıyordu. Muhtemelen, Paytakaran ayrı ayrı zamanlarda vilayetin Güneyinde bulunan Atropatenanın Kuzey - Doğu topraklarını da içine birleştirmiştir. Paytakaran MÖ II yüzyılda Ermeni çarı I. Artaşes tarafından işgal edilmiş ve MÖ 55 yılına kadar Ermenistan yönetiminde kalmıştır. Paytakaran siyasi açıdan kah Albanya'ya, kah Atropatenaya meyledip ve ayrı ayrı dönemlerde onun bünyesine dahil olmuştur. IV yüzyılın ikinci yarısında Paytakaran toptan Albanya'nın bünyesine katılmıştır. Vilayetin merkezi aynı adlı şehir - Paytakaran idi.
Uti - (Yunanca Otena) tarihi eyalet sayılan Uti Paytakaran gibi Kür'ün sağ kıyısında bulunuyordu. Doğuda Paytakaranla, Güneyde Artsakla komşu idi. Kuzeyde Kür nehri ile çevrilmişti, Batıda ise Albanya ve İberya sınırına gibi uzanıyordu. Antik kentlerden Ayniyana, Hani, Anariaka, Halhal, Sokarn, ayrıca Movses Kagankatvatsi'nin yazdıklarını göre Albaniyanın V yüzyılda inşa edilmiş başkenti Berde (Partav) bu vilayette idi. Berde 551 yılından Alban katolik kilisesinin kayıtta yerine, 630 yılında ise Mehranilər sülalesinden olan büyük Alban knyazları Varaz Krigorun, Cavanşirin ve başkalarının konutuna dönüşüyor. Uti vilayeti kendi sırasında ayrı ayrı idari birimlere (havarlara) bölünmüştü ki, bunlardan da en esasları Sakaşena (Yunanca'da Sakasen, Ermenice'de Şakaşen) ve Girdman idi.
Girdman - IV yy'dan Albanya'nın ilk büyük knyazları olan Mehranilər sülalesinin kalıtsal mülkü idi. Kaynaklarda Girdman vilayetinin adı Gardman (Grabar (eski Ermenice) dilinde), Girdman (eski Pers dilinde) ve Gardabani (eski Gürcüce) olarak tanınıyordu. Bu vilayətin lokallaşdırılması ilgili üç teori mevcuttur. Bazıları onu Ağsu - Girdman çayları ilçesinde (I.Eliyev, F.Osmanov), diğerleri modern Kazak ilçesi sınırları (S.T.Yeremyan), üçüncü grup ise Şəmkirçay havzası çevresinde ve modern Gedebey ilçesi bölgesinde (Ziya Bünyadov) yerleştiğini iddia ediyorlar. Feride Onur ise Girdman vilayetinin Arnavutluk'un Kuzey - Batısında, Kür'ün sağ kıyısında, Ermeni ve Gürcü toprakları ile sınırda yer aldığını bildiriyor. Favstos Buzandın'ın yazdıklarını göre Girdman, Arsak ve Uti birlikte 387 yılına kadar Ermenistan'ın içinde olmuştur. Ancak Ermenistan ve Albanya'nın tarihi gerçəkliklərinin öğrenilmesi göstermiştir ki, Girdman asla Ermenistan'a dahil olmamıştır . Mehranilər bu arazilerde Girdman kalesini, Mehrevan şehrini ve çoklu mabetler inşa ettirmişlerdir. [15]
Artsah veya Ersah - (antik kaynaklarda Orkistena) bu tarihi vilayet sağsahil Albanyasının en önemli şehirlerinden biri olmuş ve günümüzde Karabağ'ın dağlık bölümünü ve Mil düzünün bir bölümünü kapsamıştır. Eyaletin nüfusu Gargarlar, Utiler, Hunlar, Hazarlar ve Barsiller teşkil ediyordu.
Sünik - (Sisakan) vilayeti Arnavutluk'un Güney uclarında yerleşerek Batıda Ermenistan ve Kuzeyde Artsak arasındaki alanı kapsamış, Göyçe Gölü'nün Güneyinde yerleşmiştir. Kaynaklarda kullanılmasından dolayı Sünik (Sünük) ifadesi Sisakandan daha eski. Adının pers biçimi olan Sisakan ifadesine ilk kez VI yüzyılda Suriylı telif Zahari Ritorun eserinde rastlanmaktadır. Aynı yazarın yazılarında Sasakan Arran (Albanya) ve Gurzan (Gürcistan) gibi Ermenistan'dan ayrı ülke olarak sunuluyor. Toplamda ise Sünik ayrı ayrı dönemlerde kah Albanya'nın, kah Atropatenanın içinde olmuştur. K. Hubşman ve İ.Markvart ise Süniki genellikle Alban vilayeti olarak kabul ediyorlar. MS I. yüzyılında hakimiyet başına gelen ilk Albanya hükümdarını Sünik soyu ile kapatıyorlar. Aynı kaynaklarda belirtilir ki, Parfiya şahı Valarşak Sisakan soyundan Aryani'yi Albanya'ya başkan atadı. Aynı Valarşak MS I. yüzyıldan "Sisan" denilen Kafkas geçişlerini korumak amacıyla düzenlenmiş şah ordusuna önderlik etmek hakkını Sisakan soyuna vermişti. Feride Onur gösteriyor ki, antik dönemde olduğu gibi, erken ortaçağda da Albanya'nın topraklarının aynı sınırlar olduğunu iddia etmeye her türlü temel var. [16]
[değiştir]Kaynakça

^ a b James Stuart Olson. An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. ISBN 0-313-27497-5
^ Robert H. Hewsen. "Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians," in: Samuelian, Thomas J. (Hg.), Classical Armenian Culture. Influences and Creativity, Chicago: 1982, 27-40.
^ Strabon. Coğrafya, Vol. XVI, Sec. 4, 18 (S. 777) (rus.)
^ Yampolsky ZI Azerbaycan / / Kazan bölgesinde Türkler hakkında ilk bilgiler uygulaması. Arizona Eyalet Üniversitesi. Kirov, 1966, № 2
^ Erix Fayql – İpək yolu üzərində Qədim Odlar Yurdu – Azərbaycan tarixi, Bakı, 2009 (azərb.)
^ Firidun Cəlilov. Azər xalqı. Bakı, Ağrıdağ, 2006, 436 syf. (azərb.)
^ Barkhudaryan M. Albanya ve komşuları. - Tiflis, 1893 (Ermenice ) (Rus.)
^ Albanya III-V yüzyıllar Eremian Aziz Siyasi Tarihi : SSCB (III-IX yy.) Tarihi Araştırmaları Moskova, 1958 (rus.)
^ Aleksidze Zaza N.Erken Ortaçağ Kafkasya ve Gürcistan ideoloji ve kültür Sorunları - Tiflis, 1983. (rus.)
^ F. Memmedova, 1993, sf 74 (azerb.)
^ Q. Qeybullayev, 1993, syf 92 (azerb.)
^ Kalankatlı, III, 23 (azerb.)
^ Eremian , Albanya III-VII yüzyıllarda Ekonomi ve sosyal yapı. SSCB (III-IX yy.), Moskova, 1958
^ Kırım ve Kafkasya'da Azerbaycan (Klasik Albanya ) tarihinin Sayfalar / / Sat. Bellek Marr (1864-1934), Moskova-Leningrad, 1938
^ F. Memmedova, 1993, sf 126 (azərb.)
^ F. Memmedova, 1993, sf 214 (azərb.)
g • t • d Azerbaycan konuları
Simgeler
Bayrak • Arma • Ulusal Marş

Tarih
Albanya • Selçuklular • Şirvanşahlar Devleti • Safeviler • Ermeni-Azeri Savaşı • Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti • Sovyet Azerbaycanı • Karabağ Savaşı
Hükûmet
Anayasa • Cumhurbaşkanı • Başbakan • Parlamento • Siyasi Partiler • Seçimler • Dış İlişkiler • Ordu • İnsan Hakları
Coğrafya
Başkent • İdari birimler • Şehirler • Dağlar • Adalar • Nehirler • Göller
Ekonomi
Sanayi • Şirketler • Bankalar • Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı • AZN
Demografi
Halk • Dil • Din • Eğitim • Diaspora
Kültür ve Medya
Sinema • Mutfak • Resmi Bayramlar • Edebiyat • Müzik • Spor • Tiyatro • Gazete • Radyo Kanalları • Televizyon
Portal «Azerbaycan»
Kategori: Albanya

قس انگلیسی

Albania (Latin: Albānia, Greek: Ἀλβανία, Albanía,[5] in Old Armenian: Աղուանք Ałuankʿ (Aguank),[6] Parthian: Ardhan, Middle Persian: Arran; usually referred to as Caucasian Albania for disambiguation with the modern state of Albania; the native name for the country is unknown[7][8]) is a name for the historical region of the eastern Caucasus, that existed on the territory of present-day republic of Azerbaijan (where both of its capitals were located) and partially southern Dagestan.

Contents [show]
Names

The Parthian name was Ardhan (Middle Persian: Arran).[8] The Arabic was ar-Rān.[8][9] The name of the country in the language of the native population, the Caucasian Albanians, is not known.[7]

Aghuank (Old Armenian: Աղուանք Ałuankʿ, Modern Armenian: Աղվանք Aġvank’) is the Armenian name for Caucasian Albania. Armenian authors mention that the name derived from the word "ału" («աղու») meaning amiable in Armenian. The term Aghuank is polysemous and is also used in Armenian sources to denote the region between the Kur and Araxes rivers as part of Armenia.[10] In the latter case it is sometimes used in the form "Armenian Aghuank" or "Hay-Aghuank".[11][12][13]

The Armenian historian of the region, Movses Kaghankatvatsi, who left the only more or less complete historical account, also explains the name Aghvank as a derivation from the word ału (Armenian for sweet, soft, tender), which, he said, was the nickname of Caucasian Albania's first governor Arran and referred to his lenient personality.[14] Moses of Kalankatuyk and other ancient sources explain Arran or Arhan as the name of the legendary founder of Caucasian Albania (Aghvan) or even as the Iranic tribe known as Alans (Alani), who in some versions was son of Noah's son Yafet (Japheth).[15] James Darmesteter, translator of the Avesta, compared Arran with Airyana Vaego[16] which he also considered to have been in the Araxes-Ararat region,[17] although modern theories tend to place this in the east of Iran.



Caucasian Albania until 387
Geography

In pre-Islamic times, Caucasian Albania/Arran was a wider concept than that of post-Islamic Arran. Ancient Arran covered all eastern Transcaucasia, which included most of the territory of modern day Azerbaijan Republic and part of the territory of Dagestan. However in post-Islamic times the geographic notion of Arran reduced to the territory between the rivers of Kura and Araks.[8]

Ancient Caucasian Albania lay on the south-eastern part of the Greater Caucasus mountains. It was bounded by Caucasian Iberia (present-day Georgia) to the west, by Sarmatia to the north, by the Caspian Sea to the east, and by the provinces of Artsakh and Utik in Armenia to the west along the river Kura.[18] These boundaries, though, were probably never static - At times the territory of Caucasian Albania included land to the west of the river Kura.[19]

Albania or Arran in Islamic times was a triangle of land, lowland in the east and mountainous in the west, formed by the junction of the Kura and Aras rivers,[8] including the highland and lowland Karabakh[8] (Artsakh),[20][dubious – discuss] Mil plain and parts of the Mughan plain, and in the pre-Islamic times, corresponded roughly to the territory of modern-day Republic of Azerbaijan.[8]

The districts of Albania[clarification needed] were the following:[21]

Cambysene
Getaru
Elni / Xeni
Begh
Shake
Xolmaz
Kapalak
Hambasi
Gelavu
Hejeri
Kaladasht
The kingdom's capital during antquity was Qabala (Kapalak).[22]

Classical sources are unanimous in making the Kura River (Cyros) the frontier between Armenia and Albania after the conquest of the territories on the right bank of Kura by Armenians in the 2nd century BC.[21]

The original territory of Albania was approximately 23.000 km².[23] After 387 AD the territory of Caucasian Albania, sometimes referred to by scholars as "Greater Albania,"[21] grew to about 45,000 km².[23] In the 5th century the capital was transferred to Partav in Utik', reported to have been built in the mid-5th century by the King Vache II of Albania,[24] but according to M. L. Chaumont, it existed earlier as an Armenian city.[25]

In a medieval chronicle "Ajayib-ad-Dunia", written in the 13th century by an unknown author, Arran is said to have been 30 farsakhs (200 km) in width, and 40 farsakhs (270 km) in length. All the right bank of the Kura river until it joined with the Aras was attributed to Arran (the left bank of the Kura was known as Shirvan). The boundaries of Arran have shifted throughout history, sometimes encompassing the entire territory of the present day Republic of Azerbaijan, and at other times only parts of the South Caucasus. In some instances Arran was a part of Armenia.[26]

Medieval Islamic geographers gave descriptions of Arran in general, and of its towns, which included Barda, Beylagan, and Ganja, along with others.

Ethnogenesis

Originally, at least some of the Caucasian Albanians probably spoke Lezgic languages close to those found in modern Daghestan;[27][28] overall, though, as many as 26 different languages may have been spoken in Caucasian Albania[29]. After the Caucasian Albanians were Christianized in the 4th century, the western parts of the population were gradually assimilated by the ancestors of modern Armenians,[30] and the eastern parts of Caucasian Albania were Islamized and absorbed by Iranian[27] and subsequently Turkic peoples (modern Azerbaijanis).[7] Small remnants of this group continue to exist independently, and are known as the Udi people.[31] As of the 5th century, the tribes who lived in the western part of Caucasian Albania were called the "Lpnik".[32]

The pre-Islamic population of Caucasian Albania might have played a role in the ethnogenesis of a number of modern ethnicities, including the Azerbaijanis, the Armenians of the Nagorno-Karabakh, the Georgians of Kakhetia, the Laks, the Lezgins and the Tsakhurs of Daghestan.[33]

Alphabet and languages
Caucasian Albanian language
Main article: Caucasian Albanian alphabet
According to Armenian medieval historians Movses Khorenatsi, Movses Kaghankatvatsi and Koryun, the Caucasian Albanian (the Armenian name for the language is Aghvank, the native name of the language is unknown) alphabet was created by Mesrob Mashtots,[34][35][36] the Armenian monk, theologian and translator who is also credited with creating the Armenian and Georgian alphabets.[37] This alphabet was used to write down the Udi language, which was probably the main language of the Caucasian Albanians.

Koriun, a pupil of Mesrob Mashtots, in his book The Life of Mashtots, wrote about how his tutor created the alphabet:

Then there came and visited them an elderly man, an Albanian named Benjamin. And he Mesrob Mashtots inquired and examined the barbaric diction of the Albanian language, and then through his usual God-given keenness of mind invented an alphabet, which he, through the grace of Christ, successfully organized and put in order.[38]



A column capital of VII c. Christian church with an inscription in Caucasian Albanian, found in Mingachevir.[39] The column capital is now kept on display at Azerbaijan State Museum of History.
A Caucasian Albanian alphabet of fifty-two letters, bearing resemblance to Georgian, Ethiopian and Armenian characters,[40] survived through a few inscriptions, and an Armenian manuscript dating from the 15th century.[41] This manuscript, Matenadaran No. 7117, first published by Ilia Abuladze in 1937 is a language manual, presenting different alphabets for comparison – Armenian, Greek, Latin, Syrian, Georgian, Coptic, and Caucasian Albanian among them. The alphabet was titled: "Ałuanicʿ girn ē" (Armenian: Աղուանից գիրն Է, meaning, "These are Albanian letters").

In 1996, Zaza Aleksidze of the Georgian Centre of Manuscripts discovered at St. Catherine's Monastery at Mt. Sinai, Egypt, a text written on parchment that was reused in a Georgian palimpsest. In 2001 Aleksidze identified its script as Caucasian Albanian, and the text as a early lectionary dating to perhaps before the sixth century. Many of the letters discovered in it were not in the Albanian alphabet listed in the 15th-century Armenian manuscript.[42]

Muslim geographers Al-Muqaddasi, Ibn-Hawqal and Estakhri recorded that a language which they called Arranian was still spoken in the capital Barda and the rest of Arran in the 10th century.[8]

Iranian languages
Further information: Parthian language
Further information: Persian language
Iranian contact in the region goes back to the Median and Achaemenid times. During this Arsacid Dynasty of Caucasian Albania, the Parthian language spread in the region.[2] It is possible that the language and literature for administration and record-keeping of the imperial chancellery for external affairs naturally became Parthian, based on the Aramaic script. According to Toumanoff: "the predominance of Hellenism, as under the Artaxiads, was now followed by a predominance of “Iranianism,” and, symptomatically, instead of Greek, as before, Parthian became the language of the educated".[2]

With the establishment of the Sassanids, Middle Persian, a closely related language to Parthian,[43] became an official language of the Sassanid empire.[4] At this time, Persian enjoyed even more success than the Caucasian Albanian language and the region was greatly affected by Iran.[3] According to Vladimir Minorsky: "The presence of Iranian settlers in Transcaucasia, and especially in the proximity of the passes, must have played an important role in absorbing and pushing back the aboriginal inhabitants. Such names as Sharvan, Layzan, Baylaqan, etc., suggest that the Iranian immigration proceeded chiefly from Gilan and other regions on the southern coast of the Caspian".[44] The presence of the Persian language and Iranian culture continued after the Islamic era.[45][46]

Religion
The original population of the Caucasus followed different pagan religions. Under Achaemenid, Parthian and especially Sassanid influence, Zoroastrianism also grew in the region. Christianity started to spread in the late 4th century in the Sassanid era.

The Arab conquest and the Chalcedonian crisis led to severe disintegration of the Church of Caucasian Albania. Starting from the 8th century, much of the local population converted to Islam. By the 11th century there already were conciliar mosques in Partaw, Qabala and Shaki; the cities that were the creed of Caucasian Albanian Christianity.[47]

These Islamised groups would later be known as Lezgins and Tsakhurs or mix with the Turkic and Iranian population to form present-day Azeris, whereas those that remained Christian were gradually absorbed by Armenians[48] or continued to exist on their own and be known as the Udi people.

The Caucasian Albanian tribes of Hereti were converted to Eastern Orthodoxy by Dinar, Queen of Hereti in the 10th century. The religious affairs of this small principality were now officially administered by the Georgian Orthodox Church. In 1010, Hereti became absorbed into the neighbouring Georgian kingdom of Kakheti. Eventually in the early 12th century, these lands became part of the Georgian Kingdom under David the Builder finalising the process of their Georgianisation.[49]

History

Median and Achaemenid era
According to one hypothesis, Caucasian Albania was incorporated in the Median empire.[25] Persian penetration into this region at a very early date is connected with the need to defend the northern frontier of the Iranian empire.[24][25] Possibly already under the Achaemenids some measures were taken to protect the Caucasian passes against the invaders however the foundation of Darband and series of gates is traditionally ascribed to the Sassanid empire.[24] Albania was incorporated in the Achaemenid empire and were under the command of the satrapy of Media[25][50] in the later period.

Hellenistic era


The ruins of the gates of Albanian capital Qabala in Azerbaijan
The Greek historian Arrian mentions (perhaps anachronistically) the Caucasian Albanians for the first time in the battle of Gaugamela, where the Albanians, Medes, Cadussi and Sacae were under the command of Atropates.[25] Albania first appears in history as a vassal state in the empire of Tigranes the Great of Armenia (95-56 BC).[51] The kingdom of Albania emerged in the eastern Caucasus in 2nd or 1st century BC and along with the Georgians and Armenians formed one of the three nations of the Southern Caucasus.[21][52] Albania came under strong Armenian religious and cultural influence.[24][53][54][55][56]

Herodotus, Strabo, and other classical authors repeatedly mention the Caspians but do not seem to know much about them; they are grouped with other inhabitants of the southern shore of the Caspian Sea, like the Amardi, Anariacae, Cadusii, Albani (see below), and Vitii (Eratosthenes apud Strabo, 11.8.8), and their land (Caspiane) is said to be part of Albania (Theophanes Mytilenaeus apud Strabo, 11.4.5).[57]

In the 2nd century BC parts of Albania were conquered by the Kingdom of Armenia, presumably from Medes[7] (although possibly it was earlier part of Orontid Armenia).[58]

The original population of the territories on the right bank of Kura before the Armenian conquest consisted of various autochthonous people. Ancient chronicles provide the names of several peoples that populated these districts, including the regions of Artsakh and Utik. These were Utians, Mycians, Caspians, Gargarians, Sakasenians, Gelians, Sodians, Lupenians, Balas[ak]anians, Parsians and Parrasians.[7] According to Robert H. Hewsen, these tribes were "certainly not of Armenian origin", and "although certain Iranian peoples must have settled here during the long period of Persian and Median rule, most of the natives were not even Indo-Europeans."[7] He also states that the several peoples of the right bank of Kura "were highly Armenicized and that many were actually Armenians per se cannot be doubted." Many of those people were still being cited as distinct ethnic entities when the right bank of Kura was acquired by the Caucasian Albanians in 387 AD.[7]

Roman Empire
Main article: Roman influence in Caucasian Albania


Roman inscription in Gobustan left by Legio XII Fulminata
There was an enduring relation of Albania with Ancient Rome.[59]

The Latin rock inscription close to Boyukdash mountain in Qobustan, Baku, which mentions Legio XII Fulminata, is the world's easternmost Roman evidence known.[60] In Albania, Romans reached the Caspian Sea for the first time.[60]

The Roman coins circulated in Caucasian Albania till the end of the 3rd century AD.[61] Two denarii, unearthed in the 2nd century BC layer, were minted by Clodius and Caesar.[61] The coins of Augustus are ubiquitous.[61] The Qabala treasures revealed the denarii of Otho, Vespasian, Trajan and Hadrian.

In 69-68 BC Lucullus, having overcome Armenian ruler Tigranes II, approached the borders of Caucasian Albania and was succeeded by Pompey.[62]

After the 66-65 BC wintering Pompey launched the Iberian campaign. It is reported by Strabo upon the account of Theophanes of Mytilene who participated in it.[63] As testified by Kamilla Trever, Pompey reached the Albanian border at modern Qazakh Rayon of Azerbaijan. Igrar Aliyev showed that this region called Cambysene was inhabited mainly by stock-breeders at the time. When fording the Alazan river, he was attacked by forces of Oroezes, King of Albania, and eventually defeated them. According to Plutarch, Albanians "were led by a brother of the king, named Cosis, who as soon as the fighting was at close quarters, rushed upon Pompey himself and smote him with a javelin on the fold of his breastplate; but Pompey ran him through the body and killed him".[64] Plutarch also reported that "after the battle, Pompey set out to march to the Caspian Sea, but was turned back by a multitude of deadly reptiles when he was only three days march distant, and withdrew into Lesser Armenia".[65] The first kings of Albania were certainly the representatives of the local tribal nobility, to which attest their non-Armenian and non-Iranian names (Oroezes, Cosis and Zober in Greek sources).[66]

The population of Caucasian Albania of the Roman period is believed to have belonged to either the Northeast Caucasian peoples[8] or the South Caucasian peoples.[67] According to Strabo, the Albanians were a group of 26 tribes which lived to the north of the Kura river and each of them had its own king and language.[7] Sometime before the 1st century BC they federated into one state and were ruled by one king.[68]

Strabo wrote of the Caucasian Albanians in the 1st century BC:

“ At the present time, indeed, one king rules all the tribes, but formerly the several tribes were ruled separately by kings of their own according to their several languages. They have twenty-six languages, because they have no easy means of intercourse with one another[68] ”


Caucasian Albania was a vassal of the Roman Empire around 300 AD


Albania is also mentioned by Dionysius Periegetes (2nd or 3rd c. AD) who describes Albanians as a nation of warriors, living by the Iberians and the Georgians.[69]

In 1899 a silver plate featuring Roman toreutics was excavated near Azerbaijani village of Qalagah. The rock inscription near the south-eastern part of Boyukdash's foot (70 km from Baku) was discovered on June 2, 1948 by Azerbaijani archaeologist Ishag Jafarzadeh. The legend is IMPDOMITIANO CAESARE•AVG GERMANIC L•IVLIVS MAXIMVS LEG XII•FVL. According to Domitian's titles in it, the related march took place between 84 and 96. The inscription was studied by Russian expert Yevgeni Pakhomov, who assumed that the associated campaign was launched to control the Derbent Gate and that the XII Fulminata has marched out either from Melitene, its permanent base, or Armenia, where it might have moved from before.[70] Pakhomov supposed that the legion proceeded to the spot continually along the Aras River. The later version, published in 1956, states that the legion was stationing in Cappadocia by that time whereas the centurion might have been in Albania with some diplomatic mission because for the talks with the Eastern rulers the Roman commanders were usually sending centurions.[71]

In 1953 twelve denarii of Augustus were unearthed.[61] In 1958 one denarius, coined in c. 82 AD, was revealed in the Şamaxı trove.[61]

During the reign of Roman emperor Hadrian (117-138) Albania was invaded by the Alans, an Iranian nomadic group.[72] This invasion promoted an alliance between Rome and the Albanians that was reinforced under Antoninus Pius in 140 AD. Sassanians occupied the area around 240 Ad but after a few years the Roman Empire regained control of Caucasian Albania.

Indeed in 297 the treaty of Nisibis stipulated the reestablishment of the Roman protectorate over Caucasian Iberia and Albania. But fifty years later Rome lost the area that since then remained an integral part of the Sasanian Empire.

Parthian period
Main article: Arsacid Dynasty of Caucasian Albania
Further information: Parthians and Parthian language
Under Parthian rule, Iranian political and cultural influence increased in the region.[2] Whatever the sporadic suzerainty of Rome, the country was now a part—together with Iberia (East Georgia) and (Caucasian) Albania, where other Arsacid branches reigned—of a pan-Arsacid family federation.[2] Culturally, the predominance of Hellenism, as under the Artaxiads, was now followed by a predominance of "Iranianism", and, symptomatically, instead of Greek, as before, Parthian became the language of the educated.[2] An incursion in this era was made by the Alans who between 134 and 136 attacked Albania, Media, and Armenia, penetrating as far as Cappadocia. But Vologases persuaded them to withdraw, probably by paying them.

Sassanid period
Main article: Albania (satrapy)
In 252-253, Caucasian Albania, along with Caucasian Iberia and Greater Armenia, was conquered and annexed by the Sassanid Empire. Albania became a vassal state of the Sassanid Empire,[73] but retained its monarchy; the Albanian king had no real power and most civil, religious, and military authority lay with the Sassanid marzban (military governor) of the territory.[25]

The Roman Empire again obtained control of Caucasian Albania as a vassal state for a few years around 300 AD, but then the Sassanids regained control and subsequently dominated the area for centuries until the Arab invasions.

Albania was mentioned among the Sassanid provinces listed in the trilingual inscription of Shapur I at Naqsh-e Rustam.[74][75]

In the middle of the 4th century, King Urnayr of Albania arrived in Armenia and was baptized by Gregory the Illuminator, but Christianity spread in Albania only gradually, and the Albanian king remained loyal to the Sassanids. After the partition of Armenia between Byzantium and Persia (in 387 AD), Albania with Sassanid help was able to seize from Armenia all the right bank of the river Kura up to river Araxes, including Artsakh and Utik.[25]

In the mid-5th century, the Sassanid King Yazdegerd II passed an edict requiring all the Christians in his empire to convert to Zoroastrianism, fearing that Christians might ally with Roman Empire, which had recently adopted Christianity as its official religion. This led to a rebellion of Albanians, along with Armenians and Georgians. At the Battle of Avarayr, the allied forces of Caucasian Albania, Georgia, and Armenia, devoted to Christianity, suffered defeat at the hands of the Sassanid army. Many of the Armenian nobility fled to the mountainous regions of Albania, particularly to Artsakh, which had become a center for resistance to Sassanid Persia. The religious center of the Albanian state also moved here. However, King Vache of Albania, a relative of Yazdegerd II, was forced to convert to Zoroastrianism, but soon thereafter converted back to Christianity.

In the middle of the 5th century, by order of the Persian King Peroz I, King Vache built a city initially called Perozabad in Utik, and later called Partaw and Barda; he made it the capital of Albania.[76] Partaw was the seat of the Albanian kings and Persian marzban, and in 552 AD the seat of the Albanian Catholicos was also transferred to Partaw.[25][77]

After the death of King Vache, Albania remained without a king for thirty years. The Sassanid King Balash reestablished the Albanian monarchy by making Vachagan, son of Yazdegerd and brother of King Vache, the King of Albania.

By the end of the 5th century, the ancient Arsacid royal house of Albania, a branch of the ruling dynasty of Parthia, became extinct, and in the 6th century it was replaced by princes of the Persian or Parthian Mihranid family, who claimed descent from the Sassanids. They assumed the Persian title of Arranshah (i.e. the Shah of Arran, the Persian name of Albania).[8] The ruling dynasty was named after its Persian founder Mihran, who was a distant relative of the Sasanians.[78] The Mihranid dynasty survived under Muslim suzerainty until 821-22.[79]

In the late 6th to early 7th centuries the territory of Albania became an arena of wars between Sassanid Persia, Byzantium, and the Khazar Khanate, the latter two very often acting as allies against Sassanid Persia. In 628, during the Third Perso-Turkic War, the Khazars invaded Albania, and their leader Ziebel declared himself Lord of Albania, levying a tax on merchants and the fishermen of the Kura and Araxes rivers "in accordance with the land survey of the kingdom of Persia". Most of Transcaucasia was under Khazar rule before the arrival of the Arabs.[24] The Albanian kings retained their rule by paying tribute to the regional powers. According to Peter Golden, "steady pressure from Turkic nomads was typical of the Khazar era, although there are no unambiguous references to permanent settlements",[80] while Vladimir Minorsky stated that, in Islamic times, "the town of Qabala lying between Sharvan and Shakki was a place where Khazars were probably settled".[9]

Impact of Armenian politics, culture and civilization
Armenian politics, culture and civilization played a critical role in the entire history of Caucasian Albania (Aghvank, in Armenian).[81] This, due to the fact that after the partition of the Kingdom of Armenia by Persia and Byzantium in 387 AD, the Armenian provinces of Artsakh and Utik were disassociated from Armenia proper and included by Persians into a single province (marzpanate) called Aghvank (Arran).[82] This new unit included: the original Caucasian Albania, found between the River Kura and the Great Caucasus; tribes living along the Caspian shore; as well as Artsakh and Utik, two territories now detached from Armenia.[83][84][85]



Mesrop Mashtots by Francesco Maggiotto (1750-1805). Mesrop Mashtots, an Armenian medieval evangelizer and enlightener, invented the Gargarean ("Caucasian Albanian") alphabet in the 5th century, shortly after creating the Armenian script.[35][86]
The Armenian medieval atlas Ashkharatsuits (Աշխարացույց), compiled in the 7th century by Anania Shirakatsi (Անանիա Շիրակացի, but sometimes attributed to Movses Khorenatsi as well), categorizes Artsakh and Utik as provinces of Armenia despite their presumed detachment from the Armenian Kingdom and their political association with Caucasian Albania and Persia at the time of his writing.[87] Shirakatsi specifies that Artsakh and Utik are “now detached” from Armenia and included in “Aghvank,” and he takes care to distinguish this new entity from the old “Aghvank strictly speaking” (Բուն Աղվանք) situated north of the river Kura. Because it was more homogeneous and more developed than the original tribes to the north of the Kura, the Armenian element took over Caucasian Albania’s political life and was progressively able to impose its language and culture.[88][89]

Armenian population of Artsakh and Utik remained in place as did the entire political, social, cultural and military structure of the provinces.[55][90] In the 5th century, Armenia’s foremost early medieval historian Movses Khorenatsi (Մովսես Խորենացի) testifies that the population of Artsakh and Utik spoke Armenian, with the River Kura, in his words, marking the “boundary of Armenian speech” (… զեզերս հայկական խօսիցս).[91][92][93] though this does not mean that its population consisted exclusively of ethnic Armenians.[85][94]

Whatever little is known about Caucasian Albania after 387 AD comes from the text “History of the Land of Aghvank” (Պատմություն Աղվանից Աշխարհի) attributed to two Armenian authors: Movses Kaghankatvatsi and Movses Daskhurantsi.[95] This text, written in Old Armenian, in essence represents the history of Armenia’s provinces of Artsakh and Utik.[88] Kaghankatvatsi, repeating Movses Khorenatsi, mentions that the very name “Aghvank”/“Albania” is of Armenian origin, and relates it to the Armenian word “aghu” (աղու, meaning “kind,” “benevolent”.[96] Khorenatsi states that “aghu” was a nickname given to Prince Arran, whom the Armenian king Vagharshak I appointed as governor of northeastern provinces bordering on Armenia. According to a legendary tradition reported by Khorenatsi, Arran was a descendant of Sisak, the ancestor of the Siunids of Armenia’s province of Syunik, and thus a great-grandson of the ancestral eponym of the Armenians, the Forefather Hayk.[97] Kaghankatvatsi and another Armenian author, Kirakos Gandzaketsi, confirm Arran’s belonging to Hayk’s blood line by calling Arranshahiks “a Haykazian dynasty.”[98]



The Amaras Monastery in Nagorno Karabakh, founded in the 4th century by St. Gregory the Illuminator. In the 5th century, Mesrob Mashtots, inventor of the Armenian alphabet, established at Amaras the first school to use his script.[99][100]
In Movses Kaghankatvatsi’s “History” and in the historical text of the Armenian early medieval author Agathangelos, the Kingdom of Aghvank’s feudal system, including its political terminology, was Armenian.[101] As in Armenia, nobles of Aghvank are referred to by the terms nakharars (նախարար), azats (ազատ), hazarapets (հազարապետ), marzpets (մարզպետ), shinakans (շինական), etc.[88][95]

Princely families, which were later mentioned in Movses Kaghankatvatsi’s “History …” were included in the Table of Ranks called “Gahnamak” (direct translation: “List of Thrones,” Arm. Գահնամակ) of the Kingdom of Armenia, which defined Armenia’s aristocratic hierarchy.[102] Princely families of Caucasian Albania were also included in the Table of Armies called “Zoranamak” (Arm. Զորանամակ) of the Kingdom of Armenia which determined military obligations of key aristocratic families before the Armenian King in times of war.[88]

As in Armenia, the “Albanian” clergy used exclusively Armenian church terms for clerical hierarchy (katholikos/կաթողիկոս, vardapet/վարդապետ, sargavag/սարգավագ, etc.)[88][103] Identifiably Armenian are also most if not all toponyms found in the “History” Not only are the names of most towns, villages, mountains, and rivers uniquely Armenian morphologically, exactly the same toponyms were and are still found in other parts of historical Armenia. They include the root kert (“town”) for towns (Arm.: կերտ, such Dastakert, Hnarakert – compare with Tigranakert or modern Stapanakert in Nagorno Karabakh),[104] shen and kan (village) for villages (Arm. շեն, and կան, such as Karashen or Dyutakan), etc.[105]

First names of most rulers, commoners and clergy in Movses Kaghankatvatsi’s “History …” are uniquely Armenian. Many of these names survived centuries and are still used only by modern Armenians.[106] These include: Vachagan (Վախագան), Vache (Վաչե), Bakur (Բակուր), Taguhi (Թագուհի), Vrtanes (Վրթաննես), Viro (Վիրո), Varaz-Trdat (Վարազ-Տրդաթ), Marut (Մարութ), etc. Some of these names can be translated from Armenian as common words: e.g. Taguhi means “queen” and Varaz means “wild boar.”[106] In fact, Armenians to this day use the first name Aghvan (Աղվան) that directly refers to the Kingdom of Aghvank.[107]

After the partition, the capital city of Caucasian Albania was moved from the territories on the eastern bank of the River Kura (referred to by Armenians “Aghvank Proper,” Arm. Բուն Աղվանք) to Partav, located in the former Armenian province of Utik. This was followed by the transfer of the Seat of the Kingdom of Albania’s religious leader (Katholicos) from territories north of Kura to Partav.[95]

Kingdom of Albania was converted to Christianity at the start of the 4th century by none other than the Armenian evangelizer St. Gregory the Enlightener (Arm. Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ), who baptized Armenia into the first Christian state by 301 AD[108] In about 330 AD, the grandson of St. Gregory, St. Grigoris, ecumenical head of the eastern provinces of Armenia, was designated bishop for the Kingdom of Aghvank. Mausoleum interning Grigoris’ remains, the Amaras Monastery stands as the oldest dated monument in Nagorno Karabakh. Amaras was started by St Gregory and completed by St. Grigoris himself.[109]

According to tradition, the Amaras Monastery housed the first Armenian school in the historical Armenia,[110] which was opened early in the 5th century by the inventor of the Armenian alphabet St. Mesrob Mashtots. St. Mesrob Mashtots was intensely active in preaching Gospel in Artsakh and Utik. Movses Kaghankatvatsi’s “History” dedicates four separate chapters to St. Mashtots’ mission, referring to him as “enlightener” and “saint” (chapters 27, 28 and 29 of Book One, and chapter 3 of Book Two).[111] Overall, St. Mesrob made three trips to the Kingdom of Albania where he toured not only the Armenian lands of Artsakh and Utik but also territories to the north of the River Kura.[111]

Movses Kaghankatvatsi’s “History” describes Armenian influence on the Church of Aghvank, whose jurisdiction extended from Artsakh and Utik to regions to the north of the River Kura, in the territories of the “original,” “pre-Armenian” Caucasian Albania.[112] One of the consequences of this was that Armenian language progressively supplanted Albanian as the language of church and state (and only if there was any single “Albanian” language in the first place which is doubtful because the population of Albania/Aghvank was described as consisting of as many 26 different tribes).[112] Although Mesrob Mashtots provided the Albanian king with an alphabet, shortly after inventing a script for his fellow Armenians in 406 AD, the main “Albanian” language, Gargarean, disappeared, with only a few fragments of inscriptions dated from the 6th and 7th centuries. In contrast, Armenian language flourished in the Armenian portion of Aghvank. The 7th-century Armenian linguist and grammarian Stephanos Syunetsi stated in his work that Armenians of Artsakh had their own dialect, and encouraged his readers to learn it.[113] In the same 7th century, Armenian poet Davtak Kertogh writes his Elegy on the Death of Grand Prince Juansher, where each passage begins with a letter of Armenian script in alphabetical order.[104][114]

Christianization
Main article: Church of Caucasian Albania
The polytheistic religion of Albania was centered on the worship of three divinities, designated by Interpretatio Romana as Sol, Zeus, and Luna.

Christianity started to enter Caucasian Albania at an early date, according to Movses Kaghankatvatsi, as early as during the 1st century. The first Christian church in the region was built by St. Eliseus, a disciple of Thaddeus of Edessa, at a place called Gis. Shortly after Armenia adopted Christianity as its state religion (301 AD), the Caucasian Albanian king Urnayr went to the See of the Armenian Apostolic Church to receive baptism from St. Gregory the Illuminator, the first Patriarch of Armenia.[95][108]

King Vachagan III helped to implant Christianity in Caucasian Albania, through a synod allowing the church legal rights in some domestic issues.[115] In 498 AD (in other sources, 488 AD)[citation needed] in the settlement named Aluen (Aghuen) (present day Agdam region of Azerbaijan), an Albanian church council convened to adopt laws further strengthening the position of Christianity in Albania.[citation needed]

Albanian churchmen took part in missionary efforts in the Caucasus and Pontic regions. In 682, the catholicos, Israel, led an unsuccessful delegation to convert Alp Iluetuer, the ruler of the North Caucasian Huns, to Christianity. The Albanian Church maintained a number of monasteries in the Holy Land.[116] In the 7th century, Varaz-Grigor, ruler of Albania, and "his nation" were christened by Emperor Heraclius at Gardman.[117]

After the overthrow of Nerses in 705, the Caucasian Albanian elite decided to reestablish the tradition of having their Catholicoi ordained through the Patriarch of Armenia, as it was the case before 590.[118] This event is generally regarded as the abolition of the Church of Caucasian Albania, and the lowering of its denominational status to that of a Catholicate within the body of the Armenian Apostolic Church.[47]

Islamic era
Further information: Shirvan
Further information: Arran (Caucasus)
Sassanid Albania fell to the Islamic conquest of Persia in the mid 7th century and was incorporated into the Rashidun Caliphate. King Javanshir of Albania, the most prominent ruler of Mihranid dynasty, fought against the Arab invasion of caliph Uthman on the side of the Sasanid Iran. Facing the threat of the Arab invasion on the south and the Khazar offensive on the north, Javanshir had to recognize the caliph's suzerainty. The Arabs then reunited the territory with Armenia under one governor.[25]

By the 8th century, "Albania" had been reduced to a strictly geographical and titular ecclesiastical connotation,[119] and was referred to as such by medieval Armenian historians; on its place sprang a number principalities, such as that of the Armenian principality and kingdom of Khachen, along with various Caucasian, Iranian and Arabic principalities: the principality of Shaddadids, the principality of Shirvan, the principality of Derbent. Most of the region was ruled by the Sajid Dynasty of Azerbaijan from 890 to 929. The region was at times part of the Abbasid province of Armenia based on numismatic and historical evidence.

Early Muslim ruling dynasties of the time included Rawadids, Sajids, Salarids, Shaddadids, Shirvanshahs, and the Sheki and Tiflis emirates. The principal cities of Arran in early medieval times were Barda (Partav) and Ganja. Barda reached prominence in the 10th century, and was used to house a mint. Barda was sacked by the Rus and Norse several times in 10th century as result of the Caspian expeditions of the Rus. Barda never revived after these raids and was replaced as capital by Baylaqan, which in turn was sacked by the Mongols in 1221. After this Ganja rose to prominence and became the central city of the region. The capital of the Shaddadid dynasty, Ganja was considered the "mother city of Arran" during their reign.

The territory of Arran became a part of the Seljuk empire, followed by the Ildegizid state. It was taken briefly by the Khwarizmid dynasty and then overran by Mongol Hulagu empire in the 13th century. Later, it became a part of Chobanid, Jalayirid, Timurid, and Safavid states.

Caucasian Albania in Azerbaijani historiography


The neutrality of this section is disputed. Please do not remove this message until the dispute is resolved. (February 2011)
The history of Caucasian Albania has been a major topic of Azerbaijani revisionist theories, which came under criticism in Western and Russian academic and analytical circles, and were often characterized as “bizarre” and “futile.”[120][121][122][123][124][125][126][127][128]

In his article “The Albanian Myth” Russian historian and anthropologist Victor Schnirelmann demonstrated that Azerbaijani academics have been “renaming prominent medieval Armenian political leaders, historians and writers, who lived in Karabakh and Armenia into “Albanians.” Victor Schnirelmann argues that these efforts were first launched in the 1950s and were directed towards “ripping the population of early medieval Karabakh off from their Armenian heritage” and “cleansing Azerbaijan of Armenian history.”[129] In the 1970s, Azerbaijan made a transition from ignoring, discounting or concealing Armenian historical heritage in Soviet Azerbaijan to misattributing and mischaracterizing it as examples of Azerbaijani culture by arbitrarily declaring “Caucasian Albanians” as ancestors of modern Azerbaijanis.[130] In this regard, Thomas de Waal, a scholar at the Carnegie Endowment for International Peace, writes about the political context of Azerbaijan’s historical revisionism:

"This rather bizarre argument has the strong political subtext that Nagorno Karabakh had in fact been Caucasian Albanian and that Armenians had no claim to it"[131]

A key revisionist method used by Azerbaijani scholars mentioned by Victor Schnirelmann and others was ”re-publishing of ancient and medieval sources, where the term “Armenian state” was routinely and systematically removed and replaced with “Albanian state.”[132] American author George Bournoutian gives examples of how that was done by Ziya Bunyadov, vice-chairman of Azerbaijani Academy of Sciences,[133] who earned the nickname of “Azerbaijan’s foremost Armenophobe.”[132][134]

According to Thomas de Waal:

"Buniatov’s scholarly credentials were dubious. It later transpired that the two articles he published in 1960 and 1965 on Caucasian Albania were direct plagiarism. Under his own name, he had simply published, unattributed, translations of two articles, originally written in English by Western scholars C.F.J. Dowsett and Robert Hewsen."[135]

Robert Hewsen, a historian from Rowan College and the acknowledged authority in this field, wrote in his volume Armenia: A Historical Atlas, published by Chicago University Press:

Scholars should be on guard when using Soviet and post-Soviet Azeri editions of Azeri, Persian, and even Russian and Western European sources printed in Baku. These have been edited to remove references to Armenians and have been distributed in large numbers in recent years. When utilizing such sources, the researchers should seek out pre-Soviet editions wherever possible. Robert Hewsen. “Armenia: A Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press, 2001, p. 291
According to Thomas de Waal, a disciple of Ziya Bunyadov, Farida Mammadova, has “taken the Albanian theory and used it to push Armenians out of the Caucasus altogether. She had relocated Caucasian Albania into what is now the present-day Republic of Armenia. All those lands, churches, and monasteries in the Republic of Armenia—all had been Albanian. No sacred Armenian fact was left un-attacked.” Thomas de Waal describes Mammadova as a sophisticated end of what “in Azerbaijan has become a very blunt instrument indeed.”[136][137] Both Ziya Bunyadov and Farida Mammadova are known for their anti-Armenian public pronouncements and pamphlets.[137][138][139]

Historical revisionism in Azerbaijan supported a number of policies on the ground, including cultural vandalism directed against Armenian monuments in Soviet and post-Soviet Azerbaijan.[121][140] Armenian memorial stone crosses known as “khachkars” on the territory of Azerbaijan were regularly misrepresented as “Caucasian Albanian” both before and after Azerbaijan’s independence.[141] Furthermore, mischaracterization of Armenian khachkars as supposedly non-Armenian monuments of Caucasian Albania was associated with acts of cultural vandalism against Armenian historical monuments in Nakhichevan.[120] The events in Nakhichevan refer to the systematic campaign by the government of Azerbaijan to completely demolish the large cemetery with thousands of Armenian khachkars near the town of Julfa (known as Jugha in Armenian), Nakhchivan. Claims by Armenians that Azerbaijan was undertaking a systematic campaign to destroy and remove the monuments first arose in late 1998 and those charges were renewed in 2002 and 2005.[142] In reaction to the charges brought forward by Armenia and international organizations, Azerbaijan has asserted, falsely, that Armenians had never existed in those territories. In December 2005, an Azerbaijani official stated in a BBC interview that Armenians “never lived in Nakhchivan, which has been Azerbaijani land from time immemorial, and that's why there are no Armenian cemeteries and monuments and have never been any.”[143] Adam T. Smith, an anthropologist and associate professor of anthropology at the University of Chicago, called the removal of the khachkars "a shameful episode in humanity's relation to its past, a deplorable act on the part of the government of Azerbaijan which requires both explanation and repair." Smith and other scholars, as well as several United States Senators, signed a letter to the UNESCO and other organizations condemning Azerbaijan's government.[144] Azerbaijan instead contends that the monuments were not of Armenian, but of Caucasian Albanian, origin, which, per Thomas De Waal, did not protect “the graveyard from an act in the history wars.”[145]

Armenian cultural heritage on lands that were temporary associated with Caucasian Albania in medieval times also became targets of Azerbaijani nationalists during the Nagorno-Karabakh War. Robert Bevan writes: “The Azeri campaign against the Armenian enclave of Nagorno Karabakh which began in 1988 was accompanied by cultural cleansing that destroyed the Egheazar monastery and 21 other churches.”[140]

Anti-Armenian cultural vandalism in Azerbaijan perpetrated with the use of revisionist theories on Caucasian Albania was also noted in northern Azerbaijan, where Norwegian archeologists were involved in the restoration of an Armenian-Georgian church in the village of Kish near the city of Shaki. Azerbaijanis erased Armenian inscriptions on the church’s walls, which led to by an official complaint by Norwegian foreign ministry.[146]

Armenian heritage was the main but not the only target of attacks of Azerbaijani historians and politicians. Revisionist theories about Caucasian Albania have been used by Azerbaijani statesmen in the ongoing Azerbaijani-Georgian dispute over the territorial status of David Gareja monastery complex, a Georgian spiritual and historical monument partially located on the territory of Azerbaijani Republic. David Gareja is a rock-hewn Georgian Orthodox monastery complex in the Kakheti region of Eastern Georgia, on the half-desert slopes of Mount Gareja, some 60–70 km southeast of Georgia's capital Tbilisi. Giorgi Manjgaladze, Georgia's deputy foreign minister proposed that Georgia would be willing to exchange other territory for the remainder of David Gareja because of its historical and cultural significance to the Georgians.[147][148] Baku disapproves of this land swap,[149] and in April 2007, Azerbaijan's deputy foreign minister Khalaf Khalafov told a press conference in Baku that it was "out of the question" for Azerbaijan to "give up its claims to the borderlands" including David Gareja. Khalafov then stated that the monastery "was home to the Caucasian Albanians, who are believed to have been the earliest inhabitants of Azerbaijan."[150] Georgian art historian Dimitri Tumanishvili dismissed this claim and stated that the complex "is covered in the work of Georgian masters." "There are Georgian inscriptions everywhere dating back to the sixth century," he said "There are no traces of another culture there. After that, I don’t think you need any further proof."[151]

See also

Arsacid Dynasty of Caucasian Albania
Arts of Caucasian Albania
Artsakh
Church of Caucasian Albania
Shirvan
Notes

^ M. L. Chaumont, "ALBANIA" in Encyclopaedia Iranica. The Sasanian period. In about A.D. 252-53 Šāpūr I made himself lord of Great Armenia, which was turned into a Sasanian province; Iberia and Albania were also soon conquered and annexed.
^ a b c d e f Toumanoff, Cyril. The Arsacids. Encyclopædia Iranica. excerpt:"Whatever the sporadic suzerainty of Rome, the country was now a part—together with Iberia (East Georgia) and (Caucasian) Albania, where other Arsacid branched reigned—of a pan-Arsacid family federation. Culturally, the predominance of Hellenism, as under the Artaxiads, was now followed by a predominance of “Iranianism,” and, symptomatically, instead of Greek, as before, Parthian became the language of the educated"
^ a b Shnirelman, V.A.(2001), 'The value of the Past: Myths, Identity and Politics in Transcaucasia', Osaka: National Museum of Ethnology. pp 79: "Yet, even at the time of Caucasian Albania and later on, as well, the region was greatly affected by Iran and Persian enjoyed even more success than the Albanian language".
^ a b Benjamin W. Fortson, "Indo-European Language and Culture: An Introduction", John Wiley and Sons, 2009. pg 242: " Middle Persian was the official language of the Sassanian dynasty"
^ James Stuart Olson. An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. ISBN 0-313-27497-5
^ the grapheme ł is variously transcribed as l, g, and gh, resulting in variations Aluan/Alvan, Aguan/Agvan, and Aghuan/Aghvan (translations by K.Patkanian 1861, Sh.В. Smbatian 1984, A.A.Akopian 1987, et al
^ a b c d e f g h Robert H. Hewsen. "Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians", in: Samuelian, Thomas J. (Ed.), Classical Armenian Culture. Influences and Creativity. Chicago: 1982, pp. 27-40.
^ a b c d e f g h i j Bosworth, Clifford E. Arran. Encyclopædia Iranica.
^ a b V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), p. 504
^ History of Armenia composed by abbot Chamchian, Mikayel. Պատմութիւն Հայոց (History of Armenia). Venice, 1786, p. 131.
^ A. Yanovskiy, About the Ancient Caucasian Albania. (А. Яновский, О древней Кавказской Албании. Журнал МНЛ, 1864, ч. II, с. 180.)
^ S. V. Yushkov, On question of the boundaries of ancient Albania. Moskow, 1937, p. 137. (С. В. Юшков, К вопросу о границах древней Албании. «Исторические записки АН СССР», т. I, М., 1937, с. 137.)
^ Ghevond Alishan, Aghuank (Ղևոնդ Ալիշան, «Աղուանք»), Venice: "Bazmavep", 1970, N 11-12, p. 341.
^ The History of Aluank by Moses of Kalankatuyk. Book I, chapter IV
^ "Moses Kalankatuatsi. History of country of Aluank. Chapter IV". Vostlit.info. Retrieved 2012-05-06.
^ "Darmesteter's translation and notes". Avesta.org. Retrieved 2012-05-06.
^ Darmesteter, James (trans., ed.). "Vendidad." Zend Avesta I (SBE 4). Oxford University Press, 1880. p. 3, p. 5 n.2,3.
^ Anon. Armenian "Geography" («Աշխարհացոյց»), Sec. IV, Asia, The lands of Greater Asia.
^ Balayan, Vahram (2005). Zovig Balian. ed (in English). Artsakh History. Yerevan, Armenia: Scientific Council of the Institute of History of the National Academy of Sciences of the Republic of Armenia. pp. 55-56. ISBN 99930-2-078-8.
^ C. J. F. Dowsett. "The Albanian Chronicle of Mxit'ar Goš", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 21, No. 1/3. (1958) p. 475: "In Albania, Xacen, part of the old province of Arcax, had preserved its independence, and we know that it was partly at the request of one of its rulers, Prince Vaxtang, that Mxit'ar composed his lawbook."
^ a b c d Robert H. Hewsen, Armenia: A Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press, 2001, pp. 40-41. ISBN 978-0-226-33228-4
^ Strabo had no knowledge of any city in Albania, although in the first century AD Pliny mentions the initial capital of the kingdom - Qabala. The name of the city was pronounced in many different ways including Kabalaka, Shabala, Tabala, present-day Qabala
^ a b (Armenian) Yeremyan, Suren T. «Հայաստանը ըստ «Աշխարհացույցի» (Armenia According to the "Ashkharhatsuyts"). Yerevan: Armenian Academy of Sciences, 1963, p. 34.
^ a b c d e Minorsky, Vladimir. A History of Sharvan and Darband in the 10th-11th Centuries. Cambridge, 1958.
^ a b c d e f g h i Chaumont, M. L. Albania. Encyclopædia Iranica.
^ Abi Ali Ahmad ibn Umar ibn Rustah, al-A'laq Al-Nafisah, Tab'ah 1,Bayrut : Dar al-Kutub al-ʻIlmiyah, 1998, pg 96-98.
^ a b История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века.]М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3 (History of the East. In 6 volumes. Volume 2. Moscow, publishing house of the Russian Academy of sciences «East literature»): The multi-ethnic population of Albania left-bank at this time is increasingly moving to the Persian language. Mainly this applies to cities of Aran and Shirwan, as begin from 9-10 centuries named two main areas in the territory of Azerbaijan. With regard to the rural population, it would seem, mostly retained for a long time, their old languages, related to modern Daghestanian family, especially Lezgin. (Russian text: Пестрое в этническом плане население левобережнoй Албании в это время все больше переходит на персидский язык. Главным образом это относится к городам Арана и Ширвана, как стали в IX-Х вв. именоваться два главные области на территории Азербайджана. Что касается сельского населения, то оно, по-видимому, в основном сохраняло еще долгое время свои старые языки, родственные современным дагестанским, прежде всего лезгинскому.
^ "Caucasian Albanian Script. The Significance of Decipherment by Dr. Zaza Alexidze". Azer.com. Retrieved 2012-05-06.
^ Minorsky (1953). p. 504.
^ Ronald G. Suny: What Happened in Soviet Armenia? Middle East Report, No. 153, Islam and the State. (Jul. - Aug., 1988), pp. 37-40.
^ Kuznetsov, Igor. "Udis" (in Russian). vehi.net.
^ Balayan. p. 56.
^ Stuart, James (1994). An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. Greenwood Publishing Group. p. 27. ISBN 0-313-27497-5.
^ J. Gippert, W. Schulze. Some Remarks on the Caucasian Albanian Palimpsests / Iran and the Caucasus 11 (2007). "Rather, we have to assume that Old Udi corresponds to the language of the ancient Gargars (cf. Movsēs Kałankatuac‘i who tells us that Mesrob Maštoc‘ (362–440) created with the help [of the bishop Ananian and the translator Benjamin] an alphabet for the guttural, harsh, barbarous, and rough language of the Gargarac‘ik‘)."
^ a b К. В. Тревер. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании. М—Л., 1959:"Как известно, в V в. Месроп Маштоц, создавая албанский алфавит, в основу его положил гаргарское наречие албанского языка («создал письмена гаргарского языка, богатого горловыми звуками»). Это последнее обстоятельство позволяет высказать предположение, что именно гаргары являлись наиболее культурным и ведущим албанским племенем."
^ Peter R. Ackroyd. The Cambridge history of the Bible. — Cambridge University Press, 1963. — vol. 2. — p. 368:"The third Caucasian people, the Albanians, also received an alphabet from Mesrob, to supply scripture for their Christian church. This church did not survive beyond the conquests of Islam, and all but few traces of the script have been lost, and there are no remains of the version known."
^ Movses Kalankatuatsi. History of the Land of Aluank, translated from Old Armenian by Sh. V. Smbatian. Yerevan: Matenadaran (Institute of Ancient Manuscripts), 1984
^ Koriun, The life of Mashtots, Ch. 16.
^ Joseph L. Wieczynski, George N. Rhyne. The Modern Encyclopedia of Russian and Soviet History. Academic International Press, 1976. ISBN 0-87569-064-5, ISBN 978-0-87569-064-3
^ See sample of script with letters that resemble other alphabets, specifically Georgian (19 letters), Ethiopian (14 letters) and Armenian (10 letters) in "The Albanian Script: The Process How Its Secrets Were Revealed," by Zaza Aleksidze and Betty Blair
^ Thomson, Robert W. (1996). Rewriting Caucasian History: The Medieval Armenian Adaptation of the Georgian Chronicles. Oxford University Press. ISBN 0-19-826373-2.
^ Zaza Alexidze; Discovery and Decipherment of Caucasian Albanian Writing http://www.science.org.ge/2007-vol1/161-166.pdf
^ "Encyclopædia Britannica: "Middle Persian [Sassanian Pahlava and Parthian were doubtlessly similar enough to be mutually intelligible"]. 2003. p. 627.
^ Minorsky, Vladimir(1958). “A History of Sharvan and Darband in the 10th–11th Centuries”, Cambridge, 1958.
^ Istakhari(1994), Ibrahim. “ Masalek va Mamalek”, tr. As’ad ibn Abdullah Tustari, Majmueyeh Enteshārat Adabi o Tarikho Moqufāt Doctor Afshar, Tehran. On Istakhri: Estakhri of 10th century also states: “In Azerbeijan, Armenia and Arran they speak Persian and Arabic, except for the area around the city of Dabil: they speak Armenian around that city, and in the country of Barda people speak Arranian.” Original Arabic: و لسان اذربیجان و ارمینیه و الران الفارسیه و العربیه غیر ان اھل دبیل و حوالیھا یتکلمون بالارمنیه، و نواحی بردعه لسانھم ارانیه (Estakhari, Abu Eshaq Ebrahim. Masalek va Mamalek. Bonyad Moqufat Dr. Afshar, Tehran, 1371 (1992-1993))
^ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3 (History of the East. In 6 volumes. Volume 2. Moscow, publishing house of the Russian Academy of sciences «East literature»): The polyethnic population of Albania left-bank at this time is increasingly moving to the Persian language. Mainly this applies to cities of Aran and Shirvan, as begin from 9-10 centuries named two main areas in the territory of Azerbaijan. With regard to the rural population, it would seem, mostly retained for a long time, their old languages, related to modern Daghestanian family, especially Lezgin. (Russian text: Пестрое в этническом плане население левобережнoй Албании в это время все больше переходит на персидский язык. Главным образом это относится к городам Арана и Ширвана, как стали в IX-Х вв. именоваться два главные области на территории Азербайджана. Что касается сельского населения, то оно, по-видимому, в основном сохраняло еще долгое время свои старые языки, родственные современным дагестанским, прежде всего лезгинскому.
^ a b Kuznetsov, Igor. "Udis" (in Russian). vehi.net.
^ Ronald G. Suny: What Happened in Soviet Armenia? Middle East Report, No. 153, Islam and the State. (Jul. – Aug., 1988), pp. 37–40.
^ (Russian) Caucasian Albania. The Eastern Orthodox Encyclopædia.
^ Bruno Jacobs, "ACHAEMENID RULE IN Caucasus" in Encyclopædia Iranica. January 9, 2006. Excerpt: "Achaemenid rule in the Caucasus region was established, at the latest, in the course of the Scythian campaign of Darius I in 513-12 BCE. The Persian domination of the cis-Caucasian area (the northern side of the range) was brief, and archeological findings indicate that the Great Caucasus formed the northern border of the empire during most, if not all, of the Achaemenid period after Darius"
^ Hewsen, Robert H (2001). Armenia: A Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press. p. 40. ISBN 0-226-33228-4.
^ Тревер К. В. Очерки по истории и культуре кавказской Албании IV в. до н. э. — VII в. н. э. М.-Л., 1959, p 144
^ Encyclopædia Britannica. Article: Azerbaijan
^ Walker, Christopher J. Armenia and Karabagh: The Struggle for Unity. London: Minority Rights Group Publications, 1991, p. 10.
^ a b Istorija Vostoka. V 6 t. T. 2, Vostok v srednije veka Moskva, «Vostochnaya Literatura», 2002. ISBN 5-02-017711-3
^ Robert H. Hewsen. "Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians", in: Samuelian, Thomas J. (Ed.), Classical Armenian Culture. Influences and Creativity, Chicago: 1982
^ Schmitt Rüdiger.Caspians. Encyclopædia Iranica.
^ Hewsen, Robert H (2001). Armenia: A Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press. pp. 32, 58. ISBN 0-226-33228-4.
^ "Rome and Caucasian Albania (google book in Italian)". Books.google.it. Retrieved 2012-05-06.
^ a b (Russian)Е.В. Федорова. "Императорский Рим в лицах". Ancientcoins.narod.ru. Retrieved 2009-03-16.
^ a b c d e (Russian)Ильяс Бабаев. "Какие монеты употребляли на рынках Азербайджана". Irs-az.com. Retrieved 2009-03-16.[dead link]
^ (Russian)"Страбон о Кавказской Албании". Irs-az.com. Retrieved 2009-03-17.[dead link]
^ К. Алиев. К вопросу об источниках Страбона в описании древней Кавказской Албании. Ж. Доклады АН Азерб. ССР, XVI, 1960, № 4, с. 420-421
^ "Plutarch, The Parallel Lives. Pompey, 35". Penelope.uchicago.edu. Retrieved 2012-05-06.
^ "Plutarch, The Parallel Lives: "Pompey", 36". Penelope.uchicago.edu. Retrieved 2012-05-06.
^ Тревер К. В. Очерки по истории и культуре кавказской Албании IV в. до н. э. — VII в. н. э. М.-Л., 1959, p 145
^ Chorbajian, Levon; Donabédian, Patrick; Mutafian, Claude (1994). The Caucasian Knot. Zed Books. p. 54. ISBN 1-85649-288-5. "The Caucasian Albania state was established during the second to first centuries BC and, according to Strabo, was made up of 26 tribes. It seems that their language was Ibero-Caucasian."
^ a b "Strabo. Geography, book 11, chapter 14". Perseus.tufts.edu. Retrieved 2012-05-06.
^ "Tes palai kai tes nyn oikoumenes periegesis, sive, Dionysii geographia : emendata & locupletata, additione scil. geographiae hodiernae : Graeco carmine pariter donatae : cum 16 tabulis geographicis" (PDF). Retrieved 2012-05-06.
^ Пахомов, Е.А. Римская надпись I в. н.э. и легион XII фульмината. "Изв. АН Азерб. ССР", 1949, №1
^ Всемирная история. Энциклопедия, том 2, 1956, гл. XIII
^ "Encyclopædia Britannica 1911, s.v. "Albania, Caucasus"". 1911encyclopedia.org. 2006-10-06. Retrieved 2012-05-06.
^ Ehsan Yarshater. The Cambridge history of Iran, Volume 1. Cambridge University Press, 1983. ISBN 0-521-20092-X, 9780521200929, p. 141
^ Gignoux. "Aneran". Encyclopaedia Iranica: "The high priest Kirder, thirty years later, gave in his inscriptions a more explicit list of the provinces of Aneran, including Armenia, Georgia, Albania, and Balasagan, together with Syria and Asia Minor."[dead link]
^ Encyclopædia Britannica: "The list of provinces given in the inscription of Ka'be-ye Zardusht defines the extent of the empire under Shapur
^ "Movses Kalankatuatsi. History of Albania. Book 1, Chapter XV". Vostlit.info. Retrieved 2012-05-06.
^ "Movses Kalankatuatsi. History of Albania. Book 2, Chapter VI". Vostlit.info. Retrieved 2012-05-06.
^ "Moses Kalankatuatsi. History of country of Aluank. Chapter XVII. About the tribe of Mihran, hailing from the family of Khosrow the Sasanian, who became the ruler of the country of Aluank". Vostlit.info. Retrieved 2012-05-06.
^ The Cambridge History of Iran. 1991. ISBN 0-521-20093-8
^ An Introduction to the History of the Turkic Peoples by Peter B. Golden. Otto Harrasowitz (1992), ISBN 3-447-03274-X (retrieved 8 June 2006), p. 385–386.
^ "Chapter “History” in article “Azerbaijan.”". Encyclopædia Britannica online edition.
^ Hewsen, Robert H. Armenia: a Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press, 2001, map Caucasian Albania.
^ Robert H. Hewsen, “Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians,” in Classical Armenian Culture: Influences and Creativity, ed. Thomas J. Samuelian (Philadelphia: Scholars Press, 1982), p. 45
^ Hewsen, Robert H. Armenia: a Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press, 2001, pp. 32–33, map 19 (shows the territory of modern Nagorno-Karabakh as part of the Orontids' Kingdom of Armenia)
^ a b Моисей Хоренский. Армянская География VII в. Перевод Патканова К.П. СПб., 1877. стр. 40,17
^ Peter R. Ackroyd. The Cambridge history of the Bible. — Cambridge University Press, 1963. — vol. 2. — p. 368:"The third Caucasian people, the Albanians, also received an alphabet from Mesrop, to supply scripture for their Christian church. This church did not survive beyond the conquests of Islam, and all but few traces of the script have been lost..."
^ Hewsen, Robert H. Armenia: a Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press, 2001, map “Armenia according to Anania of Shirak’
^ a b c d e Robert H. Hewsen, “Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians,” in Classical Armenian Culture: Influences and Creativity, ed. Thomas J. Samuelian (Philadelphia: Scholars Press, 1982)
^ Hewsen, Robert H. “The Kingdom of Artsakh,” in T. Samuelian & M. Stone, eds. Medieval Armenian Culture. Chico, CA, 1983
^ Walker, Christopher J. Armenia and Karabagh: The Struggle for Unity. Minority Rights Group Publications, 1991, p. 10
^ Moses Khorenatsi. History of the Armenians, translated from Old Armenian by Robert W. Thomson. Harvard University Press, 1978, Book II
^ Strabo, op. cit., book XI, chapters 14–15 (Bude, vol. VIII, p. 123)
^ Svante E. Cornell. Small Nations and Great Powers. 2001, p. 64
^ V. A. Shnirelman. Memory wars. Myths, identity and politics in Transcaucasia. Academkniga, Moscow, 2003 ISBN 5-94628-118-6
^ a b c d The History of the Caucasian Albanians by Movsēs Dasxuranc'i. Translated by Charles Dowsett. London: Oxford University Press, 1961, pp. 3-4 “Introduction”
^ Moses Khorenatsi. History of the Armenians, translated from Old Armenian by Robert W. Thomson. Harvard University Press, 1978, p.
^ Movses Kalankatuatsi. History of the Land of Aluank, translated from Old Armenian by Sh. V. Smbatian. Yerevan: Matenadaran (Institute of Ancient Manuscripts), 1984, p. 43
^ Kirakos Gandzaketsi. “Kirakos Gandzaketsi’s history of the Armenians,” Sources of the Armenian Tradition. New York, 1986, p. 67
^ Viviano, Frank. "The Rebirth of Armenia", National Geographic Magazine, March 2004
^ John Noble, Michael Kohn, Danielle Systermans. Georgia, Armenia and Azerbaijan. Lonely Planet; 3 edition (May 1, 2008), p. 307
^ Агатангелос, «История Армении» («История св. Григория и обращения Армении в христианство»), пер. с древнеарм. К. С. Тер-Давтяна и С. С. Аревшатяна, изд-во «Наири», Ер., 2004.(рус.). as in the text: «Они суть избранные ишханы (князья) , наместники , краеначальники , тысяцкие, десятитысяцкие страны армянской , дома Торгомова». Стр. 796
^ Adonts, Nikoghaios. Armenia in the Period of Justinian: The Political Conditions based on the Naxarar System. Calouste Gulbenkian Foundation, Lisbon, 1970, p. 34-41
^ Н.Адонц. «Дионисий Фракийский и армянские толкователи», Пг., 1915, 181-219
^ a b Agop Jack Hacikyan, Gabriel Basmajian, Edward S. Franchuk. The Heritage of Armenian Literature. Wayne State University Press (December 2002), pp. 94–99
^ Ulubabian, Bagrat. Studies in the History of the Eastern Province of Armenia. 5th-7th Centuries, Yerevan, 1981, pp. 55-58
^ a b "Armenian Names". Armenian.name. Retrieved 2012-05-06.
^ Ս. Ավագյան. Հայկական անուններ. Երևան, Լույս հրտ, 1982, p. 15
^ a b Movses Kalankatuatsi. History of the Land of Aluank, translated from Old Armenian by Sh. V. Smbatian. Yerevan: Matenadaran (Institute of Ancient Manuscripts), 1984, p. 27
^ Moses Khorenatsi. History of the Armenians, translated from Old Armenian by Robert W. Thomson. Harvard University Press, 1978
^ Viviano, Frank. “The Rebirth of Armenia,” National Geographic Magazine, March 2004, p. 18,
^ a b Movses Kalankatuatsi. History of the Land of Aluank, Book I, chapters 27, 28 and 29; Book II, chapter 3
^ a b Chorbajian, Levon; Donabedian Patrick; Mutafian, Claude. The Caucasian Knot: The History and Geo-Politics of Nagorno-Karabagh. NJ: Zed Books, 1994, Albanian episode
^ Н.Адонц. «Дионисий Фракийский и армянские толкователи», Пг., 1915, 181—219
^ Movses Kalankatuatsi. History of the Land of Aluank, translated from Old Armenian by Sh. V. Smbatian. Yerevan: Matenadaran (Institute of Ancient Manuscripts), 1984, Elegy on the Death of Prince Juansher
^ Gasanov, Magomed, On Christianity in Dagestan, Iran & the Caucasus, Vol.5, 2001:80.
^ "Movses Kalankatuatsi. History of Albania. Book 2, Chapter LII". Vostlit.info. Retrieved 2012-05-06.
^ Gasanov, 80.
^ Movses Kaghankatvatsi, The History of the Country of Albania, III.VIII–XI
^ Chorbajian. Caucasian Knot, pp. 63-64.
^ a b Thomas De Waal. The Caucasus: An Introduction. Oxford University Press, USA. 2010, p. 108
^ a b В. А. Шнирельман. «Войны памяти. Мифы, идентичность и политика в Закавказье», М., ИКЦ, «Академкнига», 2003.
^ Yo'av Karny, Highlanders: A Journey to the Caucasus in Quest of Memory, NY: Farrar, Straus and Giroux, 2001, pp. 376, chapter “Ghosts of Caucasian Albania.” Karny writes: “The quest for Azerbaijan’s antiquity had actually begun well before Soviet collapse and reached its climax in the late 1980s. The fierce debates it generated had an eerily existential, rather than scholarly quality. They were conducted along the lines of “I am, therefore you are not,” or better, “You were not, therefore I am.” The debates locked horns with an intensity that outsiders find bizarre and futile.”
^ Thomas De Waal. The Caucasus: An Introduction. Oxford University Press, USA. 2010. pp 107-108, characterization as "bizarre" on page 107
^ Thomas De Waal. 'Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. 2004, pages 152-153, 143
^ Svante Cornell. Small nations and great powers. Routledge (December 1, 2000), p. 50
^ Philip L. Kohl, Clare P. Fawcett. Nationalism, politics, and the practice of archaeology. Cambridge University Press (February 23, 1996), p. 152, 153
^ Ronald Grigor Suny, Kennan Institute for Advanced Russian Studies, American Association for the Advancement of Slavic Studies, 1996
^ Ben Fowkes. Ethnicity and ethnic conflict in the post-communist world. Palgrave Macmillan (May 3, 2002), p. 30
^ "В.А. Шнирельман, «Войны памяти. Мифы, идентичность и политика в Закавказье», М., ИКЦ, «Академкнига», 2003".In the book Schnirelmann mentions some Armenian authors, such such as B. Ulubabian and A. Mnatsakanian, who created theories about Caucasian Albania which he finds unpersuasive and possibly politically motivated
^ Yo'av Karny, Highlanders: A Journey to the Caucasus in Quest of Memory, NY: Farrar, Straus and Giroux, 2001, pp. 371-400, chapter “Ghosts of Caucasian Albania”
^ Thomas De Waal. The Caucasus: An Introduction. Oxford University Press, USA. 2010, p. 107
^ a b Esayi Hasan Jalaeants (Author), George A. Bournoutian (Translator). Brief History of the Aghuank Region: (Patmut'iwn Hamarot Aghuanits Erkri). Mazda Publishers (July 2009), Introduction, pp. 9-21
^ George A. Bournoutian. Rewriting History: Recent Azeri Alterations of Primary Sources Dealing with Karabakh. Journal of the Society for Armenian Studies (1992,1993), Volume 6
^ See discussion of Ziya Bunyadov in Thomas De Waal. Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. 2004, pages 152-153, 143
^ Thomas De Waal. 'Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. 2004, p. 152
^ Thomas De Waal. 'Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. 2004, p. 153 143
^ a b Thomas de Waal, Black Garden, chapter "Urekavank", in Russian, 2005
^ Фарида Мамедова: «Разрушив захоронение «Агадеде», армяне в очередной раз пытаются посягнуть на историю Азербайджана», Day.Az daily, January 06, 2006 (in Russian). Quotation: "And, it is known, that on whole planet exactly the Armenian people is distinguished by the absence of spiritual and other human values."
^ (Russian) Buniyatov, Ziya. "Concerning the events in Karabakh and Sumgait." Elm. No. 19, May 13, 1989, p. 175. Excerpts of this text can be found in Levon Chorbajian; Patrick Donabedian; Claude Mutafian. The Caucasian Knot: The History and Geopolitics of Nagorno-Karabagh. London: Zed Books, 1994, pp. 188-189. ISBN 1-85649-288-5.
^ a b Robert Bevan. The Destruction of Memory: Architecture at War. Reaktion Books. 2006, p. 57
^ Yo'av Karny, Highlanders: A Journey to the Caucasus in Quest of Memory, NY: Farrar, Straus and Giroux, 2001, p. 376
^ Pickman, Sarah (June 30, 2006). "Tragedy on the Araxes". Archaeology.org. Retrieved April 16, 2007.
^ Castle, Stephen. "Azerbaijan 'flattened' sacred Armenian site." The Independent. April 16, 2006.
^ Smith, Adam T. et al. "A copy of the letter" (PDG). http://www.archaeology.org/online/features/djulfa/letter.pdf.
^ Thomas De Waal. The Caucasus: An Introduction. Oxford University Press, USA. 2010. P. p. 107-108
^ Thomas De Waal. The Caucasus: An Introduction. Oxford University Press, USA. 2010. pp 107-108
^ Diana Petriashvili and Rovshan Ismayilov (2006-11-03). "Georgia, Azerbaijan Debate Control of Ancient Monastery's Territory". Eurasia.net.
^ Michael Mainville (2007-05-03). "Ancient monastery starts modern-day feud in Caucasus". Middle East Times.
^ Idrak Abbasov and David Akhvlediani (2007-03-29). "Monastery Divides Georgia and Azerbaijan". Institute for War and Peace Reporting.
^ Edilashvili, Nino (2007-04-12). "Border Dispute Breaks Harmony between Azerbaijan and Georgia". The Georgian Times.
^ Idrak Abbasov and David Akhvlediani (2007-03-29). "Monastery Divides Georgia and Azerbaijan". Institute for War and Peace Reporting.
References

Wikimedia Commons has media related to: Caucasian Albania
(Italian) Marco Bais Albania caucasica: ethnos, storia, territorio attraverso le fonti greche, latine e armene. Mimesis Edizioni. Roma, 2001 ISBN 88-87231-95-8
(Russian) Movses Kalankatuatsi. The History of Aluank. Translated from Old Armenian (Grabar) by Sh.V.Smbatian, Yerevan, 1984.
(English) Koriun, The Life of Mashtots, translated from Old Armenian (Grabar) by Bedros Norehad.
(Georgian) Movses Kalankatuatsi. History of Albania. Translated by L. Davlianidze-Tatishvili, Tbilisi, 1985.
(Russian) Movses Khorenatsi The History of Armenia. Translated from Old Armenian (Grabar) by Gagik Sargsyan, Yerevan, 1990.
(English) Ilia Abuladze. About the discovery of the alphabet of the Caucasian Albanians. - "Bulletin of the Institute of Language, History and Material Culture (ENIMK)", Vol. 4, Ch. I, Tbilisi, 1938.
External links

Encyclopedia Iranica. Albania, Ancient country in Caucasus, by M. Chaumont
About the Caucasian Albania
About the Caucasian Albania (section 10)
Wolfgang Schulze (Munich): Caucasian Albanian
Caucasian History
[show] v t e
Historical regions of Caucasian Albania
[show] v t e
Territories with limited Roman Empire occupation and contact

View page ratings
Rate this page
What's this?
Trustworthy
Objective
Complete
Well-written
I am highly knowledgeable about this topic (optional)

Submit ratings
Categories: Former countries in EuropeFormer countries in AsiaStates and territories established in the 4th century BCStates and territories disestablished in the 8th centuryCaucasian AlbaniaCaucasusHistory of AzerbaijanHistory of Dagestan