قصبه

قصبه (انگلیسی: Kasbah؛ ‏‎/ˈkæzbɑː/‎، همچنین US: ‎/ˈkɑːz-/‎؛ تلفظ در عربی: [qasˤaba]، عربی مغربی: [qasˤba]) نوعی از استحکامات شهری است که اغلب به ارگ یا بخش استحکام‌یافتهٔ] آن شهر اطلاق می‌گردد.[۱][۲][۳][۴] این واژه معادل واژهٔ اسپانیایی «آلکاثابا» (اسپانیایی: [alkaˈθaβa]) نیز هست که آن هم از همین ریشهٔ عربی گرفته شده است.[۵][۶] به‌طور گسترده‌تر، این اصطلاح می‌تواند به محلهٔ قدیمی شهر (مدینه)، به‌ویژه در کشور الجزایر نیز اشاره داشته باشد. در زبان‌های گوناگون، واژهٔ عربی «قصبه» یا واژگان محلی وام‌گرفته از آن، ممکن است به یک سکونت‌گاه، دژ، برج دیدبانی یا دژ انفرادی نیز اطلاق شود. دژ یا قلعه قصبهٔ مالاگا: دیوارهای بیرونی (سمت چپ) و حیاط داخلی کاخ (راست) واژهٔ «قصبه» (qasaba) در گذشته معنایی گسترده‌تر داشت، اما در اصل به معنای یک دژ است—که معمولاً به عنوان قلعه‌ای برای حفاظت از شهر یا منطقه‌ای مسکونی، یا به عنوان مرکز اداری مورد استفاده قرار می‌گرفت.[۷]: ۲۲۸ [۸]: ۱۲۲ [۹]: ۲۸۲ [۴] قلعهٔ قصبه معمولاً محل استقرار پادگان نظامی و ساختمان‌های ویژه‌ای چون کاخ سلطنتی بود، و همچنین امکاناتی مانند مسجد و حمام عمومی را در بر می‌گرفت.[۸]: ۱۴۷ [۹]: ۱۳۵  برخی از قصبه‌ها در موقعیت‌های راهبردی و مرتفع ساخته می‌شدند تا دید خوبی به شهر داشته باشند، مانند قصبهٔ الودایه در رباط، مراکش یا قصبهٔ مالاگا در اسپانیا.[۹]: ۱۳۵ [۷] قصبه همچنین می‌توانست ناحیه‌ای سلطنتی و وسیع باشد که به‌طور اختصاصی ساخته شده و با دیوارهایی جداگانه محافظت می‌شد و در آن کاخ حاکم و نهادهای اداری دولت قرار داشتند. از نمونه‌های این نوع می‌توان به قصبهٔ مراکش و قصبهٔ شهر تونس اشاره کرد که هر دو توسط موحدون بنیان‌گذاری شدند؛ سلسله‌ای که در بسیاری از شهرهای مهم امپراتوری‌شان محوطه‌های مشابه کاخ سلطنتی ساختند یا بازسازی کردند.[۹]: ۱۴۱ [۱۰][۸]: ۱۹۵–۱۹۷  در برخی موارد، قصبه‌ها تنها محوطه‌هایی مستحکم‌شده در اطراف شهر بودند که صرفاً محل استقرار نیروهای نظامی بودند، بدون آن‌که لزوماً نقش قلعهٔ اصلی شهر را داشته باشند. در شهر فاس برای نمونه، در دوره‌های مختلف تا سیزده قصبه ساخته شده بود، از جمله قصبهٔ «انوار» و قصبهٔ «شرارده».[۱۱][۱۲] به گفتهٔ معمار و مرمت‌گر اسپانیایی، «لئوپولدو تورس بالباس»، قصبهٔ مالاگا نمونهٔ شاخصی از معماری نظامی دورهٔ طوایف در اندلس است، با دیوار دوجداره و استحکامات بسیار. به گفتهٔ او، تنها همتای آن قلعهٔ حصن‌الاکراد در سوریه است.[۱۳] از دیگر نمونه‌های قصبه در اسپانیا می‌توان به قصبهٔ آلمریا، آنتکرا، باداخوس، گوآدیکس، مریدا، قلعهٔ مولینا د آراگون، قصبه آلکالا لا رئال و همچنین قصبه الحمراء در شهر گرانادا اشاره کرد. قصبهٔ تلوات در مراکش در کشور مراکش، واژهٔ «قصبه» در مناطق عمدتاً بربرنشین، به اقامتگاه‌های استحکام‌یافته نیز اطلاق می‌شود که در زبان‌های بربری «تیغِرمْت» (tighremt) نام دارند و معمولاً از خشت خام ساخته می‌شوند؛ مانند قصبهٔ تِلْوِت یا قصبهٔ اَمریدیل.[۱۴][۱۵] در جنوب تونس نیز گاهی این واژه به انبارهای مستحکم غله (که به آن‌ها قصر نیز گفته می‌شود) اطلاق می‌گردد.[۱۶] کاربردهای دیگر واژهٔ «قصبه» بخش قدیمی شهر واژهٔ «قصبه» گاهی برای اشاره به بخش قدیمی یک شهر نیز به کار می‌رود که در این کاربرد، معادل معنای مدینه است. در شهر الجزیره، نام «قصبه» در اصل به بخش بالایی شهر اطلاق می‌شد که شامل قلعه و اقامتگاه حاکمان بود.[۱۷] پس از اشغال الجزایر توسط فرانسوی‌ها در سال ۱۸۳۰، بیشتر بخش پایینی و تاریخی شهر الجزیره تخریب شد و براساس سبک اروپایی بازسازی گردید. تنها بخش بالایی شهر که نسبتاً دست‌نخورده باقی ماند، همان ناحیه‌ای بود که به «قصبه الجزایر» شهرت یافت.[۱۷][۹]: ۲۳۷  «قصبهٔ دَلس» نیز نمونهٔ دیگری از کاربرد این واژه برای اشاره به بخش تاریخی یک شهر است. برج‌های دیده‌بانی در شبه‌جزیرهٔ عربستان برج مراقبت قصبه در شهر حجاز من الباحه عربستان سعودی در مقاله‌ای از دانشنامهٔ بریتانیکا دربارهٔ استان عسیر (واقع در جنوب غربی عربستان سعودی) آمده است که «قصبه‌های باستانی (به معنای «برج‌ها») موجود در این استان به عنوان برج‌های دیده‌بانی یا انبارهای غله مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند.»[۱۸] در کتابی دیگر، این برج‌ها چنین توصیف شده‌اند: «برج‌های قصبه، که ظاهراً مختص معماری منطقهٔ عسیر هستند، موضوع بحث و اختلاف‌نظر دربارهٔ کارکردشان بوده‌اند—برخی معتقدند که این برج‌ها به عنوان برج‌های دیده‌بانی ساخته شده‌اند، در حالی که دیگران آن‌ها را به منزلهٔ برجک دفاعی یا حتی انبارهای غله می‌دانند. شاید هم ترکیبی از همهٔ این کارکردها بوده‌اند؛ هرچند جایگاه مناسب برای یک برجک دفاعی که معمولاً بر فراز تپه است، موقعیت مناسبی برای انبار غله یا قلعهٔ مسکونی محسوب نمی‌شود.»[۱۹] باستان‌شناسان تصاویری از برج‌هایی مشابه را در ویرانه‌های قریه الفاو در منطقهٔ ربع الخالی عربستان یافته‌اند که قدمت آن‌ها به فاصلهٔ زمانی میان قرن سوم پیش از میلاد تا قرن چهارم میلادی می‌رسد. «خانه‌ها دو طبقه بودند، دیوارهایی سنگی با ضخامت تقریباً دو متر داشتند و از امکاناتی مانند سیستم آب‌رسانی و سرویس‌بهداشتی در طبقهٔ بالا برخوردار بودند. در یکی از نقاشی‌های دیواری برجسته، به‌طور کمرنگ ساختمانی چند طبقه به تصویر کشیده شده که در پنجره‌هایش افرادی دیده می‌شوند—طرح این ساختمان بسیار شبیه به خانه‌های چند طبقه‌ای است که امروزه در یمن و جنوب عربستان سعودی نیز یافت می‌شوند.»[۲۰] «بیشتر قصبه‌ها دارای پلان دایره‌ای هستند، هرچند برخی از آن‌ها مربع‌شکل‌اند. گاهی در زیر پنجره‌ها یا در قاب آن‌ها، نوارهایی از سنگ‌های کوارتز دیده می‌شود—یکی از نمونه‌های خوب و سالم این نوع برج‌ها در بالای منطقهٔ وادی عین قرار دارد. بقایای یک سازهٔ سنگی شبیه به برج‌های مارتلو در کنار یک مسیر خاکی در شمال المصنعه دیده می‌شود. به نظر می‌رسد که این بنا پیش‌نمونه‌ای جالب از خانه‌های سنتی استان عسیر باشد و احتمالاً ارتباط نزدیکی با معماری قصبه دارد. این بنا اکنون در حالت ویران قرار دارد، اما زمانی محل سکونت بوده و از ویژگی‌های دفاعی نیرومندی برخوردار بوده است.»[۱۹] در توصیفی از یک روستای سنتی در استان الباحه در عربستان سعودی آمده است: «حتی جاده‌ای که به این روستا منتهی می‌شود چشمگیر است، و در طول مسیر، چندین برج تاریخی از سنگ و کتیبه دیده می‌شوند. استان الباحه به عنوان منطقهٔ هزار و یک برج شناخته می‌شود—برج‌هایی که زمانی برای محافظت از روستاها، جاده‌ها و مزارع در برابر قبایل رقیب ساخته می‌شدند. امروزه این برج‌ها متروکه‌اند و بسیاری از آن‌ها به‌طور جزئی یا کامل در حال تخریب هستند.»[۲۱] جستارهای وابسته • رباط • قصبه را بلرزان منابع 1. Petersen, Andrew (1996). "qasaba". Dictionary of Islamic architecture. Routledge. p. 236. ISBN 9781134613663. Central part of a town or citadel. 2. Bloom, Jonathan M. (2020). "Glossary". Architecture of the Islamic West: North Africa and the Iberian Peninsula, 700–1800. Yale University Press. p. 282. ISBN 9780300218701. qaṣba: also qaṣaba, casbah, kasba(h); fortress 3. Barnaby Rogerson (2000): Marrakesh, Fez, Rabat, p. 65: "as its purpose, for a kasbah should be the domain of a ruler, be he sultan, governor or just a tribal chieftain. Most of the ancient cities of Morocco retain a large portion of their outer walls, but the kasbah (the government citadel containing [...]" 4. Barrucand, Marianne; Bednorz, Achim (1992). Moorish architecture in Andalusia. Taschen. pp. 226, 228. ISBN 3822896322. Sing. burdj, hisn, qal'a, qulay'a, qarya, qasaba. These Arabic terms for the highly varied forms of fortified settlement with or without an administrative centre can be found in Spanish placenames even now, most frequently al-qal'a and its diminutive alqual'aya: Alcala de Henares, Alcala la Real, Calahorra, Alcolea del Cinca. (...) Alcazaba: Spanish, from the Arabic al-quasaba [sic], fortress, fortified, fortified town, also administrative centre. 5. Zozaya, Juan (1992). "The Fortifications of Al-Andalus". In Dodds, Jerrilynn D. (ed.). Al-Andalus: The Art of Islamic Spain. New York: The Metropolitan Museum of Art. pp. 63–74. ISBN 0870996371. 6. M. Bloom, Jonathan; S. Blair, Sheila, eds. (2009). "Military architecture and fortification". The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. Oxford University Press. ISBN 9780195309911. 7. Barrucand, Marianne; Bednorz, Achim (1992). Moorish architecture in Andalusia. Taschen. ISBN 3822896322. 8. Arnold, Felix (2017). Islamic Palace Architecture in the Western Mediterranean: A History. Oxford University Press. ISBN 9780190624552. 9. Bloom, Jonathan M. (2020). Architecture of the Islamic West: North Africa and the Iberian Peninsula, 700–1800. Yale University Press. ISBN 9780300218701. 10. Binous, Jamila; Baklouti, Naceur; Ben Tanfous, Aziza; Bouteraa, Kadri; Rammah, Mourad; Zouari, Ali (2002). Ifriqiya: Thirteen Centuries of Art and Architecture in Tunisia (2nd ed.). Museum With No Frontiers, MWNF. ISBN 9783902782199. 11. Le Tourneau, Roger (1949). Fès avant le protectorat: étude économique et sociale d'une ville de l'occident musulman. Casablanca: Société Marocaine de Librairie et d'Édition. 12. "نفائس فاس العتیقة : بناء 13 قصبة لأغراض عسکریة | جریدة الصباح". assabah.ma (به عربی). 2014-07-24. Retrieved 2022-02-16. 13. Dialnet.es, Fanny de Carranza Sell, La alcazaba de Málaga. Historia a través de su imagen, 2011. (In Spanish) 14. Ingeborg Lehmann, Rita Henss (2012): Morocco Baedeker Guide, p. 214: "KASBAH A mud-brick castle that serves as a residence for the local Berber tribe is called a kasbah or »tighremt« in Morocco. Some are private mansions, others are even whole fortified villages with many large and small buildings crowded on [...]" 15. Naji, Salima (2009). Art et Architectures berbères du Maroc. Editions la Croisée des Chemins. ISBN 9782352700579. 16. Golvin, L. (1989-01-01). "Architecture berbère". Encyclopédie berbère (به فرانسوی) (6): 865–877. doi:10.4000/encyclopedieberbere.2582. ISSN 1015-7344. 17. Hoexter, Miriam; Shuval, Tal. "Algiers". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam, Three. Brill. ISSN 1873-9830. 18. The New Encyclopædia Britannica (1998): "Asir". 15th ed., vol. 1, "Micropedia", p. 635. 19. Mostyn, Trevor (1983): Saudi Arabia: A MEED Practical Guide. London: Middle East Economic Digest, 2nd ed., p. 320. 20. Covington, Richard (2011): "Roads of Arabia". Saudi Aramco World, March/April 2011, pp. 24–35. 21. "Marble Village of Dhee Ayn". در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ قصبه (معماری) موجود است. رده‌ها: • استحکامات قرون وسطی • برج‌ها در عربستان سعودی • برج‌های پیشین • فرهنگ عرب • قصبه‌ها • قلعه‌ها بر پایه نوع • قلعه‌ها در عربستان سعودی • مستحکم‌سازی عربی • معماری اسلامی • مغرب عربی • این صفحه آخرین‌بار در ۱۹ ژوئیهٔ ۲۰۲۵ ساعت ۱۹:۰۵ ویرایش شده است.