دهخدا

علی اکبر دهخدا سال 1297 ه.ق ( 1257 خورشیدی) در تهران متولد شد. گر چه اجدادش قزوینی بودند، ولی پدرش "خان بابا خان" که از ملاکان متوسط قزوین بود، پیش از ولادت وی از قزوین به تهران آمد و در این شهر اقامت گزید. ده ساله بود که پدرش فوت کرد و فردی به نام میرزا یوسف خان قیم او شد . دو سال بعد میرزا یوسف خان نیز در گذشت و اموال پدر دهخدا به فرزندان یوسف خان رسید.
در آن زمان یکی از فضلای عصر به نام شیخ غلامحسین بروجردی از دوستان خانوادگی دهخدا کار تدریس او را به عهده گرفت و دهخدا تحصیلات قدیمه را در نزد وی آموخت. وی مردی مجرد بود، و حجره ای در مدرسه حاج شیخ هادی (در خیابان شیخ هادی کنونی) داشت که در آن به تدریس زبان عربی و علوم دینی مشغول بود. استاد دهخدا غالباً اظهار می کرد که هر چه دارد، در نتیجه تعلیم آن بزرگ مرد بوده است. بعدها که مدرسه سیاسی در تهران افتتاح شد، دهخدا در آن مدرسه مشغول تحصیل گردید و با مبانی علوم جدید و زبان فرانسه آشنا شد.
معلم ادبیات فارسی آن مدرسه محمد حسین فروغی، موسس روزنامه "تربیت" و پدر ذکاء الملک فروغی بود که گاهی اوقات، تدریس کلاس ادبیات را به عهده دهخدا می گذاشت. چون منزل دهخدا در جوار منزل مرحوم آیت الله حاج شیخ هادی نجم آبادی بود؛ وی از این حسن جوار استفاده کامل می برد و با وجود صغر سن مانند اشخاص سالخورده از محضر آن بزگوار بهره مند می گشت. در همین ایام به تحصیل زبان فرانسه پرداخت و پس از درس خواندن در آن مدرسه، به خدمت وزارت امور خارجه در آمد. سال 1281 شمسی هنگامی که 24 سال داشت،معاون الدوله غفاری که به وزیر مختاری ایران در کشورهای بالکان منصوب شده بود، دهخدا را با خود به اروپا برد و استاد حدود دو سال و نیم در اروپا و بیشتر در وین پایتخت اتریش اقامت داشت . وی در آنجا فراگیری زبان فرانسه و معلومات جدید را تکمیل کرد.
مراجعت دهخدا به ایران مقارن با آغاز دوران مشروطیت بود. حدود سال 1325 هجری قمری (نهم خرداد 1286 هجری شمسی) با همکاری مرحوم جهانگیرخان و مرحوم قاسم خان، روزنامه صوراسرافیل را منتشر کرد. این روزنامه از جراید معروف و مهم صدر مشروطیت بود. جذاب ترین قسمت آن روزنامه ستون فکاهی بود که با عنوان "چرند و پرند" به قلم استاد و با امضای "دخو" نوشته می شد. سبک نگارش آن در ادبیات فارسی بی سابقه بود و مکتب جدیدی را در عالم روزنامه نگاری ایران و نثر معاصر پدید آورد. وی مطالب انتقادی و سیاسی را با روش فکاهی طی مقالات خود در آن زمان منتشر می کرد. پس از تعطیلی مجلس شورای ملی در دوره محمد علی شاه، آزادیخواهان ناچار از کشور خارج شدند. دهخدا نیز به استانبول و از آنجا به اروپا رفت.
وی در پاریس با علامه قزوینی معاشر بود. سپس به سوئیس رفت و در "ایوردن" سوئیس نیز سه شماره از "صوراسرافیل" را به کمک میرزا ابوالحسن خان پیرنما (معاضد الدوله) منتشر کرد. آنگاه دوباره به استانبول رفته و در سال 1327 هجری قمری با مساعدت جمعی از ایرانیان مقیم ترکیه ، روزنامه "سروش" را به زبان فارسی منتشرکرد.
در دوران جنگ جهانی اول - که از سال 1914 تا 1918 میلادی به طول انجامید - دهخدا در یکی از روستاهای چهارمحال بختیاری منزوی بود و پس از جنگ به تهران باز گشت؛ از کارهای سیاسی کناره گرفت و به خدمات علمی و ادبی و فرهنگی مشغول شد. مدتی ریاست دفتر (وزارت معارف، ریاست تفتیش وزارت عدلیه، ریاست مدرسه علوم سیاسی و سپس ریاست مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تهران به او محول گردید، تا این که سه چهار روز قبل از شهریور 1320 و خلع سلطنت رضاخان، از ریاست آنجا معزول شد و از آن زمان تا پایان حیاتش بیشتر به مطالعه و تحقیق و تحریر مصنفات گرانبهای خویش مشغول بود.
دهخدا گاه برای تفنن، شعر نیز می سرود؛ اما شاعری حرفه اصلی او نبود. منظومه های معدودی از او توسط دکتر محمد معین گردآوری شده است.
دکتر محمد معین، اشعار دهخدا را به دو دسته تقسیم می کند که عبارتست از:نخست،اشعاری که به سبک متقدمان سروده است و بعضی از آنها دارای جزالت (فصاحت) و استحکامی است که تشخیص آنها از گفته های شعرای قدیم دشوار می نماید.دوم: اشعاری است که در آنها تجدد ادبی به کار رفته است. بسیاری از ادیبان معاصر، مسمط "یادآر ز شمع مرده یار آر" دهخدا را نخستین نمونه شعر نو به شمار می آورند. دهخدا شعر "یاد آر ز شمع مرده یاد آر" را در یادبود میرزا جهانگیر خان شیرازی، مدير روزنامه صوراسرافیل سروده است.
ای مرغ سحر، چو این شب تار بگذاشت ز سر سیاهکاری
و ز نفخه روح بخش اسحار رفت از سر خفتگان خماری
بگشود گره ز زلف زر تار محبوبه نیلگون عماری
یزدان به کمـال شد پدیدار و اهریمن زشت خو حصاری
یاد آر ز شمع مرده یاد آر
ای مونس یوسف اندر این بند تعبیر عیان چو شد تو را خواب
دل پر ز شعف، لب از شکر خند محسود عدو به کام اصحاب
رفتی بر یار خویش و پیوند آزاد تر از نسیم و مهتاب
زان کو همه شام با تو یک چند در آرزوی وصال احباب
اختر به سر شمرده یار آر
چون باغ شود دوباره خرم ای بلبل مستمند مسکین
وز سنبل و سوری و سپرغم آفاق نگارخانه ی چین
گل سرخ و به رخ عرق ز شبنم تو داده ز کف قرار و تمکین
زان نو گل پیش رس که در غم ناداده به نار شوق تسکین
از سردی دی ، فسرده یار آر
ای همره تیه پورعمران بگذشت چو این سنین معدود
وان شاهد نغز بزم عرفان بنمود چو وعد خویش مشهود
وز مذبح زر چو شد به کیوان هر صبح شمیم عنبر و عود
زان کو به گناه قوم نادان در حسرت روی ارض موعود
بر بادیه جان سپرده، یادآر
چون گشت ز نو زمانه آباد ای کودک دوره ی طلایی
وز طاعت بندگان خود شاد بگرفت ز سر خدا، خدایی
نه رسم ارم، نه اسم شداد گل بست زبان ژاژخایی
زان کس که ز نوک تیغ جلاد ماخوذ بجرم حق ستایی
تسنیم وصال خورده، یادآر

مبارزات سیاسی دهخدا
وقتی دهخدا از سفر بالکان بازگشت، انقلاب مشروطه کم و بیش آغاز شده بود. او که همیشه به فکر پیشرفت و ترقی مملکت خود بود، انقلاب مشروطه را راه مناسبی برای رسیدن به این هدف می دید. او در آغاز ورود به ایران، از طرف امین الضرب مهدوی به عنوان معاون و مترجم" موسیو دوبروک" مهندس بلژیکی اداره شوسه خراسان، استخدام شد. از همین زمان دیگران از نامه های اداری و نحوه کار دهخدا، استعدادهای او- خصوصا استعدادش در نویسندگی را شناخته بودند.
شش سال بعد، دهخدا از طرف میرزا جهانگیر خان شیرازی و میرزا قاسم خان تبریزی به عنوان نویسنده ای در روزنامه صوراسرافیل، به تهران دعوت شد. ورود دهخدا به روزنامه صوراسرافیل در واقع آغاز فعالیتهای سیاسی دهخدا بود.استاد علی اکبر دهخدا از خبره ترین و فعال ترین استادان ادبیات فارسی در روزگار معاصر است که بزرگترین خدمت به زبان فارسی در این دوران را انجام داده. لغت نامه بزرگ دهخدا که در بیش از پنجاه جلد به چاپ رسیده است و شامل همه لغات زبان فارسی با معنای دقیق و اشعار و اطلاعاتی درباره آنهاست و کتاب امثال و حکم که شامل همه ضرب المثل ها و احادیث و حکمت ها در زبان فارسی است خود به تنهایی نشان دهنده دانش و شخصیت علمی استاد دهخدا هستند. دهخدا به غیر از زبان فارسی به زبانهای عربی و فرانسوی هم تسلط داشته و فرهنگ فرانسوی به فارسی او نیز هم اکنون در دست چاپ می باشد.
دهخدا علاوه بر این که دانشمند و محقق بزرگی بود مبارز جدی و کوشایی نیز در انقلاب مشروطه محسوب می شد. او مبارزه را نیز از راه نوشتن ادامه می داد و مطالب خود علیه رژیم مستبد قاجار را در روزنامه صور اسرافیل که از روزنامه های پرفروش و مطرح آن زمان بود چاپ می کرد.
لغت نامه که بزرگترین و مهمترین اثر دهخدا محسوب می شود 45 تا 50 سال از وقت دهخدا را گرفت. یعنی سالها بیش از آنچه که حکیم ابوالقاسم فردوسی صرف شاهنامه خود کرد. لغت نامه نه تنها گنجینه ای گرانبها برای زبان فارسی است، بلکه معانی و تفسیرات و شروح تاریخی بسیاری از کلمات عربی را نیز داراست.

روزنامه صوراسرافیل که در حقیقت یک هفته نامه بود نه ماه پس از اعلام مشروطیت، روز پنج شنبه هفدهم ربیع الاول سال 1325 قمری در محل کتابخانه تربیت واقع در خیابان ناصری تهران منتشر شد.
صوراسرافیل یکی از اساسی ترین سلاح های مشروطه خواهان بود که تیراژ هر شماره آن حدود بیست و چهار هزار نسخه بود. این روزنامه به طرزی ماهرانه برای اولین بار در ایران توانسته بود طنز و اخبار و مقالات سیاسی و نیازهای مردم آن زمان را به طرزی دلپذیر و مردم پسند در قالب یک روزنامه چاپ کند. شاید این اولین روزنامه ایران بود که مردم کوچه و بازار نیز آن را می خواندند. آن زمان مردم تهران به غیر از شاهنامه خوانی و افسانه گویی و کارهایی از این قبیل سرگرمی دیگری به نام روزنامه خواندن نیز داشتند. مردم دسته دسته می نشستند و با شور و شوق از کودکان روزنامه فروش روزنامه ای را می خریدند که هم نیازها و مشکلاتشان را مطرح می کرد و هم مایه تفریحشان بود.
از میان مطالب این روزنامه آنچه بیش از همه طرفدار داشت و باعث شهرت روزنامه شده بود، ستونی به نام "چرند و پرند" بود که با امضای "دخو" به چاپ می رسید و نویسنده آن دهخدا بود. نوشته های دهخدا در ستون چرند و پرند از دو نظر قابل توجه است: اولا سبک نوشتار دهخدا در این مقالات، که می توان آن را سبک جدیدی در نگارش فارسی دانست و بنا به تایید بسیاری از مورخین، سبک نگارش او در چرند و پرند سبکی کاملا نو بود و بسیاری از نوشته های امروزی برگرفته از آن سبک هستند. هم چنین استدلال ها و طعنه های سیاسی دهخدا در دفاع از مشروطه در نوع خود بی نظیربود و تاثیر زیادی در طرفداری مردم از حکومت مشروطه داشت.
صوراسرافیل در طول مدت انتشار پنج بار متوقف شد. وقفه اول و دوم آن هردو به خاطر مقالات تند و تیز روزنامه بود و هر دوبار روزنامه برای مدتی منتشر نشد. پس از مدتی روزنامه مجددا توقیف شد و محل چاپ روزنامه نیز مورد غارت و حمله قرار گرفت. دفعه چهارم، وقفه در انتشار طولانی شد و مهمترین دلیل آن بیماری دهخدا ذکر می شد. آخرین توقف در کار چاپ روزنامه سه روز قبل از به توپ بستن مجلس شورای ملی بود. پس از حاکم شدن فضای رعب و وحشت در جامعه، دهخدا و تقی زاده و سید جمال الدین واعظ و تعدادی دیگر در خانه های نزدیک مجلس شورای ملی پنهان شدند. سپس به مدت بیست و پنج روز به عنوان پناهنده سیاسی در سفارت انگلیس به سر بردند تا اینکه بالاخره محمد علی شاه با هر تدبیری که بود آنها را از آنجا بیرون و تبعیدشان کرد.
دهخدا ابتدا به نزد محمد خان قزوینی در پاریس رفت و پس از مدتی از آنجا خود را به شهر ایوردن سوئیس رساند و در آنجا نیز سه شماره دیگر از روزنامه صوراسرافیل را به هر زحمتی که بود به چاپ رساند و با هزار دردسر به تهران فرستاد. مدتی بعد عازم استانبول شد و در آنجا روزنامه فارسی سروش را به کمک ایرانیان منتشر کرد که حدود پانزده شماره از آن منتشر شد.
طرفداری دهخدا از مشروطه خواهان تا به آنجا بود که وقتی کودتای بیست و هشت مرداد به پیروزی رسیده بود وسربازان شاه به دنبال دکتر فاطمی می گشتند تا او را دستگیر کنند، به خانه دهخدا ریختند و خانه او را برای پیدا کردن دکتر فاطمی به هم ریختند و چون او را نیافتند، دهخدا را بازداشت کردند و با شکنجه های بسیار سعی کردند تا حرفی از زیر زبان آن پیرمرد بیرون بکشند. سرانجام نیز چون به نتیجه ای نرسیدند پیکر نیمه جان او را در دالان خانه اش رها کردند و سرانجام علی اکبر دهخدا در سن 77 سالگی جان به جان آفرین تسیلم کرد.
لغت نامه دهخدا
همان گونه که پیداست، لغت نامه مهم ترین و اساسی ترین اثر دهخدا - حتی مهمترین اثر نویسندگی معاصر است و بیشتر شهرت و احترامی که دهخدا داراست، به خاطر لغت نامه ی اوست. بنا به باور بسیاری، چنین کار بزرگ و چنین سرمایه گذاری عظیمی را برای زبان فارسی، به غیر از دهخدا تنها فردوسی انجام داده بود. تالیف لغت نامه دهخدا تاثیر بزرگی در پایداری و جاودانگی زبان فارسی گذاشت. امروز در ایران به هر کتابخانه ای که برویم از میزان مراجعاتی که به لغت نامه می شود و در جستجوی معنای کلمه یا مطلبی علمی، مجلدات لغت نامه دهخدا را ورق می زنند، می توانیم به راحتی ارزش و اهمیت این کتاب را درک کنیم .
همه لغات فارسی و محلی، نام شهرها و روستاها و کلمات علمی و شاخص، حتی لغات عربی را می توان در لغت نامه دهخدا یافت. در جلوی هر کلمه ، معنای لغوی آن، موارد استعمال ، طرز تلفظ صحیح ، اشعاری در رابطه با آن و بسیاری اطلاعات دیگر درباره لغت قرار دارد. لغت نامه دهخدا هم دایرةالمعارف است و هم کتاب مرجع علوم گوناگون و هم لغت نامه. وجود این کتاب در هر خانه یا کتابخانه یا جای دیگری نعمتی بزرگ محسوب می شود.
لغت نامه ای که دهخدا پنجاه سال، یعنی بیشتر عمر خود را صرف آن کرد، از پایه سه چهار میلیون فیشی بنیان یافته است که دهخدا شب و روز به جمع آوری آنها مشغول بوده است. به گفته خود او و نزدیکانش، وی هیچ روزی از کار فیش برداری برای لغت نامه غافل نشد مگر دو روز به خاطر فوت مادرش و دو روز به خاطر بیماری سختی که داشت.
فکر ایجاد لغت نامه ای جامع که هم معنای تمام لغات فارسی را داشته باشد و هم اطلاعات لازم درباره همه چیز را به خواننده بدهد، از همان زمان که دهخدا در یکی از قرای چهارمحال بختیاری منزوی بود به ذهنش خطور کرده بود. آن طور که آگاهان نوشته اند، وی چند میلیون فیش از روی متون معتبر استادان نظم و نثر فارسی و عربی، لغت نامه های چاپی و خطی، کتب تاریخ و جغرافیا، طب، ریاضی، هندسه، هیات، حکمت، کلام، فقه و ... فراهم آورده بود. البته نقل می کنند که او بیشتر یادداشت ها را از ذهن خود می نوشته است . خود وی در یکی از یادداشتهای پراکنده اش برای لغت نامه می نویسد: «همه لغات فارسی زبانان تا کنون احیا و در جایی جمع آوری نشده و چه بسا لغات زیادی است که در کتب دیگر، خصوصا در اشعار آمده است که ما آنها را در اینجا نقل کرده ایم. ولی از سوی دیگر هزاران لغت فارسی وغیر فارسی در تداول به کار می رود که تاکنون کسی آنها را گرد نیاورده یا اگر گرد آورده به چاپ نرسانیده است. ما بسیاری از این لغات را به تدریج از حافظه، نقل و سپس آنها را الفبایی کرده ایم؛ ولی باید دانست که برای به خاطر آوردن چندین هزار کلمه و الفبایی کردن آن عمر هفت کرکس می باید... و این کار به هیچ فصل و قطعی، بیرون از بیماری صعب چند روزه و دو روز رحلت مادرم - رحمه الله علیها- تعطیل نشد و به جز اتلاف دقایقی چند برای ضروریات حیات در روز، می توانم گفت که بسیار شبها نیز، در خواب و میان نوم و یقظه در این کار بودم . چه بارها که در شب از بستر برمی خاستم و پلیته می کردم و چیز می نوشتم.»
دهخدا در سال 1324 هجری شمسی میلیونها فیشی را که در تهیه لغت نامه فراهم کرده بود، توسط مجلس شورای ملی به ملت ایران هدیه کرد و مجلس نیز قانونی را تصویب کرد که این میراث عظیم چاپ شود و موسسه ای نیز به نام لغت نامه دهخدا برای مدیریت کار چاپ لغت نامه و ادامه راه دهخدا تاسیس شود. مدتی بعد از تصویب طرح چاپ لغت نامه در مجلس شورای ملی، دهخدا فوت کرد . از آن زمان به بعد کار هماهنگی ومدیریت لغت نامه به وصیت خود دهخدا برعهده دکتر محمد معین گذارده شد. او که خود فردی فرهیخته بود و در ادبیات فارسی تبحر فراوان داشت - و کتاب فرهنگ فارسی شش جلدی معین از آثار گرانبهای اوست - به خوبی از عهده ادامه این کار خطیر برآمد. پس از فوت دکتر معین نیز این کار به وسیله دکتر سید جعفر شهیدی و دکتر دبیر سیاقی و دیگران دنبال شد و به پایان رسید.
تا زمانی که دهخدا زنده بود چهار هزار و دویست صفحه از لغت نامه تهیه شده بود؛ در حالی که لغت نامه ای که امروز وجود دارد در پنجاه جلد و بیست و شش هزار صفحه به چاپ رسیده است. هم چنین به تازگی سی.دی لغت نامه دهخدا نیز توسط موسسه دهخدا که زیرمجموعه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران است، تولید و عرضه شده است.
به علت ارزش فرهنگی و علمی لغت نامه و نقش خطیر آن در زبان فارسی، از تولید و عرضه سی.دی یا کتاب لغت نامه دهخدا توسط شرکت ها و اداره های دیگر جلوگیری می شود. همچنین به تازگی مجلس در حال بررسی این طرح است که کتاب لغت نامه را از قانون حقوق مصنفان مجزا نگه دارد؛ زیرا بر اساس این قانون، هر کتابی پس از گذشتن سی سال از زمان چاپش، قابل چاپ شدن توسط هر چاپخانه ای است. اما به خاطر وضعیت خاص لغت نامه دهخدا قرار است قانونی تصویب شود که بر اساس آن به جز موسسه دهخدا، هیچ موسسه دیگری نتواند دست به تولید و توزیع کتاب یا سی. دی لغت نامه دهخدا بزند.
سایر آثار دهخدا
دهخدا به غیر از لغت نامه - که بزرگترین و پرارزش ترین اثر دهخدا است - کتاب های دیگری را نیز تالیف کرده است که با ارزش ترین آنها پس از لغت نامه کتاب "امثال و حکم" است. کتاب امثال و حکم کتابی است که در آن همه ضرب المثل ها، حکمت ها، آیات قرآن، اشعار، اخبار و احادیثی که در زبان فارسی مصطلح است، جمع آوری شده اند.
دهخدا خود نقل می کرد که در کودکی شبی بالای بام خوابیده بود وبه یکی از مثلهای متداول در زبان فارسی می اندیشید، از اسم "مثل" آگاه نبود، همین قدر درک می کرد که جمله از نوع کلمات و لغات معمول نیست، قلم برداشت و چند تا از آن نوع یادداشت کرد. این نخستین قدمی بود که وی در راه تدوین امثال و لغات پارسی برداشت.
هنگامی که دهخدا و یارانش در حال تهیه فیش و یادداشت برای لغات لغت نامه دهخدا بودند، اعتماد الدوله قراگزلو که در آن زمان وزیر معارف بود، به دهخدا پیشنهاد کرد که با توجه به این که با وسایل امروزی چاپ لغت نامه میسر نیست و تالیف لغت نامه کاری بسیار طولانی است، امثال، حکمت ها، احادیث و ... را در کتابی جداگانه جمع آوری کند و منتشر سازد. دهخدا نیزاین پیشنهاد را پذیرفت و به این ترتیب امثال و حکم را در بین سالهای 1308 و 1311 به چاپ رسانید و در پایان کتاب فهرست اعلامی نیز به آن افزود.
گروهی خرده گرفتند که عنوان کتاب " امثال وحکم" است ولی در طی آن، اصطلاحات و کنایات و اخبار و احادیثی که مثل نیستند، فراوان آمده. دهخدا به نگارنده اظهار داشت: من خود متوجه این نکته بودم، ولی از انتخاب عنوانی طویل، نظیر "امثال و حکم و مصطلحات و کنایات و اخبار و احادیث..." خودداری و به عنوان ساده "امثال و حکم" اکتفا کردم. راه دیگر هم حذف اصطلاحات و کنایات و غیره بود، که اگر استاد بدین کار دست می زد، خوانندگان خود را از فواید بسیاری محروم می کرد.
نکته دیگر در باب این کتاب، مقدمه نداشتن آن است که اصولاً، استاد علامه در باب مقدمه کتابهای خود احتیاطی مقرون به وسواس داشت. در پاسخ سوال نگارنده، راجع به علت عدم تحریر مقدمه برای امثال و حکم اظهار داشت:«در زبان فرانسوی هفده لغت پیدا کردم که در فرهنگ عربی و فارسی همه آنها را "مثل" ترجمه کرده اند ودر فرهنگهای بزرگ فرانسوی، تعریفهایی که برای آنها نوشته اند، مقنع نیست و نمی توان با آن تعریفات، آنها را از یکدیگر تمیز داد. ناگریز توسط یکی از استادان فرانسوی دانشکده حقوق نامه ای به فرهنگستان فرانسه نوشتم واختلاف دقیق مفهوم آن هفده لغت را خواستار شدم. پاسخی که رسید، تکرار مطالبی بود که در لغتهای فرانسوی آمده بود که به هیچ وجه مرا اقناع نکرد. از اینرو از نوشتن مقدمه و تعریف مثل و حکمت و غیره خودداری کردم و کتاب را بدون مقدمه منتشر ساختم.»
همان طور که در قبل هم اشاره شد، دهخدا به زبان فرانسوی نیز تسلط زیادی داشت. او چند کتاب را از زبان فرانسوی به فارسی ترجمه کرده است که البته هنوز به چاپ نرسیده اند. از آن جمله کتاب "عظمت و انحطاط رومیان" است که نوشته شده توسط "منتسکیو" نویسنده سرشناس فرانسوی است.
کتاب دیگری که دهخدا از زبان فرانسوی به فارسی ترجمه کرده است کتاب "روح القوانین" است که این کتاب نیز توسط منتسکیو تالیف شده است.
هم چنین استاد از آغاز جوانی تا اواخر عمر به تالیف فرهنگ فرانسه به فارسی مشغول بودند. موارد این کتاب، شامل: لغات علمی، ادبی، تاریخی، جغرافیایی و طبی به زبان فرانسه با معادل آنها در زبانهای فارسی و عربی است. مرحوم دهخدا این معادلها را با تتبع دقیق در سالیان متمادی از متون امهات کتب فارسی و عربی استخراج کرده اند. این کتاب نیز به طبع نرسیده است.
از دیگر آثار دهخدا کتاب شرح حال ابوریحان بیرونی است که مقارن هزاره تولد بیرونی تالیف و به جای پنج شماره مجله آموزش و پرورش از انتشارات اداره کل نگارش وزارت فرهنگ ، مهر ماه 1324 منتشر گردیده و سپس در لغت نامه تجدید طبع شده است.
اثر دیگر دهخدا تعلیقات بر دیوان ناصرخسرو قبادیانی است. دیوان قصاید و مقطعات حکیم ناصر خسرو به ضمیمه روشنایی نامه و سعادت نامه به تصحیح مرحوم حاج نصر الله تقوی و مقدمه آقای تقی زاده و تعلیقات آقای مینوی در تهران به سال 1304-1307 هجری شمسی به طبع رسیده است. یادداشتهای علامه دهخدا در تصحیح اشعار و بعضی نکات بامقدمه ای دلکش از صفحه 619 دیوان مزبور به بعد چاپ شده است. بعدها نیز مرحوم ادیب پیشاوری در تصحیح برخی اشعار ناصر خسرو، نظراتی اظهار کرده اند که در پایان دیوان خود آن مرحوم که به اهتمام مرحوم عبدالرسولی در 1312 در تهران طبع شده، به عنوان "رساله نقد حاضر" به چاپ رسیده است . آقای مسرور هم در مجله ارمغان، سال دوازدهم ،انتقاداتی بر تصحیحات استاد منتشر کرده اند.
از دیگر کارهای دهخدا می توان به دیوان سید حسن غزنوی- ملقب به اشرف - اشاره کرد که به اهتمام آقای مدرس رضوی در تهران ، سال 1328 به طبع رسیده است. آقای مدرس پس از اتمام متن دیوان، آن را به نظر علامه دهخدا و استاد فروزانفر رسانید و یادداشتهای ایشان را در تصحیح اشعار در پایان کتاب جای داد. تصحیحات مرحوم دهخدا در صفحات 361 تا 376 آن کتاب مندرج است.
منابع تحقیق:
روزنامه همشهری - تاریخ 29 اردیبهشت سال 1380
ویژه نامه "تهران" روزنامه همشهری - شماره خرداد سال 1380
پایگاه اطلاع رسانی خبرگزاری BBC – مقاله "سی دی های جعلی لغت نامه دهخدا"
مرکز اطلاع رسانی شهر قزوین
شبکه اطلاع رسانی مدارس ایران
یادداشت ناشر کتاب امثال و حکم
پایگاه اطلاع رسانی سازمان ایرانشناسی
پایگاه اطلاع رسانی علمی آموزشی فرهنگسرا
لوح فشرده لغت نامه دهخدا – انتشارات دانشگاه تهران
زندگی نامه دکتر محمد معین - پایگاه اطلاع رسانی بنیاد اندیشه اسلامی
پایگاه اطلاع رسانی موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

نگاهی دیگر
ﻣﻘﺎﻟﻪ 076 ـ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا
1. زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ ﻋﻼﻣﻪ دﻫﺨﺪا.
ای ﻣﺮغ ﺳﺤﺮ ﭼﻮ اﻳﻦ ﺷﺐ ﺗﺎر ﺑﮕﺬاﺷﺖ ز ﺳﺮ ﺳﻴﺎﻫﻜﺎری
وز ﻧﻔﺤﻪ ی روح ﺑﺨﺶ اﺳﺤﺎر رﻓﺖ از ﺳﺮ ﺧﻔﺘﮕﺎن ﺧﻤﺎری
ﺑﮕﺸﻮد ﮔﺮه ز زﻟﻒ زرﺗﺎر ﻣﺤﺒﻮﺑﻪ ﻧﻴﻞ ﮔﻮن ﻋﻤﺎری
ﻳﺰدان ﺑﻪ ﻛﻤﺎل ﺷﺪ ﭘﺪﻳﺪار و اﻫﺮﻳﻤﻦ زﺷﺖ ﺧﻮ ﺣﺼﺎری
ﻳﺎدآر ز ﺷﻤﻊ ﻣﺮده ﻳﺎدآر
دﻫﺨﺪای وارﺳﺘﻪ، ﺷﺎﻋﺮ، ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه، اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه، ﻣﺠﺎﻫﺪ، اﻧﻘﻼﺑﻲ، زﺑﺎنﺷﻨﺎس، ﻣﺤﻘﻖ، ﻣﺘﺮﺟﻢ، ﻣﺮد ﺳﻴﺎﺳﺖ و
ﺧﺎﻟﻖ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل 1297 ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺳﺎل 1257 ﺷﻤﺴﻲ در ﺗﻬﺮان دﻳﺪه ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد. ﭘﺪر
دﻫﺨﺪا، ﻣﺮﺣﻮم ﺧﺎن ﺑﺎﺑﺎ ﺧﺎن، ﻛﻪ از ﻣﺎﻟﻜﻴﻦ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻗﺰوﻳﻦ ﺑﻮد، ﭘﻴﺶ از وﻻدت ﻓﺮزﻧﺪش از ﻗﺰوﻳﻦ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان
ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻛﺮد و در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪ. ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ دﻫﺨﺪا ده ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد، ﭘﺪرش ﻓﻮت ﻛﺮد و ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﺣﻞ
زﻧﺪﮔﻲ ازﺟﻤﻠﻪ ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﺶ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺎدر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ. اوﻟﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺑﺮای ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ دﻫﺨﺪا اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ،
ﻓﺎﺿﻞ ﻣﺤﺘﺮم ﺷﻴﺦ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﺑﺮوﺟﺮدی ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻠﻮم ادﺑﻲ، ﻋﺮﺑﻲ و دﻳﻨﻲ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ای ﺑﻪ اﻳﺸﺎن آﻣﻮﺧﺖ؛
ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ اﺳﺘﺎد دﻫﺨﺪا ً ﻏﺎﻟﺒﺎ اﻇﻬﺎر ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ دارد، ﺑﺮ اﺛﺮ ﺗﻌﻠﻴﻢ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻪ
اﺳﺘﺎد در ﻣﺤﻀﺮ ﻣﺮﺣﻮم ﺷﻴﺦ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﺷﺎﮔﺮدی ﻛﺮد، در ﺗﻬﺮان ﻣﺪرﺳﻪ ﻋﻠﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻓﺘﺘﺎح ﺷﺪ و دﻫﺨﺪا در اﻳﻦ
ﻣﺪرﺳﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺤﺼﻴﻞ ﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﻴﺮی زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻓﻨﻮن دﻳﮕﺮ ﭘﺮداﺧﺖ.
اﺳﺘﺎد ادﺑﻴﺎت اﻳﻦ ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻓﺮوﻏﻲ ﭘﺪر «ذﻛﺎء اﻟﻤﻠﻚ ﻓﺮوﻏﻲ» ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ وﺳﻌﺖ
اﻃﻼﻋﺎت دﻫﺨﺪا در ادﺑﻴﺎت آن ﻣﺮﺣﻮم ﺗﺪرﻳﺲ ﻛﻼسﻫﺎی ادﺑﻲ را ﺑﻪ وی ﻣﺤﻮل ﻣﻲ ﻛﺮد. ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺑﺰرﮔﻮار دﻳﮕﺮی
ﻛﻪ در ﻋﻠﻮم ادﺑﻲ، ﻋﺮﺑﻲ و دﻳﻨﻲ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻛﻤﻲ ﺳﻦ از ﻣﺤﻀﺮش اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد، ﻣﺮﺣﻮم آﻳﺖ اﷲ ﺷﻴﺦ ﻫﺎدی ﻧﺠﻢ
آﺑﺎدی ﺑﻮد؛ در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم دﻫﺨﺪا ﺿﻤﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ از ﺣﻀﻮر اﻳﻦ ﻓﺮزاﻧﮕﺎن ارﺟﻤﻨﺪ ﻛﺴﺐ ﻓﻴﺾ ﻣﻲ ﻛﺮد، ﺑﻪ ﺗﻜﻤﻴﻞ زﺑﺎن
ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﭘﺮداﺧﺖ و ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ اﻳﻦ زﺑﺎن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﻋﻀﻮﻳﺖ وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ درآﻣﺪ. ﻣﺪت زﻳﺎدی
از ﻋﻀﻮﻳﺖ وی در وزارت اﻣﻮر ﺧﺎرﺟﻪ ﺳﻴﺮی ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻌﺎون اﻟﺪوﻟﻪ ﻏﻔﺎری ﺑﻪ ﺳﻔﺎرت اﻳﺮان در ﺑﺎﻟﻜﺎن
ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪ و دﻫﺨﺪا را ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﺑﻪ اروﭘﺎ ﺑﺮد. ﻣﺪت دو ﺳﺎل ﻛﻪ اﺳﺘﺎد در اروﭘﺎ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص وﻳﻦ ﺑﻮد، زﺑﺎن
ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﺳﺎﻳﺮ ﻋﻠﻮم دﻳﮕﺮ را ً ﻛﺎﻣﻼ آﻣﻮﺧﺖ. دﻫﺨﺪا در ﺳﺎل 1323ه.ق ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ 1284 ﺷﻤﺴﻲ ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﺎ ﻧﻬﻀﺖ
ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺖ.
از اﻳﻦ ﭘﺲ زﻧﺪﮔﻲ وی ﺑﺎ ﻣﺮدم، اﻧﻘﻼب و اﻳﺮان ﮔﺮه ﺧﻮرد و ﺑﺎ ﭼﺸﻤﺎﻧﻲ ﺑﺎز و ﻗﻠﺒﻲ ﺗﭙﻨﺪه در ﺟﺒﻬﺔ
آزادایﺧﻮاﻫﺎن ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺖ. در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﻜﺎری ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮ ﺧﺎن ﺷﻴﺮازی و ﻣﻴﺮزا ﻗﺎﺳﻢ ﺧﺎن ﺗﺒﺮﻳﺰی روزﻧﺎﻣﺔ
ﻣﻌﺮوف ﺻﻮراﺳﺮاﻓﻴﻞ را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮدﻧﺪ. ﺟﺬابﺗﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ اﻳﻦ روزﻧﺎﻣﻪ ﺳﺘﻮن ﻓﻜﺎﻫﻲ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﭼﺮﻧﺪ و
ﭘﺮﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﻠﻢ اﺳﺘﺎد و ﺑﺎ اﻣﻀﺎی "دﺧﻮ" ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ. اﻳﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻫﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬار ﺳﺎده ﻧﻮﻳﺴﻲ در اﻳﺮان
ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رود. اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺟﻤﺎل زاده و ﺻﺎدق ﻫﺪاﻳﺖ ﺑﻪ ﻛﻤﺎل رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ؛ ﭘﺲ از ﺗﻌﻄﻴﻠﻲ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای
ﻣﻠﻲ در دوره ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻲ ﺷﺎه دﻫﺨﺪا را ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﺳﺎﻳﺮ آزادیﺧﻮاﻫﺎن ﺑﻪ اروﭘﺎ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻛﺮدﻧﺪ. اﺳﺘﺎد در اروﭘﺎ ﺿﻤﻦ اداﻣﺔ 623 / ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان
ﻣﺒﺎرزات ﻋﻠﻴﻪ ﻧﻈﺎم دﻳﻜﺘﺎﺗﻮری ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺷﺎه ﺑﺎ ادﻳﺒﺎن و ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺰرگ اﻳﺮاﻧﻲ در ﺗﻤﺎس ﺑﻮد. ﻳﻜﻲ از ﻣﻌﺎﺷﺮان
ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ اﻳﺸﺎن ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺎن ﻗﺰوﻳﻨﻲ ﺑﻮد. ﭘﺲ از ﺧﻠﻊ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ ﺷﺎه از ارﻳﻜﺔ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺑﻪ ﺗﻘﺎﺿﺎی ﺳﺮان
ﻣﺸﺮوﻃﻪ دﻫﺨﺪا ﺑﻪ اﻳﺮان ﺑﺎزﮔﺸﺖ و از ﻃﺮف ﻣﺮدم ﺗﻬﺮان و ﻛﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻣﺠﻠﺲ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ . ﺑﻌﺪ از ﭘﺎﻳﺎن
ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول دﻫﺨﺪا از ﻛﺎرﻫﺎی ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻨﺎره ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺎت ﻋﻠﻤﻲ، ادﺑﻲ، و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﭘﺮداﺧﺖ. او ﺿﻤﻦ
اداﻣﺔ اﻳﻦ ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺪﻧﻲ رﻳﺎﺳﺖ ﻣﺪرﺳﻪ ﻋﺎﻟﻲ ﺣﻘﻮق و ﻋﻠﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ؛ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﺸﺎﻏﻞ اﺳﺘﺎد ﺗﺎ
ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ ﭘﺮﺛﻤﺮش ﺑﻪ ﻃﻮر ﺷﺒﺎﻧﻪ روزی ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ، ﺗﺤﻘﻴﻖ، ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺪوﻳﻦ آﺛﺎر ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ و ﻛﻢ ﻧﻈﻴﺮ ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ
ﻛﻪ ﺳﺎﻋﺖ ﺷﺶ و ﺳﻪ رﺑﻊ ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ روز دوﺷﻨﺒﻪ ﻫﻔﺘﻢ اﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎه 1334 ﺷﻤﺴﻲ روح ﭘﺮ ﻓﺘﻮﺣﺶ ﺑﻪ ﻣﻠﻜﻮت اﻋﻼء
ﭘﻴﻮﺳﺖ و روز ﺑﻌﺪ ﭘﻴﻜﺮ ﻋﺰﻳﺰش را ﺑﺎ ﺣﻀﻮر داﻧﺸﻤﻨﺪان، اﺳﺘﺎدان، داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن و اﻗﺸﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ری ﺑﺮده
و در اﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ در آراﻣﮕﺎه ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ آن ﻣﺮﺣﻮم ﺑﻪ ﺧﺎک ﺳﭙﺮدﻧﺪ.
از ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪد ﻋﻠﻤﻲ، ادﺑﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺎره ای از آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﺷﻮد:
اﻣﺜﺎل وﺣﻜﻢ، ﺗﺮﺟﻤﺔ روح اﻟﻘﻮاﻧﻴﻦ، ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ، اﺑﻮرﻳﺤﺎن ﺑﻴﺮوﻧﻲ، ﺗﻌﻠﻴﻘﺎت ﺑﺮ دﻳﻮان ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو،
دﻳﻮان ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﻏﺰﻧﻮی، دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ، دﻳﻮان ﻣﻨﻮﭼﻬﺮی، دﻳﻮان ﻓﺮﺧﻲ، دﻳﻮان ﺳﻮزﻧﻲ، ﻟﻐﺖ ﻓﺮس اﺳﺪی، ﺻﺤﺎح
اﻟﻔﺮس، ﺗﺼﺤﻴﺢ دﻳﻮان اﺑﻦ ﻳﻤﻴﻦ، ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻳﻮﺳﻒ و زﻟﻴﺨﺎ، ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت، ﭘﻨﺪﻫﺎ و ﻛﻠﻤﺎت ﻗﺼﺎر، دﻳﻮان اﺷﻌﺎر و
ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻛﺘﺎب ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ اﺛﺮ ﻋﻈﻴﻢ و ﺟﺎوداﻧﻪ.
اﺳﺘﺎد ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦﻛﻪ ﻋﻼﻣﺔ ﻓﻘﻴﺪ و ﺻﺎﺣﺐ ذوق ﻟﻄﻴﻒ ﺑﻮد و در ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺴﻠﻂ زﻳﺎد داﺷﺖ و آﺛﺎر ﺑﺰرگ
ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﻤﭽﻮن روزﻧﺎﻣﻪ ﺻﻮراﺳﺮاﻓﻴﻞ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﺎر ﮔﺬاﺷﺖ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﺰرگ ﺗﺮﻳﻦ آﺛﺎر ادﺑﻲ او ﻫﻤﻴﻦ ﻟﻐﺖ
ﻧﺎﻣﻪ اﺳﺖ.
2. ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﭼﻴﺴﺖ؟
ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﺳﺖ ﺑﺰرگ ﻳﺎ ﺑﺰرگ ﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه
اﺳﺖ.
ﭘﺎﻳﻪﮔﺬار اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺘﺎد ﻓﻘﻴﻪ ﻋﻼﻣﻪ ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ دﻫﺨﺪا اﺳﺖ. دﻫﺨﺪا در ﺣﺪود ﭼﻬﻞ ﺳﺎل از ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را
ﺻﺮف ﺗﻬﻴﺔ ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎی اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻛﺮد و ﺧﻮد در ﺗﻨﻈﻴﻢ، ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﭼﺎپ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻣﻄﺎﻟﺐ آن دﺧﺎﻟﺖ
داﺷﺖ.
3. ﭼﺮا ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪ؟
دﻗﺖ در ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎی ﻓﺎرﺳﻲ دﻫﺨﺪا را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ ﺑﺎ ﻓﺎﻳﺪه ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دارد، ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ.
ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﺺ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﺎ ً ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻟﻐﺖ و ﻣﻌﻨﻲ را از ﻛﺘﺎبﻫﺎی ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ روﻧﻮﻳﺴﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ و در
ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺧﻄﺎﻫﺎ از ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ دﻳﮕﺮﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه و اﺷﺘﺒﺎه در ﺧﻮاﻧﺪن و ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻛﺎﺗﺒﺎن ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﺣﺪی ﺑﺮ ﺧﻄﺎﻫﺎ
اﻓﺰوده اﺳﺖ. دﻫﺨﺪا ﺑﺮای اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺎر ﺧﻮد را ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ دﻗﻴﻖ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺘﻮار ﺳﺎزد، ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻣﺘﻦﻫﺎی ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ
ﭘﺮداﺧﺖ و ﻟﻐﺘﻬﺎ و ﺗﺮﻛﻴﺒﻬﺎ را ﻋﻼﻣﺖ ﮔﺬاری ﻛﺮد. در اﺑﺘﺪا ﺧﻮد او و ﺳﭙﺲ ﻋﺪه ای از دﺳﺘﻴﺎراﻧﺶ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت را روی زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان و اﺳﻼم /624
ﺑﺮﮔﻪﻫﺎی ﻛﻮﭼﻚ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ.
اﻳﻦ ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎی اﻧﺒﻮه ﻛﻪ در دوران زﻧﺪﮔﻲ وی ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻟﻔﺒﺎﻳﻲ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪ و ﺷﻤﺎر آن از ﺳﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺑﻴﺸﺘﺮ
اﺳﺖ، ﻣﺎده ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ. ( ﻣﺆﺳﺴﺔ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا، ص 454 -455 )
4. ﺗﺎرﻳﺨﭽﺔ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا
ﻇﺎﻫ ًﺮا ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ در دوران ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار آن در ﭼﻬﺎرﻣﺤﺎل و ﺑﺨﺘﻴﺎری ﻣﺘﻮاری ﺑﻮده،
ﭘﺎﻳﻪ رﻳﺰی ﺷﺪه اﺳﺖ. او در ﺳﺎل 1297 ﺷﻤﺴﻲ ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻛﺎوش در ﮔﻨﺠﻴﻨﻪﻫﺎی ﺷﻌﺮ و ﻧﺜﺮ ﻛﻬﻦ
ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ ﭘﺮداﺧﺖ. ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻛﺎر اﺳﺘﺨﺮاج ﺣﺪود دوﻳﺴﺖ ﻫﺰار ﻋﻨﻮان ﻟﻐﻮی ﺑﻮد ﻛﻪ اﻏﻠﺐ آن ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻫﺎ، ﻛﻨﺎﻳﻪ ﻫﺎ،
اﺳﺘﻌﺎره ﻫﺎ، اﺻﻄﻼﺣﺎت و اﺳﺘﻌﻤﺎﻻت ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺑﻴﺘﻲ از اﺑﻴﺎت ﺷﺎﻋﺮان ﻳﺎ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﻋﺒﺎرات ﻛﺎﻣﻠﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻳﺎ
ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﻮد. اﺳﺎس ﻛﺎر دﻫﺨﺪا ﺑﺮ ﻧﻘﻞ ﻟﻐﺖ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎی ﻟﻐﺖ ﻗﺪﻳﻢ ﻧﻬﺎده ﺷﺪه اﻣﺎ ﺑﻪ آن ﻣﻨﺤﺼﺮ ﻧﺸﺪه ﻛﻪ آﻧﭽﻪ
ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﻮﻳﺴﺎن ﻗﺪﻳﻢ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎی ﺧﻮد آورده اﻧﺪ، وﻳﺮاﻳﺶ ﻛﻨﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻜﻴﺔ اﺻﻠﻲ ﻛﺎر وی ﺑﺮ ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﺎ
زﻳﺮﻛﻲ از ﻣﺘﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ درﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻳﺎدداﺷﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد.
اﺳﺘﺨﺮاج ﻟﻐﺎت از ﺣﺪود ﻧﻴﻤﺔ اول دﻫﻪ ﺳﻮم ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی و ﻧﻴﻤﻪ دوم دﻫﺔ آﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ
ﺷﻤﺴﻲ آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺣﻴﺎت دﻫﺨﺪا ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎل 1334 ﺷﻤﺴﻲ اداﻣﻪ داﺷﺖ و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل زﻣﺎن ﺑﺮد.
(اﺣﺘﺸﺎﻣﻲ، ص 30)
اﻳﻦ اﺛﺮ در 222 ﺟﺰوه و 26475 ﺻﻔﺤﺔ ﺳﻪ ﺳﺘﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻗﻄﻊ رﺣﻠﻲ ﺑﺰرگ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ دﻫﺨﺪا 124
ﻧﻔﺮ در ﻃﻲ 64 ﺳﺎل ( از ﺳﺎل 1295 ﺗﺎ 1359ش ) در ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺪوﻳﻦ آن ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺘﻨﺪ و ﻗﻠﻢ زدﻧﺪ.
ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ و ﺷﺎﻳﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺎر ﻋﻤﻠﻲ دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻌﻲ در اﻳﺮان اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎن رﺳﻴﺪه و ﭘﺎﻳﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ
و اﻳﻦ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻋﻈﻴﻢ از ﺣﺴﻦ ﻧﻴﺖ ﻣﺆﻟﻒ ﺑﺰرﮔﻮار آن ﺳﺮ ﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﺗﻌﺪاد 22 ﺟﺰوه از اﻳﻦ 222 ﺟﺰوه در
دوران ﺣﻴﺎت و ﺑﺎ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ و ﻫﺪاﻳﺖ ﺧﻮد اﺳﺘﺎد ﭼﺎپ ﺷﺪه و ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺠﻠﺪات ﺑﺎ ﻧﻈﺎرت و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ دو ﺷﺎﮔﺮد، دوﺳﺖ
و ﻫﻤﻜﺎر او ﻳﻌﻨﻲ اﺳﺘﺎد ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ و ﺳﻴﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻬﻴﺪی و ﻫﻤﺖ دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻜﺎران ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ.
ﺳﺒﻚ دﻫﺨﺪا در ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺷﺮح ﻣﻌﻨﻲ واژه ﻫﺎ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻳﺎ دﺳﺖ ﻛﻢ در اﻏﻠﺐ ﻣﻮارد ﻣﺼﺪاق «ﺧﻴﺮاﻟﻜﻼم ﻣﺎ ّ ﻗﻞ
و ّ دل» اﺳﺖ و ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﻣﻔﻴﺪ دارد ﻛﻪ از ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﻫﻤﺔ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﺎ ﻓﺸﺮده ﺗﺮ و رﺳﺎ ﺗﺮ اﺳﺖ.
5. ﻧﺎم اﺛﺮ، ﻧﺎﻣﻬﺎی ﻣﺘﻌﺪد، ﻣﻮﻟﻒ، زﺑﺎن آن
ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان«ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا» ﺗﺪوﻳﻦ ﺷﺪ، اﻣﺮوز ﺑﺎ ﺑﻴﺴﺖ و ﺷﺶ ﻫﺰار و ﭼﻬﺎرﺻﺪ و ﻫﻔﺘﺎد و ﭘﻨﺞ ﺻﻔﺤﺔ
ﺳﻪ ﺳﺘﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻗﻄﻊ رﺣﻠﻲ ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﺷﺶ ﻫﺰار دوره
1
در دﺳﺘﺮس ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎﻧﺎن و ﻓﺎرﺳﻲ داﻧﺎن و ﻓﺎرﺳﻲ ﺧﻮاﻧﺎن اﺳﺖ
و ﺣﺪود ﻧﻴﻤﻲ از آن ﻟﻐﺖ ﺑﺎ ﻣﻌﻨﻲ و ﺷﺎﻫﺪ
2
و ﻧﻴﻢ دﻳﮕﺮ آن اﻋﻼم ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ
3
ﺳﺮﮔﺬﺷﺘﻲ ﺑﻠﻨﺪ و ﺧﻮاﻧﺪﻧﻲ
دارد و ﺑﺎ آﻧﻜﻪ ﭘﻴﺶ از اﺗﻤﺎم ﺑﺮ آن ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﺟﺎﻟﺐ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺗﺠﻠﻴﺪ و ﻧﺸﺮ ﺷﺪه و ﻧﻴﺰ در ﺟﺰوه
ای ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل 1354ش. ﻧﺸﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ، ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪ ای از اﻳﻦ ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ و ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻛﺎر دﻫﺨﺪا و ﻫﻤﻜﺎران اﻳﺸﺎن و
ﻣﺆﺳﺴﺔ ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ اﺷﺎرهای ﺷﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ و ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب، ﻣﺤﺘﻮای آن، راه درازی ﻛﻪ ﭘﻴﻤﻮده و
ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺎری ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار اﺻﻠﻲ ﻛﺘﺎب ﺷﺘﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ، ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ.625 / ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان
ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ، ﭘﺎﻳﺔ ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ در دوران ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار آن در ﭼﻬﺎل
ﻣﺤﺎل ﺑﺨﺘﻴﺎری ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻪ. آنﺟﺎ دﻫﺨﺪا ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻣﻲﺟﺴﺘﻪ ﺗﺎ ﻫﻤﺪم ﺗﻨﻬﺎﻳﻴﺶ ﺷﻮد. از ﻫﻤﺔ ﻛﺘﺐ ﻣﻮﺟﻮد در ﺟﻬﺎن آﻧﺠﺎ
ﺟﺰ ﻻروس ﻛﻮﭼﻜﻲ در دﺳﺘﺮس ﻧﺒﻮده و ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ آن ﻛﺘﺎب ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻋﻄﺶ اﻳﻦ ﻣﺮد ﻣﺸﺘﺎق ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ را ﻓﺮو ﻧﻤﻲ
ﻧﺸﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺟﻮﻳﻨﺪة ﻛﺘﺎب، دﻫﺨﺪا ﺑﻮد. ﻣﺮدی ﻛﻪ آﺳﺎن ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﻤﺒﻮد وﺳﺎﺋﻞ ﻧﻤﻲ ﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻻروس ﭘﺮداﺧﺖ
و ﻣﻌﺎدﻟﻬﺎی ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺮای ﻛﻠﻤﺎت ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺟﺴﺖ و در ﻛﻨﺎر ﺻﻔﺤﺎت ﺛﺒﺖ ﻛﺮد.
در ﻣﺘﻦ ﻛﺘﺎب ﮔﺎه ﻣﺜﻠﻬﺎ ﺑﺎ ﻟﻐﺎت ﺳﺎده ﻫﻤﻨﺸﻴﻦ ﺷﺪه و ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪه را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و
دﻫﺨﺪاﻳﻲ ﻛﻪ از ﻛﻮدﻛﻲ ﺑﺎ ﻣ َﺜﻞ آﺷﻨﺎ ﺑﻮد و از روزﮔﺎر ﺟﻮاﻧﻲ ﻗﻠﻢ ﻣﺎﻳﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﭘﮋوﻫﺶ را در ﺧﺪﻣﺖ
ﺑﻴﺪارﺳﺎزی ﺟﺎﻫﻼن و ﻏﺎﻓﻼن و رﺳﻮاﺳﺎزی ﻇﺎﻟﻤﺎن و ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻣﻈﻠﻮﻣﺎن ﻧﻬﺎده ﺑﻮد و از ﻛﻠﻤﺎت ﻋﺎرف و ﻋﺎﻣﻲ در ﻫﺮ
ﻛﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار، در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻫﺎ ﻳﺎ اﺷﻌﺎر ﺧﻮد ﻓﺮاوان اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﺑﻮد، دﻫﺨﺪاﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎدوﻳﻲ، ﭘﻮدﻫﺎی ﻣ َﺜﻞ را ﺑﺎ
ﺗﺎرﻫﺎی ﺧﻴﺎل و ﻃﻨﺰ درﻫﻢ ﺗﻨﻴﺪه و ﺑﺎﻓﺘﻲ ﺧﺎص در ﻧﺜﺮ و ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورده ﺑﻮد و در ﺟﺎی دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻠﻤﺎت
را اﺳﺘﺨﻮان ﺑﻨﺪی ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻃﻨﺰ آﻣﻴﺰ «ﻣﺠﻤﻊ اﻻﻣﺜﺎل دﺧﻮ» ﮔﺮداﻧﻴﺪه ﺑﻮد، اﻳﻨﻚ در ﻛﻼت
ﺑﺨﺘﻴﺎری ﺑﺎر دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﺎروان ﻣﻌﺮﻓﺖ را ﺑﺮ ﻛﺮان اوراق ﻻروس ﻣﻲﮔﺸﻮد؛ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻳﺎدداﺷﺖ ﮔﻮﻧﻪ اﻣﺎ ﺑﻪ
ﺑﺎﻃﻦ ﭘﺮﻣﻐﺰ و ﻋﻤﻴﻖ.
ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان دﻫﺨﺪا ﺑﺎ ﻫﻤﺘﻲ ﺑﻠﻨﺪ و ﻋﺰﻣﻲ اﺳﺘﻮار ﺑﻪ ﻛﺎر روی آورد و ﺑﻲ
آﻧﻜﻪ ﻧﻴﺖ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺧﻮد را در ﺣﻤﺎﻳﺖ از ﺳﺘﻤﺪﻳﺪﮔﺎن و ﺗﺎﺧﺘﻦ ﺑﺮ ﺳﺘﻤﮕﺮان از ﻳﺎد ﺑﺒﺮد و از ﺗﺨﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ادب ﻛﻬﻦ
ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻴﺎﻳﺪ و از اﺑﺪاع و ﻧﻮآوری دم زﻧﺪ، ﺑﺎ ﻓﺮوﺗﻨﻲ و ادب ﺗﻤﺎم ﺳﺮ در ﻛﻠﺒﻪﻫﺎی ﻣﺮدم ﻛﻮی و ﺑﺮزن ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﭘﺎی
ﺻﺒﺤﺖ ﮔﺮم و ﺷﻴﺮﻳﻨﺸﺎن ﻣﻲﻧﺸﻴﻨﺪ و ﺳﺨﻨﺎن و ﺣﻜﻤﺘﺸﺎن را ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻗﻄﻌﻲ ﺗﺪﺑﻴﺮﻫﺎی ﺑﻪ ﺟﺎ و آﮔﺎﻫﻲﻫﺎی ژرف و
داﻧﺶﻫﺎی ﻋﻤﻠﻲ و ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎی ﺳﻮدﻣﻨﺪ و ﭼﺎره اﻧﺪﻳﺸﻲﻫﺎی ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣﻲداﻧﺪ و آﻧﻬﺎ را ﭼﻮن ﻣﺮوارﻳﺪ در ﮔﻮش
ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﻪ ﺣﺎﻓﻈﻪ ﻣﻲﺳﭙﺮد و ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎی ﺧﺎص ﺳﺮ در ﻧﻘﻮش و ﺧﻄﻮط ﻛﺘﺎبﻫﺎ ﻓﺮو ﻣﻲ ﺑﺮد
ﺗﺎ ﺣﻜﻤﺖ آﻧﺎن را از زﺑﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ ﮔﻮش ﺟﺎن ﺑﺸﻨﻮد و آنﭼﻪ از ﺟﻨﺲ ﻛﻼم ﻣﻄﻠﻮب ﺧﻮد ﻳﻌﻨﻲ « ﻣ َﺜﻞ» در ﺳﺨﻦ
ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ، ﺑﻴﺮون ﻛﺸﺪ و ﺑﺮ ﮔﻨﺞ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ در ﺧﺎﻃﺮ از ﺑﺮزﻧﻴﺎن و ﺑﺎزارﻳﺎن ﺑﻴﻔﺰاﻳﺪ. ﻫﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ را ﺑﺎ ﻣﻬﺎرت ﻛﻨﺎر
ﻫﻢ ﺑﮕﺬارد و ﺗﺮﺻﻴﻌﻲ ﺑﺪﻳﻊ و آراﻳﺸﻲ ﻧﻮ از ﺣﻜﻤﺖ و ﺳﺨﻨﺎن ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ ﺑﺴﺎزد.
ﺗﺮﺻﻴﻊ ﻛﻨﺎر ﻫﻢ آوردن ﻛﻠﻤﺎت ﻓﺼﻴﺢ ادﺑﻲ ﺑﺎ ﺳﺎدة ﺳﺨﻨﺎن ﻋﺮﺑﻲ را ﺗﺎ ﻛﻼه ﮔﻮﺷﺔ ﺣﻜﻴﻤﺎن ﺗﻮده ﮔﻢ ﺑﻮده در زﻣﺎن
و ﻣﻌﻨﻲ ﺳﺮاﻳﺎن ﭘﺮاﻛﻨﺪه در ﻛﻮی و ﺑﺮزن ﻗﺮون و اﻋﺼﺎر را ﺑﻪ آﻓﺘﺎب ﺟﺎنﺑﺨﺶ ادب ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ای ﭘﺮ
روﻧﻖ ﺟﻤﻊ آوری ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺶ « اﻣﺜﺎل و ﺣﻜﻢ دﻫﺨﺪا»ﺳﺖ.
اﻳﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻜﻲ از ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﭘﻴﮕﻴﺮ و ﻋﻤﻴﻖ دﻫﺨﺪا در ادب ﻓﺎرﺳﻲ ﻃﻲ ﺳﺎلﻫﺎی ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺟﻬﺎﻧﻲ اول
اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﻧﺸﺮ اﻣﺜﺎل و ﺣﻜﻢ در ﭼﻬﺎر ﺟﻠﺪ ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﻧﺘﻴﺠﺔ دﻳﮕﺮ آن ﻏﻮﻃﻪ ور ﺷﺪن در ﻛﺘﺐ ادﺑﻲ
ﻣﻨﻈﻮم و ﻣﻨﺜﻮر ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺳﺘﺨﺮاج اﻣﺜﺎل، ﺑﺮای ﺑﻴﺮون آوردن ﺣﺪود دوﻳﺴﺖ ﻫﺰار ﻋﻨﻮان ﻟﻐﻮی و
ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻫﺎ، ﻛﻨﺎﻳﻪ ﻫﺎ، اﺳﺘﻌﺎره ﻫﺎ، اﺻﻄﻼح ﻫﺎ و اﺳﺘﻌﻤﺎﻻت اﺳﺖ؛ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺑﻴﺘﻲ از ﺷﺎﻋﺮی ﻳﺎ ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﻋﺒﺎرت
ﻛﺎﻣﻠﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهای ﻛﻪ اﻳﻦ اﻗﺪام ﺗﺎ ﺣﺪی اﺑﺘﻜﺎری اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﻛﻨﺎر اﻳﻦ روش اﺑﺘﻜﺎری و ﻧﻮ از ﻣﻨﺪرﺟﺎت
ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎی ﻓﺎرﺳﻲ ﻳﺎ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ و ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻬﺮه ﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻧﻘﻞﻫﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ.زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان و اﺳﻼم /626
ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﻣﺤﺼﻮل ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺪاوم و ﻛﻮﺷﺶﻫﺎی ﭼﻬﻞ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﺔ دﻫﺨﺪا و ﮔﺮوﻫﻲ از ﻳﺎران اوﺳﺖ. (
ﻣﻌﻴﻦ، ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺣﻮال) .
دﻫﺨﺪا ﭘﺲ از ﺗﺎﻟﻴﻒ اﻣﺜﺎل و ﺣﻜﻢ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺧﻮد را اداﻣﻪ داد. در اﻳﻦ ﻣﺪت ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻓﻴﺶ از روی
ﻣﺘﻮن ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺘﺎدان ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ دو زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ و ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﭼﺎﭘﻲ و ﺧﻄﻲ و ﻛﺘﺎبﻫﺎی ﺗﺎرﻳﺦ، ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ،
ﻋﻠﻮم ﻃﺐ، ﻫﻴﺎت، ﻧﺠﻮم، رﻳﺎﺿﻲ، ﺣﻜﻤﺖ، ﻛﻼم، ﻓﻘﻪ و ﻏﻴﺮه ﻓﺮآﻫﻢ آورد. اﻳﻦ ﻓﻴﺶﻫﺎ اﺳﺎس و ﭘﺎﻳﺔ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا
را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲداد. ﻣﺘﻦ زﻳﺮ ﻳﻜﻲ از ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻫﺨﺪا ﺑﺮای ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺑﻮد:
"ﻣﺮا ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ از ﻧﺎم و ﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﺤﻤﻞ اﻳﻦ ﺗﻌﺐ ﻃﻮﻳﻞ ﺟﺰ ﻣﻈﻠﻮﻣﻴﺖ ﻣﺸﺮق در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻇﺎﻟﻤﻴﻦ و ﺳﺘﻤﻜﺎران
ﻣﻐﺮﺑﻲ وا ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﭼﻪ ﺑﺮای ﻧﺎن ﻫﻤﻪ ﻃﺮق ﺑﻪ روی ﻣﻦ ﺑﺎز ﺑﻮد و ﺑﺎ اﺑﺪﻳﺖ زﻣﺎن ﻧﺎم را ﻧﻴﺰ ﭼﻮن ﺟﺎوداﻧﻲ ﻧﻤﻲ دﻳﺪم
اﻳﻦ ﺗﻤﺪن را ﺧﻮب ﻣﻲﺷﻤﺮدم؛ ﭼﻪ ﺗﻤﺪﻧﻲ ﻛﻪ دﻧﻴﺎ را ﻫﺰاران ﺳﺎل اداره ﻛﺮد ﻣﺎدی ﻧﺒﻮد ."( دﺑﻴﺮ ﺳﻴﺎﻗﻲ، ص 44 -42
.(
" ﭘﺮﻓﺴﻮر ﻟﻮﻳﻲ ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن" اﺳﺘﺎد ﻛﻠﮋ دﻓﺮاﻧﺲ و ﻣﺪرﺳﻪ ﻛﺎرﺑﺮدی ﺗﺤﺼﻴﻼت ﻋﺎﻟﻲ در ﺳﻮرﺑﻦ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا
را اﺛﺮی Herculeux (ﻫﺮﻛﻮل آﺳﺎ) ﻧﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ. ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ "ﭘﺮﻓﺴﻮر ﻫﺎﻧﺮی ﻣﺎﺳﻪ" اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﭘﺎرﻳﺲ و ﻣﺪﻳﺮ
ﺳﺎﺑﻖ ﻣﺪرﺳﺔ زﺑﺎنﻫﺎی ﺷﺮﻗﻲ و ﻣﺴﺘﺸﺮق ﻣﻌﺮوف ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ را اﺛﺮی ﻓﻨﺎ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ.
"ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﻳﻨﻲ" درﺑﺎره ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ:
" ﻧﺨﺴﺖ ﭼﻴﺰی ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ ﺟﻠﺐ ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪه را ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﺜﺮت ﺷﻮاﻫﺪ ﻓﺰون از ﺣﺪ ﺷﻤﺎر اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ
اﺳﺖ... اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻈﻴﻢ اﻟﺤﺠﻢ ﺟﻠﻴﻞ اﻟﺸﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺟﻨﺒﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻟﻐﻮی ﺧﻮد ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﻳﻲ
ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. از ﻗﺮﻳﺐ دوﻳﺴﺖ اﻟﻲ دوﻳﺴﺖ و ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺑﻴﺖ ﺷﻌﺮ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻌﺮای زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از اﻗﺪام ازﻣﻨﺔ ﺑﻌﺪ از
اﺳﻼم ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻛﻪ اﻏﻠﺐ آﻧﻬﺎ از ﻧﺴﺦ ﺧﻄﻲ دواوﻳﻦ و ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﻫﺎ - ﻛﻪ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺮای ﻫﻤﻪ ﻛﺲ آﺳﺎن ﻧﻴﺴﺖ
و در ﻋﻮض اﻳﻦ ﻣﺪت اﻳﺸﺎن ﻣﻨﺪرﺟﺎﺗﻲ ﺟﻤﻊ ﻛﺮده اﻧﺪ - اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد، اﻳﻦ
ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻗﻄﻊ ﻧﻈﺮ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻫﻴﭻ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺷﺒﻴﻪ آن در ﺑﺴﻂ و وﺳﻌﺖ ﻟﻐﺎت و ﻫﻴﭻ ﺳﻔﻴﻨﻪ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ای از
اﺷﻌﺎر ﻧﻴﺰ ﺑﺪان وﺳﻌﺖ و ﻛﺜﺮت ﻋﺪة اﺷﻌﺎر ﻛﺴﻲ ﺟﻤﻊ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ... ﭘﺲ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻴﺘﻲ ﻳﺎ ﻣﺼﺮﻋﻲ ﻳﺎ ﻓﻘﻂ ﭼﻨﺪ
ﻛﻠﻤﻪ از ﺑﻴﺘﻲ از ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻋﺪه ﻻﻳﺘﻨﺎﻫﻲ ﺷﻌﺮا - ﻛﻪ اﺷﻌﺎرﺷﺎن در اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻨﺪرج اﺳﺖ - در ﺣﻔﻆ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و
ﻣﺎﺑﻘﻲ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮده و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻪ آن را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد، ﺑﻪ ﻣﺠﺮد رﺟﻮع ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻛﻠﻤﺎت ﺑﺮﺟﺴﺘﺔ آن ﺑﻴﺖ
در اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺳﻬﻮﻟﺖ آن ﺑﻴﺖ را و ﻧﺎم ﻗﺎﻳﻞ آن را ﺑﻪ ﻓﻮرﻳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ
ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺟﻨﺒﺔ ﻟﻐﻮی و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻳﻚ ﻛﺸﻒ اﻻﺑﻴﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻮدﻣﻨﺪ و ﺳﻬﻞ اﻟﺘﻨﺎوﻟﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑﺮای 200000 اﻟﻲ
250000 ﺷﻬﺮ ﻓﺎرﺳﻲ از ﺟﻤﻴﻊ ﻳﺎ ﺟﺰ اﻋﻈﻢ ﺷﻌﺮای ﻓﺎرﺳﻲ از ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ ازﻣﻨﻪ اﻟﻲ اﻳﺎﻣﻨﺎﻫﺬا" ( ﻣﻌﻴﻦ، ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ ) .
ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ ﺷﺎﻣﻞ ﺷﺮح و ﻣﻌﻨﻲ واژﮔﺎن آﺛﺎر ادﺑﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ و ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﺗﻔﺴﻴﺮات و ﺷﺮوح ﺗﺎرﻳﺨﻲ
ﺑﺴﻴﺎری از واژهﻫﺎی ﻋﺮﺑﻴﺎﺳﺖ.
اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺰرگ ﺣﺎوی ﺗﻤﺎم ﻟﻐﺘﻬﺎی ﻓﺮﻫﻨﮕﻬﺎی ﺧﻄﻲ و ﭼﺎﭘﻲ ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ اﺳﺖ و در ﻧﻘﻞ آﻧﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎری از
ﻏﻠﻂﻫﺎی ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺴﻴﺎری از ﻟﻐﺘﻬﺎی ﺗﺮﻛﻲ، ﻣﻐﻮﻟﻲ، ﻫﻨﺪی، ﻓﺮاﻧﺴﻮی، اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ، آﻟﻤﺎﻧﻲ،
روﺳﻲ و... ﻣﺘﺪاول در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻴﺰ در آن آﻣﺪه اﺳﺖ. ﺑﺮای ﺻﺤﻴﺢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪن ﻟﻐﺎت در ﺟﻠﻮی ﻫﺮ ﻛﻠﻤﻪ ﺣﺮوف
ﺣﺮﻛﺖ دار ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺰاﻳﺎ ﻳﻚ دورة ﻣﻔﺼﻞ دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻴﺰ در ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ. 627 / ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان
ﭼﺎپ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﺨﺴﺖ در ﺳﺎل 1319 در ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﺔ ﺑﺎﻧﻚ ﻣﻠﻲ آﻏﺎز و ﻳﻚ ﺟﻠﺪ آن در 486 ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ و
ﻣﺪﺗﻲ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﻲ ﻋﻬﺪه دار ﭼﺎپ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺷﺪ و ﭼﻮن ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان
ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮔﺮدﻳﺪ، ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﺔ داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻋﻬﺪهدار ﭼﺎپ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭼﺎپ آن ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﻫﻢ اداﻣﻪ دارد.
ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻛﻪ از ﭘﺎﻳﺔ 4 ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻓﻴﺸﻲ ﺗﺎﻟﻴﻒ ﺷﺪه ﻛﻪ دﻫﺨﺪا ﺷﺐ و روز ﺑﻪ ﺟﻤﻊ آوری آﻧﻬﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد. ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ
ﺧﻮد او و ﻧﺰدﻳﻜﺎﻧﺶ ﻫﻴﭻ روزی از ﻛﺎر ﻓﻴﺶ ﺑﺮداری ﺑﺮای ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺸﺪ؛ ﻣﮕﺮ 2 روز ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻓﻮت ﻣﺎدرش و
2 روز ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻴﻤﺎری ﺳﺨﺘﻲ ﻛﻪ داﺷﺖ.
دﻫﺨﺪا ﺳﺎل 1324 ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﻲ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻫﺎ ﻓﻴﺸﻲ را ﻛﻪ در ﺗﻬﻴﺔ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده ﺑﻮد، ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺠﻠﺲ
ﺷﻮرای ﻣﻠﻲ ﺑﻪ ﻣﻠﺖ اﻳﺮان ﻫﺪﻳﻪ ﻛﺮد و ﻣﺠﻠﺲ ﻧﻴﺰ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻛﺮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻴﺮاث ﻋﻈﻴﻢ ﭼﺎپ ﺷﻮد و ﻣﻮﺳﺴﻪ
ای ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺎم "ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا" ﺑﺮای ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﭼﺎپ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ و اداﻣﺔ راه دﻫﺨﺪا ﺗﺎﺳﻴﺲ ﺷﻮد. ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻌﺪ از
ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻃﺮح ﭼﺎپ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﻲ، دﻫﺨﺪا ﻓﻮت ﻛﺮد. از آن زﻣﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻛﺎر ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ و
ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ وﺻﻴﺖ ﺧﻮد دﻫﺨﺪا ﺑﻪ ﻋﻬﺪة "دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ" ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ. او ﻛﻪ ﻓﺮدی ﻓﺮﻫﻴﺨﺘﻪ ﺑﻮد و در
ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺒﺤﺮ ﻓﺮاوان داﺷﺖ و ﻛﺘﺎب "ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺎرﺳﻲ 6 ﺟﻠﺪی ﻣﻌﻴﻦ " از آﺛﺎر ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎی اوﺳﺖ، ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ از
ﻋﻬﺪة اداﻣﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺧﻄﻴﺮ ﺑﺮآﻣﺪ. ﺑﻌﺪ از ﻓﻮت "دﻛﺘﺮ ﻣﻌﻴﻦ" ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻛﺎر را "دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻬﻴﺪی" و " اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ
ﺷﻌﺮاﻳﻲ" و " دﻛﺘﺮ دﺑﻴﺮ ﺳﻴﺎﻗﻲ" و دﻳﮕﺮان دﻧﺒﺎل ﻛﺮدﻧﺪ.
ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا در ﺣﺪود دوﻳﺴﺖ ﻫﺰار ﻋﻨﻮان ﻟﻐﺖ را در ﺑﺮ دارد. ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﻦ ﻟﻐﺖ ﻫﺎ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﺪارک ﻣﺘﻌﺪد
اﺳﺖ. از آوردن اﻳﻦ ﻣﺪارک ﻋﻼوه ﺑﺮ روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻟﻐﺖ دو ﻧﻜﺘﺔ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ. ﻳﻜﻲ آن ﻛﻪ
ﺳﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻠﻤﻪ ﻧﺸﺎن داده ﺷﻮد؛ دﻳﮕﺮ آن ﻛﻪ ﺗﺤﻮل ﻣﻌﻨﻲ آن در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ زﺑﺎن دری روﺷﻦ ﮔﺮدد. ﻋﻼوه ﺑﺮ
ﻟﻐﺎت در ﺣﺪود دوﻳﺴﺖ ﻫﺰار اﻋﻼم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻴﺰ دز اﻳﻦ ﻛﺘﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ.
ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺪون اﺣﺘﺴﺎب ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ذﻳﻞ ﺑﺴﻴﺎری از ﻟﻐﺎت آﻣﺪه، ﺣﺎوی ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﻫﺰار ﻋﻨﻮان اﺳﺖ. ﭼﺎپ اﻳﻦ
ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﺑﺰرگ در ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺻﻔﺤﺔ ﺳﻪ ﺳﺘﻮﻧﻲ ﺑﺎ ﺣﺮوف رﻳﺰ و ﻗﻄﻊ وزﻳﺮی ﻛﺎﻣﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ. از ﺳﻲ و دو
ﺣﺮف اﻟﻔﺒﺎی ﻓﺎرﺳﻲ ﭼﺎپ ﺳﻲ ﺣﺮف ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻴﺴﺖ و ﻧﻪ ﺣﺮف ﻛﺎﻣﻞ از اﻳﻦ ﺳﻲ ﺣﺮف ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه و ﻫﻢ
اﻛﻨﻮن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ. ﺣﺮوف ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﻳﻦ ا ﻫﺴﺘﻨﺪ:
1- ﺣﺮف اﻟﻒ 19 ﺟﺰء در 3816 ﺻﻔﺤﻪ
2- ﺣﺮف ب 16 ﺟﺰء در 1695 ﺻﻔﺤﻪ
3- ﺣﺮف پ 5 ﺟﺰء در 808 ﺻﻔﺤﻪ
4- ﺣﺮف ت 12 ﺟﺰء در 1244 ﺻﻔﺤﻪ
5- ﺣﺮف ث 1 ﺟﺰء در 57 ﺻﻔﺤﻪ
6- ﺣﺮف ج 7 ﺟﺰء در 657 ﺻﻔﺤﻪ
7- ﺣﺮف چ 5 ﺟﺰء در 286 ﺻﻔﺤﻪ
8- ﺣﺮف ح 8 ﺟﺰء در 858 ﺻﻔﺤﻪ
9- ﺣﺮف خ 10 ﺟﺰء در 1019 ﺻﻔﺤﻪزﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان و اﺳﻼم /628
10- ﺣﺮف ذ 1 ﺟﺰء در 206 ﺻﻔﺤﻪ
11- ﺣﺮف ر 8 ﺟﺰء در 900 ﺻﻔﺤﻪ
12- ﺣﺮف ز 6 ﺟﺰء در 661 ﺻﻔﺤﻪ
13- ﺣﺮف ژ 1 ﺟﺰء در 59 ﺻﻔﺤﻪ
14- ﺣﺮف س 7 ﺟﺰء در 792 ﺻﻔﺤﻪ
15- ﺣﺮف ش 8 ﺟﺰء در 846 ﺻﻔﺤﻪ
16- ﺣﺮف ص 4 ﺟﺰء در 405 ﺻﻔﺤﻪ
17- ﺣﺮف ض 1 ﺟﺰء در 93 ﺻﻔﺤﻪ
18- ﺣﺮف ط 4 ﺟﺰء در 404 ﺻﻔﺤﻪ
19- ﺣﺮف ظ 1 ﺟﺰء در 34 ﺻﻔﺤﻪ
20- ﺣﺮف ع 7 ﺟﺰء در 892 ﺻﻔﺤﻪ
21- ﺣﺮف غ ﺟﺰء در 452 ﺻﻔﺤﻪ
22- ﺣﺮف ف 4 ﺟﺰء در 376 ﺻﻔﺤﻪ
23- ﺣﺮف ق 5 ﺟﺰء در 565 ﺻﻔﺤﻪ
24- ﺣﺮف ک ا ﺟﺰء در 1112 ﺻﻔﺤﻪ
25- ﺣﺮف گ 6 ﺟﺰء در 654 ﺻﻔﺤﻪ
26- ﺣﺮف ل 4 ﺟﺰء در 413 ﺻﻔﺤﻪ
27- ﺣﺮف ن 10 ﺟﺰء در 1066 ﺻﻔﺤﻪ
28- ﺣﺮف و 3 ﺟﺰء در 286 ﺻﻔﺤﻪ
29- ﺣﺮف ه 4 ﺟﺰء در 368 ﺻﻔﺤﻪ
30- ﻣﻘﺪﻣﻪ 1 ﺟﺰء در 427 ﺻﻔﺤﻪ
ﺗﺎ اﻣﺮوز ﭼﺎپ ﺣﺮف «ی» ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺣﺮف «م» ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ اﺗﻤﺎم اﺳﺖ. ﺣﺪود 400
ﺻﻔﺤﻪ از «م» ﻧﻴﺰ ﭼﺎپ ﺷﺪه و ﺑﻘﻴﺔ آن در دﺳﺖ ﭼﺎپ اﺳﺖ. از ﺣﺮف «د» و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آن ﺣﺪود ﻳﻜﺼﺪ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺎﻗﻲ
اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﭼﺎپ ﻣﻲﺷﻮد.
ﻧﻜﺘﺔ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد اﮔﺮ ﻛﺎر را از روی ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺣﺮوف اﻟﻔﺒﺎ ﺷﺮوع ﻛﻨﻴﻢ، ﭼﻮن ﺗﻌﺪاد
واژه ﻫﺎ و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺣﺮف اﻟﻒ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ، ﻛﺎر در اﺑﺘﺪا ﻗﺪری دﺷﻮار و ﺧﺎرج از ﺣﻮﺻﻠﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﺑﺮای ﻣﺜﺎل ﺗﻨﻈﻴﻢ،
ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﭼﺎپ ﺣﺮف « اﻟﻒ» ﻣﺪت دوازده ﺳﺎل ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺎ ﻛﺎر را ﺑﺎ ﺣﺮوﻓﻲ ﺷﺮوع ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد
واژهﻫﺎی ﻛﻤﺘﺮی را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ.
ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﻴﺰ ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻔﺎن دﺳﺘﺔ ﺳﻮم ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺄﺧﺬ ﻫﺎ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎی
ﻟﻐﺖ، دﻳﻮآﻧﻬﺎی ﺷﻌﺮ، ﻣﺘﻮن ﻣﻨﻈﻮم، ﺗﺬﻛﺮه ﻫﺎ و ﺷﺮح ﺣﺎﻟﻬﺎ، ﻛﺘﺎﺑﻬﺎی ﺗﺎرﻳﺨﻲ، ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﻋﻠﻤﻲ و ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎی
ﻋﻠﻤﻲ، ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎی ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه را ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻮدن آن را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﺮد، ﺑﻪ ﻧﻈﺮ
ﻫﻴﺄت ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﻲرﺳﻴﺪ و وﻳﺮاﻳﺶ ﻻزم در آن اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﺪ و ﺑﺮای رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ رﺋﻴﺲ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ و ﭘﺲ از 629 / ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان
ﺑﺮرﺳﻲ و ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﺮای ﭼﺎپ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﻲ ﺷﺪ. از ﺳﺎل 1338 ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺳﺎزﻣﺎن ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻫﺮ ﺳﺎل
ﻳﻚ ﻫﺰار ﺻﻔﺤﻪ از ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را ﺗﺄﻟﻴﻒ، ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ.
6. ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻮﺟﻮد آوردﻧﺪ؟
ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬار اﺻﻠﻲ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ دﻫﺨﺪاﺳﺖ. اوﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺻﺮف ﺳﺎﻟﻴﺎن دراز و ﺑﺎ ﺗﺘﺒﻊ ﭘﻲ در ﭘﻲ و دﻗﺖ
ﻓﺮاوان ﻣﺘﻮن ﻣﻨﻈﻮم و ﻣﻨﺜﻮر را ﺧﻮاﻧﺪ، ﻋﻼﻣﺖ ﮔﺬاری ﻛﺮد، ﻳﺎدداﺷﺖ ﺑﺮداﺷﺖ، ﻣﻌﻨﻲ ﻟﻐﺖ و ﺷﺎﻫﺪ ﺑﻴﺮون آورد و در
ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﭼﺎپ ﭼﻨﺪ ﻣﺠﻠﺪ آن دﺧﺎﻟﺖ ﻳﺎ ﻧﻈﺎرت ﻧﻤﻮد.
دﻫﺨﺪا ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎر ﺑﺰرﮔﻲ از ﻳﻚ ﺗﻦ، ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﺨﺖ ﻛﻮش ﺑﺎﺷﺪ، ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ از
ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﻛﺎر ﺑﺮای ﺧﻮد ﻳﺎران و ﻫﻤﻜﺎراﻧﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ.
اﻳﻦ ﻫﻤﻜﺎران را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﺮوه ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪی ﻛﺮد:
1- آﻧﺎن ﻛﻪ ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎ را از روی ﻛﺘﺎﺑﻬﺎی ﻋﻼﻣﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪه روی ﺑﺮﮔﻪﻫﺎی ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ. اﻳﻦ
دﺳﺘﻪ ً ﻣﻌﻤﻮﻻ از ﻣﻴﺎن داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻣﺪرﺳﻪﻫﺎی ﻋﺎﻟﻲ آن روز ﻳﺎ دﻳﮕﺮ درس ﺧﻮاﻧﺪه ﻫﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ.
2-ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺄﻣﻮر ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺮای ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻛﺎر ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را از زﺑĤﻧﻬﺎی دﻳﮕﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻨﻨﺪ. اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از ﻓﻀﻼی ﺑﺎ
ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ.
3-ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ زﻳﺮ ﻧﻈﺮ دﻫﺨﺪا در ﻛﺎر ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺎب دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ. اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از ﻣﻴﺎن اﺳﺘﺎدان ﻋﺎﻟﻲ رﺗﺒﺔ داﻧﺸﮕﺎه
ﺗﻬﺮان و ﻓﻀﻼی ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﻣﺸﻬﻮر ﻛﺸﻮر ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ.
از ﺑﻴﻦ دﺳﺘﺔ ﺳﻮم، ﺑﺎﻳﺪ دو اﺳﺘﺎد ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر را ﻧﺎم ﺑﺮد:
"ﻣﺮﺣﻮم اﺣﻤﺪ ﺑﻬﻤﻴﻨﺎر" و اﺳﺘﺎد "ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ ﻫﻤﺎﺋﻲ". اﻳﻦ دو اﺳﺘﺎد داﻧﺸﻤﻨﺪ در ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﺠﻠﺪ اول ﻛﺘﺎب ﻛﻪ
وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ آن را ﭼﺎپ ﻛﺮد، ﺑﺎ ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا ﻫﻤﻜﺎری ﻛﺮدﻧﺪ؛ ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﻲ ﭼﺎپ ﻟﻐﺖ
ﻧﺎﻣﻪ را ﻋﻬﺪه دار ﺷﺪ، ﻫﻴﺄت رﺋﻴﺴﺔ ﻣﺠﻠﺲ در ﭘﺎﻳﺎن دورة ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻛﺮد ﻛﻪ ﭘﻨﺞ اﺳﺘﺎد ﻣﺄﻣﻮر ﻫﻤﻜﺎری ﺑﺎ
دﻫﺨﺪا ﺷﻮﻧﺪ. ( ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ، ص 455.)
7. ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺘﻨﻲ اﺛﺮ، ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻘﺴﻢ ﺑﻨﺪی ﻛﺘﺎﺑﺸﻨﺎﺧﺘﻲ آن
دﻫﺨﺪا و ﻳﺎران و ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ ﺣﺪود دو ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻓﻴﺶ ﺑﺮای ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮده اﻧﺪ. اﻳﻦ ﻓﻴﺶ ﻫﺎ ﻛﻪ در ﻗﻄﻊ
ﺗﻘﺮﻳﺒﻲ 9*6 ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه، از ﺣﻴﺚ ﻣﻀﻤﻮن و ﻣﺤﺘﻮا ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ:
1- واژه ﺑﺪون ﺷﺎﻫﺪ و ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻌﻨﻲ
2- واژه ﻫﻤﺮاه ﻣﻌﻨﻲ
3- واژه ﻫﻤﺮاه ﺷﺎﻫﺪ
4- واژه ﻫﻤﺮاه ﻣﻌﻨﻲ و ﺷﺎﻫﺪ
5- واژه ﻳﺎ ﭘﺴﻮﻧﺪ ﻫﻤﺮاه ﻛﻠﻤﻪﻫﺎی ﻣﺮﻛﺒﻲ ﻛﻪ از آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد.
ﻛﺎر ﻧﻬﺎﻳﻲ و دﻗﻴﻖ ﻫﻤﻜﺎران و ﺷﺎﮔﺮدان اﺳﺘﺎد دﻫﺨﺪا ﺗﻨﻈﻴﻢ اﻳﻦ ﻓﻴﺶ ﻫﺎ و اﺳﺘﻨﺒﺎط و اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﻌﻨﻲ از ﺷﻮاﻫﺪ زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان و اﺳﻼم /630
واژه ﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ .
ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺿﺒﻂ واژه ﻫﺎ و ﻣﺪﺧﻠﻪ در ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺣﺮوف ﺗﻬﺠﻲ واژه ﻫﺎ و اﻋﻼم اﺳﻤﻬﺎی ﺧﺎص ﺑﺪون
ﺗﻔﻜﻴﻚ آﻧﻬﺎﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼ ﺳﻪ ﻛﻠﻤﻪ «آﺑﺎد»، «آﺑﺎدان» و «آﺑﺎدی» ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻫﻢ آﻣﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ اوﻟﻲ و ﺳﻮﻣﻲ واژه «اﺳﻢ
ﻋﺎم» و دوﻣﻲ «ﻋﻠﻢ» ﻳﻌﻨﻲ اﺳﻢ ﺧﺎص اﺳﺖ.
ﺑﺮای ﻫﺮ ﻳﻚ از واژه ﻫﺎ ﭼﻨﺪ ﻳﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎه ﺷﻤﺎر آﻧﻬﺎ از 50 ﺗﺠﺎوز ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﻫﻤﺮاه ده ﻫﺎ
ﺷﺎﻫﺪ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻧﻴﺰ ﺗﻌﺪادی از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﺳﻤﻲ و ﻓﻌﻠﻲ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻛﻪ ﺧﻮد آن
ﺷﻮاﻫﺪ، ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﻘﺶ اﺻﻠﻲ ﻛﻪ ﺳﻨﺪ و ﺗﺄﻳﻴﺪﻳﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﻛﺎرﺑﺮد واژه ﻫﺎﺳﺖ، از ﻳﻚ ﺳﻮ ﺳﻴﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭘﻴﺪاﻳﺶ و رواج
رﻛﻮرد واژه ﻫﺎ و ﻣﻌﻨﻲﻫﺎی آﻧﻬﺎ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ و از دﻳﮕﺮ ﺳﻮ ﺧﻮد ﮔﻨﺠﻴﻨﺔ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﻳﻲ از ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎﺧﺮ و ﺷﻴﻮای
ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ.
ﻣﺠﻠﺪ ﭼﻬﺎرم ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﮔﺮوﻫﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان و اﺳﺘﺎدان و ﻫﻤﻜﺎران ﻋﻼﻣﻪ دﻫﺨﺪا
ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی رﺳﺎ و ﻧﻐﺰی درﺑﺎرة اﺑﻌﺎد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﺨﺼﻴﺖ اﺳﺘﺎد و ارزش ﻛﺎر و اﻫﻤﻴﺖ و ارزش ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ و ﻣﻀﺎﻣﻴﻦ ادﺑﻲ
دﻳﮕﺮ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﻧﺪ.
ﻣﺠﻠﺪ آﺧﺮ ﻳﻌﻨﻲ ﺷﻤﺎره 222 ﺗﻜﻤﻠﺔ ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺎوی ﻓﻬﺮﺳﺖ اﺳﺎﻣﻲ ﻣﻮﻟﻔﺎن و ﻫﻤﻜﺎران دﻳﮕﺮ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ و
دﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﻲﻫﺎی ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ در ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺳﺖ.
واژه ﻫﺎ:
واژهﻫﺎی اﺻﻠﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﮔﺮد آﻣﺪه اﻧﺪ، ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ رﻳﺸﺔ آﻧﻬﺎ ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ ﻳﺎ از زﺑĤﻧﻬﺎی دﻳﮕﺮ
(ﺑﻴﺸﺘﺮ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ و ﻛﻤﺘﺮ زﺑĤﻧﻬﺎی ﺗﺮﻛﻲ و اروﭘﺎﻳﻲ) وارد زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺷﺪه و ﺗﻠﻔﻆ و ﻣﻌﻨﻲ ﻳﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻠﻔﻆ آن ﺗﻐﻴﻴﺮ
ﻳﺎﻓﺘﻪ و اﺻﻞ و ﻣﻨﺸﺎء ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﺧﺎﻧﻮادة واژهﻫﺎی ﻓﺎرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ. اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از
ﻛﻠﻤﺎت ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﻧﺪ. ﮔﺎه ﺑﻴﺘﻲ ﻳﺎ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ در اﺻﻄﻼح ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﻮﻳﺴﺎن
ﺷﺎﻫﺪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد. ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ دﺳﺘﻪ واژه ﻫﺎ ﭼﻮن ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن وﺷﺎﻋﺮان ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎن در ﻣﺪت ﺑﻴﺸﺘﺮ از ده ﻗﺮن
ﺧﻮاه ﺑﻪ ﺗﻔﻨﻦ و ﺧﻮاه ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮﮔﺴﺘﺮش زﺑﺎن از ﻣﻔﺮدات واژهﻫﺎی ﻋﺮﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻣﻬﺠﻮر ﻳﺎ ﻧﺎدر ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲ رﺳﺪ
اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﻧﺪ، در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﻢ ﺳﻌﻲ ﺷﺪه ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﻘﺪور اﺳﺖ، اﻳﻦ واژه ﻫﺎ ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ
ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺎزی ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﺎ اﺣﺴﺎس ﻧﻜﻨﻨﺪ.
ﻣﺰﻳﺘﻲ ﻛﻪ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﻮدن ﺑﺮ دﻳﮕﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﺎ دارد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن در ﺗﺤﻮل ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ
ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻌﻨﻲ واژه (اﺳﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﺻﻔﺖ) ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ، ﺳﻴﺮ اﻳﻦ ﺗﺤﻮل ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺎ ذﻛﺮ ﺷﺎﻫﺪﻫﺎ در ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ دﻳﺪه
ﻣﻲﺷﻮد.
ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت:
ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻫﺮ واژه ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از واژهﻫﺎی ﻓﺎرﺳﻲ ﻳﺎ از ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ و ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻋﺮﺑﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ. اﻳﻦ
ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻫﺎ ﻧﻴﺰ از ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺤﻮل ﻣﻌﻨﻲ ﺑﻲ ﻧﺼﻴﺐ ﻧﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺗﺮﻛﻴﺐﻫﺎی ﻫﺮ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﻌﻨﻲ
اﺻﻠﻲ زﻳﺮ آن ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ.631 / ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان
اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻤﻲ:
ﻓﻠﺴﻔﻪ، ﻛﻼم، ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ، رﻳﺎﺿﻲ، ﻧﺠﻮم و .... ﻧﻴﺰ ﺗﺎ آن ﺟﺎ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮده از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎی ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه و
در اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ آﻣﺪه اﺳﺖ.
در اﻋﻼم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﺴﺒﺘﺎ اﺳﺘﻘﺼﺎی ﻛﺎﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪه ﺧﻮاه ﺑﺮای اﻃﻼع از ﻣﻌﻨﻲ
واژه ﻫﺎ و ﺧﻮاه ﺑﺮای داﻧﺴﺘﻦ ﺗﺤﻮل آن در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ و ﺧﻮاه ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺗﺮﺟﻤﺔ اﺣﻮال داﻧﺸﻤﺪان، ﺷﺎﻋﺮان،
ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻋﺮﻓﺎ و ﻣﺘﺼﻮﻓﻪ و دﻳﮕﺮ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ.
ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ:
ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا دﻳﻮآﻧﻬﺎی ﺷﻌﺮ و ﻣﺘﻦﻫﺎی ادﺑﻲ را ﺧﻮاﻧﺪ و واژه ﻫﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ را ﻋﻼﻣﺖ ﮔﺬاری ﻛﺮد و
دﻳﮕﺮان آﻧﻬﺎ را روی ﻛﺎﻏﺬﻫﺎی ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮدﻧﺪ ﻳﺎ ﺧﻮد اﻳﺸﺎن زﺣﻤﺖ ﻧﮕﺎرش را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و ﭘﺲ از آن
ﻛﻪ ﻣﻘﺪار ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻣﻄﻠﺐ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ، ﺑﻪ ﺗﻨﻈﻴﻢ آن ﭘﺮداﺧﺖ. (ﻧﺸﺮ داﻧﺶ، ص37-40).
وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﻪ:
ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﻲ در 25 دی ﻣﺎه 1324 ﻛﺘﺎب ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا را «داﻳﺮه اﻟﻤﻌﺎرف ﻓﺎرﺳﻲ» و «داﻳﺮه اﻟﻤﻌﺎرف
ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ دﻫﺨﺪا» ﻧﺎﻣﻴﺪ و در 6 اﺳﻔﻨﺪ 1325 ﻧﺎم «ﻓﺮﻫﻨﮓ دﻫﺨﺪا» ﺑﻪ آن داده ﺷﺪ. ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا از اﻃﻼق ﻧﺎم ﭘﺮ
ﻃﻨﻴﻦ داﻳﺮه اﻟﻤﻌﺎرف و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮدداری ﻛﺮدﻧﺪ و ﭼﻮن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻮﺟﻮد ﻓﺎرﺳﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺪی اﺳﺖ و
ﻣﻮﻟﻒ ﺑﻪ آن ﻧﺎم ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ داده ﺑﻮد، ﻧﺎم ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﺑﺮ آن ﻧﻬﺎدﻧﺪ. (ﻣﻌﻴﻦ، ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ، ص393).
ﺳﺎﺧﺘﺎر:
ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﺎر دﻫﺨﺪا در ﻟﻐﺖ ﻧﻮﻳﺴﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﺘﺪا ﻛﺘﺎﺑﻲ را از ﻧﻈﻢ (ﺑﻴﺸﺘﺮ) و از ﻧﺜﺮ (ﻛﻢ ﺗﺮ) ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪه
اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺧﺎص و دﻗﺖ ﻻزم و ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ را ﻛﻪ ﻻزم و ﺟﺎﻟﺐ ﻣﻲدﻳﺪه، ﺑﺮ ﺑﺎﻻی ﻛﺎﻏﺬی ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺳﭙﺲ
در ﻣﺘﻦ ﻛﺘﺎب زﻳﺮ آن ﻟﻐﺖ ﺧﻂ ﻣﻲﻛﺸﻴﺪه ﺗﺎ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪة ﻧﻘﻞ آن ﻛﻠﻤﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﭙﺲ در ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻣﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ: «ﻧﻘﻞ
ﺷﺪ» ﺗﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎﺷﺪ آن ﻟﻐﺖ و ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺖ ﻳﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻲ ﻛﻪ ﻟﻐﺖ در آن آﻣﺪه، ﺑﻴﺮون ﻧﻮﻳﺲ ﺷﺪه و در ﻗﺴﻤﺖ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﺮﮔﻪ ﻫﺎ
ﺑﻴﺘﻲ را ﻛﻪ ﻟﻐﺖ ﺑﻴﺮون ﻧﻮﻳﺲ ﺷﺪه ﺑﺎ ﻧﺎم ﺷﺎﻋﺮ در ﻣﺘﻦ آﻣﺪه ﺑﻮد ﻳﺎ ﻋﺒﺎرت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻟﻐﺖ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه را ﺑﺎ ﻧﺎم
ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اش ﻳﺎ ﻧﺎم ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﻟﻐﺖ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آن ﺑﻮده، ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻪ و ﻣﻴﺎن ﺑﺮﮔﺔ (ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻟﻐﺖ و ﺷﺎﻫﺪ) ﻣﻌﻨﻲ و ﻣﺘﺮادﻓﺎت
ﻟﻐﺖ را ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻣﻲﻛﺮده.
دﻫﺨﺪا ﮔﺎه ﻟﻐﺎﺗﻲ را ﻛﻪ در ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪ ﻳﺎ در ﻣﻜﺎﻟﻤﻪ از اﻳﻦ و آن ﻣﻲﺷﻨﻴﺪه ﻳﺎ در ﻧﻮﺷﺘﻪ ای ﻏﻴﺮ از ﻣﺘﻮن ادﺑﻲ
ﻣﻲدﻳﺪه، ﺑﺮای اﺣﺘﻴﺎط روی ﻫﻤﺎن ﺑﺮﮔﻪ ﻳﺎدداﺷﺖ ﻣﻲﻛﺮده و اﮔﺮ ﺑﺪون ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺄﺧﺬ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺑﺮای آن در ﺧﺎﻃﺮ
داﺷﺘﻪ، ﺛﺒﺖ ﻣﻲﻛﺮده ﻳﺎ اﮔﺮ ﻻزم ﻣﻲدﻳﺪه ﺷﺮﺣﻲ ﻳﺎ ﻣﺘﺮادﻓﻲ ﻫﻤﺮاه آن ﻣﻲآورده ﻛﻪ راﻫﻨﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ. ﮔﺎه دﻫﺨﺪا در
ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎی ﻟﻐﺖ ﻳﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎی ﻟﻐﺖ، در ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده از ﻛﻠﻤﻪ ای ﻳﺎ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﺘﺪاول ﻛﻠﻤﻪ ﻳﺎ در
ﻣﻮرد ﺿﺒﻂ ﻛﻠﻤﻪ ﻧﻈﺮی ﺗﺎزه ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻪ و آن را ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ. اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎی ﻧﻘﺪ را ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺮ ﻓﻴﺶﻫﺎی
ﺑﺎرﻳﻚ و ﻃﻮﻳﻞ ﻣﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ. دﻫﺨﺪا ﻫﻢ زﻣﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ را ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت ﺑﻪ اﺷﺨﺎﺻﻲ ﻣﻲﺳﭙﺮده ﺗﺎ ﺑﻪ
ﻫﻤﺎن روش، ﻟﻐﺎت را اﺳﺘﺨﺮاج ﻛﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﺨﺴﺖ ﻛﺘﺎب را ﺧﻮد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲﻛﺮده و زﻳﺮ ﻛﻠﻤﺎت ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺧﻂ
ﻣﻲﻛﺸﻴﺪه اﺳﺖ.زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان و اﺳﻼم /632
ﺗﻬﻴﺔ ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎی اﻋﻼم ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﻮال ﺑﻮد؛ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ در اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از
ﻳﺎدداﺷﺖ ﻫﺎ ﻛﺎر دﺳﺘﻴﺎران دﻫﺨﺪا ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد. آن دﺳﺘﻪ از ﺗﺮﺟﻤﺔ اﺣﻮال ﻳﺎ اﻋﻼم ﻛﻪ ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻲﺷﺪ و ﻓﻴﺶ ﻧﻮﻳﺴﺎن
ﺑﻌﺪی اﻋﻼم را اﻋﻢ از ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﻌﻤﻮﻻ از ﻓﻬﺮﺳﺖﻫﺎی ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎی ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻓﻴﺶ ﻣﻨﺘﻘﻞ
ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ.( اﺣﺘﺸﺎﻣﻲ، ص3)
8. ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ:
ﻣﻮﺳﺴﺔ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ از اﺑﺘﺪای ﺗﺎﺳﻴﺲ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﻣﺠﻠﺲ
ﺷﻮرای ﻣﻠﻲ ﻣﺎده واﺣﺪة ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را در دی ﻣﺎه1324 ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻧﻤﻮد، در ﻣﻨﺰل ﻋﻼﻣﻪ دﻫﺨﺪا ﭼﻨﺪ اﺗﺎق و
ﻳﻚ ﻛﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﻛﺎرﻣﻨﺪان ﺳﺎزﻣﺎن ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ اﺧﺘﺼﺎص داده ﺷﺪ.
در ﺳﺎل 1334 ﺑﺎ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﻲ وﻗﺖ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﺬﻛﻮر ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ و ﺗﺎ ﺳﺎل
1336 در آن ﺟﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻮد اداﻣﻪ داد. در ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻪ ﺳﺎزﻣﺎن ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ در ﻣﻨﺰل ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا و ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﻲ
ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺑﻮد، ﻛﻤﻴﺴﻴﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم «ﻛﻤﻴﺴﻴﻮن ﻃﺒﻊ ﻓﺮﻫﻨﮓ دﻫﺨﺪا» ﺑﻪ اﻣﻮر آن رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد؛ ﺳﭙﺲ در اﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎه
1336 ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﻲ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻧﻤﻮد ﺳﺎزﻣﺎن ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺎ ﺑﻮدﺟﻪ اش ﺑﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و
داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﻧﻴﺰ اداره آن را ﺑﻪ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت ﺧﻮد واﮔﺬار ﻧﻤﻮد؛ ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزی اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ ﺳﺎزﻣﺎن ﻟﻐﺖ
ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﺑﻪ ﻣﻮﺳﺴﺔ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺎم داد و در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪ و ﺟﺎی ﺛﺎﺑﺘﻲ ﻳﺎﻓﺖ و
اﺟﺮای ﻧﻴﺎت و ﻣﻘﺎﺻﺪ و وﺻﺎﻳﺎی ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا ﺳﺮﻟﻮﺣﺔ اﻣﻮر آﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ.
اﻳﻦ ﻣﻮﺳﺴﻪ دارای ﺑﺨﺶﻫﺎی زﻳﺮ اﺳﺖ:
اﻟﻒ) داﻳﺮة ﺗﻬﻴﻪ و ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻣﻮاد ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ
ب) داﻳﺮة ﺗﻬﻴﺔ ﻛﺘﺎبﺧﺎﻧﻪ دﻫﺨﺪا
ج) داﻳﺮه ﻓﻴﺶﻫﺎ (ﻣﻌﻴﻦ، ﺳﺎزﻣﺎن ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ، ص408)
ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻮدن ﻟﻐﺎت ﻳﻌﻨﻲ ﺳﻨﺪ ﻣﻌﻨﻲ: ﻣĤﺧﺬی اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﺎی اراﻳﻪ ﺷﺪه از آن ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺳﻨﺪ ﻣﻌﻨﻲ
ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎی ﻟﻐﺖ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن اﺳﺖ. در ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺳﻨﺪ ﻣﻌﻨﻲ اﻳﻦ
ﻋﺒﺎرت آﻣﺪه اﺳﺖ: «ﻳﺎدداﺷﺖ ﺑﻪ ﺧﻂ ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا»؛ ﻣﻘﺼﻮد از اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه را
دﻫﺨﺪا از ﻣﺤﺘﻮای ﻣﺘﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط و اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﻤﻮده و ﭘﻴﺶ از او در ﻫﻴﭻ ﻛﺘﺎب ﻟﻐﺘﻲ ﺑﻪ آن ﻣﻌﻨﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ.
(ﺳﺘﻮده، ص54-53)
ﺷﺎﻫﺪ و ﻣﺜﺎل: ﺷﺎﻳﺪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﺮزی دﻗﻴﻖ ﺑﻴﻦ ﺷﺎﻫﺪ و ﻣﺜﺎل ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻌﻀﻲ «ﺷﺎﻫﺪ» و
«ﻣﺜﺎل» را ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻴﻦ آن دو ﻓﺮق ﻣﻲﮔﺬارﻧﺪ و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻫﻤﻴﻦ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ اﺳﺖ
ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ دو ﻟﻔﻆ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻫﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺿﺎﻓﻲ آورده و ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ: «ﺷﺎﻫﺪ ﻣﺜﺎل».
در اﺻﻄﻼح اﻫﻞ ﻟﻐﺖ ﺷﺎﻫﺪ ﺟﻤﻠﻪ ﻳﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻲ اﺳﺖ ﻣﻨﻈﻮم ﻳﺎ ﻣﻨﺜﻮر ﻛﻪ ﺻﺤﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻳﻚ ﻟﻐﺖ ﻳﺎ اﺻﻄﻼح را
در ﻣﻌﻨﻲ ﺧﺎص ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﻳﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﻳﺪ ﺻﺤﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻳﻚ ﻟﻐﺖ ﻳﺎ اﺻﻄﻼح
ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺜﺎل ﺟﻤﻠﻪ ﻳﺎ ﻋﺒﺎرﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻃﺮز اﺳﺘﻔﺎده از ﻟﻐﺖ ﻳﺎ اﺻﻄﻼح را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ.633 / ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان
ﻣĤﺧﺬ ﺷﺎﻫﺪ و ﻣﺜﺎل: اﺛﺮی ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﻣﻨﻈﻮم ﻳﺎ ﻣﻨﺜﻮر از آن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ و ﻣﺜﺎل ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷﺪه، ﻣĤﺧﺬ ﻳﺎ
ﻣﻨﺒﻊ ﻳﺎ ﺳﻨﺪ ﺷﺎﻫﺪ و ﻣﺜﺎل ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد.
ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل زﻣﺎﻧﻲ ﻛﺘﺎب ﻟﻐﺖ ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ دارد ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﺮ ﻟﻐﺖ از ﻣﺘﻮن ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﺷﺎﻫﺪ و ﻣﺜﺎﻟﻲ ﺑﻴﺎورد. (
ﺳﺘﻮده، ص 54 )
دﻫﺨﺪا در ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺎﺧﺬ ﺷﻌﺮ را ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮ و ﻣﺎﺧﺬ ﻋﺒﺎرت ﻣﻨﺜﻮر را ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﺘﺎب ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ. ( ﺳﺘﻮده، ص
( 55
اﻛﺜﺮ ﻟﻐﺎت ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا دارای ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﺨﺘﻠﻒ از آﺛﺎر ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻛﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻟﻐﺎت
ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻣﺘﻮن ً ﺣﺘﻤﺎ دارای ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺷﺎﻫﺪ اﺳﺖ. ﺷﺎﻫﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻟﻐﺖ را ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ، ﻣﻌﻨﻲ ﺻﺤﻴﺢ آن را
ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻣﻲﻓﻬﻤﺎﻧﺪ و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻛﻠﻤﻪ را در ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ ﻣﺘﻔﺎوت و ﻃﺮز ﺑﻪ ﻛﺎرﺑﺮدن آن را ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ
از ﺣﻘﻴﻘﻲ و ﻣﺠﺎزی ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ و ﺳﻌﻲ ﺷﺪه ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﻜﺎن از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ و ﺻﺤﻴﺢ ﺗﺮﻳﻦ اﻗﺪام ﻧﺴﺦ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ آنﻫﺎ در
ﻣﻮارد ﻣﺸﻜﻮک اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد ﺗﺎ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻋﺒﺎرات و اﺷﻌﺎر اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدد. (ﻣﻌﻴﻦ، ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ، ص 394)
اﻋﻼم ﺗﺎرﻳﺨﻲ
در ﻣﺆﻳﺪ اﻟﻔﻀﻼ، ﻣﻨﺘﻬﻲ اﻻرب، اﻗﺮب اﻟﻤﻮارد و ﻧﺎﻇﻢ اﻻﻃﺒﺎء اﻋﻼم ﺟﻤﻊ ّﻋﻠﻢ آﻣﺪه، ﻋﻠﻢ در اﺻﻄﻼح دﺳﺘﻮری
آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻓﺮدی ﻣﺨﺼﻮص و ﻣﻌﻴﻦ از ﻣﻴﺎن اﻓﺮاد ﻫﻢﺟﻨﺲ ﺧﻮد دﻻﻟﺖ ﻛﻨﺪ و ً ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺮای ﻧﺎم ﺑﺮدن ﺷﺨﺺ،
ﻣﺤﻞ و ﻳﺎ ﭼﻴﺰی ﻣﻌﻴﻦ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود ﻛﻪ در ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ آن «اﺳﻢ ﺧﺎص» ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ. ( ﺳﺘﻮده، ص 82 )
از دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺮﺟﻊ ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻋﻼم ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺷﺎﻣﻞ: اﺳﺎﻣﻲ ﺧﺎص؛ اﺷﺨﺎص ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺷﺎﻣﻞ: ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان، اﻣﺎﻣﺎن،
ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎی ﻣﺬﻫﺒﻲ، ﺷﺎﻋﺮان، ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻋﺎرﻓﺎن، ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن، وزﻳﺮان، ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن، ﺣﻜﻤﺎ و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن، ﭘﺰﺷﻜﺎن،
داﻧﺸﻤﻨﺪان، ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان و ﺧﻄﺎﻃﺎن؛ ﮔﺮوه ﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ: ﻣﻠﺖ ﻫﺎ، اﻗﻮام، ﻃﻮاﻳﻒ، ﻣﻜﺘﺐﻫﺎ و ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎ؛ اﻋﻼم ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻏﻴﺮ
ﺷﺨﺼﻲ ﺷﺎﻣﻞ: ﻓﺼﻞ ﻫﺎ، ﻣﺎه ﻫﺎ، روزﻫﺎ، ﺟﺸﻦ ﻫﺎ، ﻋﻴﺪﻫﺎ و ﻛﺘﺎبﻫﺎ و ﺳﺎﻳﺮ اﻋﻼم ﻣﺎﻧﻨﺪ: ﻋﺼﺎی ﻣﻮﺳﻲ، ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻮح
و اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ. (ﺳﺘﻮده، ص 82)
ﺑﺴﻴﺎری ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺪون اﻋﻼم ﭼﺎپ ﺷﻮد، ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﭼﻮن در
ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻋﻼﻣﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ آن ﻫﻢ ﺑﺪﻳﻦ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺗﺪوﻳﻦ و ﭼﺎپ ﻧﺸﺪه، ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﺪاﺧﻞ
ﻧﻴﺰ در ﺟﺎی اﻟﻔﺒﺎﻳﻲ ﺧﻮد در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ آورده ﺷﻮد؛ زﻳﺮا اﻳﻦ اﻣﺮ اﺣﺘﻴﺎج ﻓﻌﻠﻲ اﻳﺮان از ﻧﻈﺮ ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا
ﺑﻮده اﺳﺖ. (دﻫﺨﺪا، ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ، ص 402)
ﭼﺎپ اﻳﻦ اﺛﺮ ﻋﻈﻴﻢ ﺳﺎﻟﻬﺎی ﻣﺘﻤﺎدی ﺑﻪ دراز ﻛﺸﻴﺪ؛ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﺳﺎل 1295 ﺷﻤﺴﻲ ﻛﻪ ﻛﺎر ﻟﻐﺖ
ﻧﺎﻣﻪ آﻏﺎز ﺷﺪ، ﺟﻠﺪﻫﺎی اوﻟﻴﻪ آﻣﺎده ﭼﺎپ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻓﻘﺪان ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻣﺎدی ﺗﻮﻓﻴﻖ ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎر آن دﺳﺖ ﻧﻤﻲ
داد. ﻛﺎر ﺟﺎﻧﻜﺎه و ﻃﺎﻗﺖ ﻓﺮﺳﺎی اﺳﺘﺎد اداﻣﻪ داﺷﺖ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ زﻧﮕﻨﻪ، ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة
ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﻲ، در ﺗﺎرﻳﺦ دی ﻣﺎه ﺳﺎل 1324 ﺷﻤﺴﻲ آﻗﺎﻳﺎن دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﺪق، ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﻌﻜﻤﻲ، ﻧﺎﺻﺮ ﻗﻠﻲ
اردﻻن، رﺿﺎ ﺗﺠﻬﺪ، ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺎﺷﻤﻲ، ﺟﻤﺎل اﻣﺎﻣﻲ، ﺣﺴﻨﻌﻠﻲ ﻓﺮﻣﻨﺪ، ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ دوﻟﺖ آﺑﺎدی، دﻛﺘﺮ ﻳﻮﺳﻒ
ﻣﺠﺘﻬﺪی، اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ اﻣﻴﻨﻲ، ﺣﺒﻴﺐ اﷲ دری، ﺣﺴﻴﻦ ﻓﺮﻫﻮد، ﻏﻼﻣﻌﻠﻲ ﻓﺮﻳﻮر، دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻦ ﻣﻌﺎون، اﺑﺮاﻫﻴﻢ آﺷﺘﻴﺎﻧﻲ،
ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ اﻋﺘﺒﺎر، ﻣﻬﻨﺪس ﻓﺎﻃﻤﻲ، ﺟﻮاد ﻋﺎﻣﺮی، ﺳﻴﺪ داوود ﻃﻮﺳﻲ و ﻋﻠﻲ اﻗﺒﺎل ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرا زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان و اﺳﻼم /634
ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدی ﺑﺎ ﻗﻴﺪ دو ﻓﻮرﻳﺖ ﺑﺪﻳﻦ ﺷﺮح ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﻲ ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻧﻤﻮدﻧﺪ:
«ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ آﻗﺎی ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ دﻫﺨﺪا ﺑﺎ ﺗﺤﻤﻞ زﺣﻤﺎت زﻳﺎد و ﺑﺬل ﻋﻤﺮ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎی ﺧﻮد ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ داﻳﺮه
اﻟﻤﻌﺎرف ﻋﻈﻴﻤﻲ ﮔﺮدﻳﺪه و ﻃﺒﻊ و ﻧﺸﺮ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺮای ﻛﺸﻮر اﻗﺪام اﺳﺎﺳﻲ و ﻣﻬﻤﻲ اﺳﺖ اﻣﻀﺎء ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﺎده
واﺣﺪة ذﻳﻞ را ﺑﺎ ﻗﻴﺪ دو ﻓﻮرﻳﺖ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ:
ﻣﺎده واﺣﺪه: ﻫﻴﺌﺖ رﺋﻴﺴﺔ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ اﻗﺪام ﻻزم ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آورد ﺗﺎ ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﺔ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻟﻐﺖ
ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﻧﻤﻮده و ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﭼﺎپ ﻧﺼﻒ ﺗﻌﺪاد ﻣﺠﻠﺪات را ﺑﻪ ﻣﺆﻟﻒ داده، ﺑﻘﻴﻪ را ﺑﺮای ﺟﺒﺮان ﻣﺨﺎرج ﺑﻪ ﻓﺮوش
ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ.
ﺗﺒﺼﺮه: وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻜﻠﻒ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺪه ﻻزم، ﻛﺎرﻣﻨﺪ در اﺧﺘﻴﺎر آﻗﺎی دﻫﺨﺪا ﺑﺮای ﺟﻤﻊ آوری داﻳﺮه اﻟﻤﻌﺎرف
اﻳﺸﺎن ﺑﮕﺬارد.
ﺗﻤﺎم ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎﻻ ﺿﻤﻦ ﺗﺠﻠﻴﻞ ﻓﺮاوان از زﺣﻤﺎت ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﺘﺎد ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﻴﺪ. در اﻳﻦ ﻻﻳﺤﻪ آﻗﺎی ﻣﻠﻚ
ﻣﺪﻧﻲ، ﻧﺎﻳﺐ رﺋﻴﺲ ﻣﺠﻠﺲ، اﻋﻼم داﺷﺖ، آﻗﺎی دﻫﺨﺪا ﺗﻠﻔﻨﻲ ﺑﻪ وی اﻃﻼع داده و اﻇﻬﺎر ﻧﻤﻮده اﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﺮض
ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ اﻳﺸﺎن در ﭼﺎپ اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ از ﻟﺤﺎظ ﻣﺎﻟﻲ اﻧﺘﻈﺎری ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد آﻗﺎی
ﺷﻬﺎب ﻓﺮدوﺳﻲ ﻣﺠﻠﺲ وﺳﺎﻳﻞ ﭼﺎپ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮده و ﻫﺮ ﻧﻮع ﻛﻤﻚ و وﺳﻴﻠﻪای ﻛﻪ آﻗﺎی دﻫﺨﺪا ﻻزم
داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ، در اﺧﺘﻴﺎر اﻳﺸﺎن ﺑﮕﺬارﻧﺪ و ﻫﺮ ﻗﺮاردادی ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ، ﺑﺎ اﻳﺸﺎن ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ.
ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﻮﺑﺎت ﻓﻮق ﺑﻪ ﻛﺎر ﭘﺮدازی ﻣﺠﻠﺲ اﺟﺎزه داده ﺷﺪ ﻋﻠﻲ اﻟﺤﺴﺎب ﻣﺒﻠﻎ دوﻳﺴﺖ و ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار رﻳﺎل ﺟﻬﺖ
ﺷﺮوع ﭼﺎپ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ و ﺧﺮﻳﺪ ﻛﺎﻏﺬ و ﺳﺎﻳﺮ وﺳﺎﻳﻞ ﻣﻮرد ﻟﺰوم ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻧﻤﺎﻳﺪ؛ ً ﺿﻤﻨﺎ ﻫﻴﺌﺖ رﻳﻴﺴﺔ ﻣﺠﻠﺲ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻧﻤﻮد
ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اداﻣﺔ ﭼﺎپ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ در ﺳﺎل 1325ﻣﺒﻠﻎ ﺳﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮن رﻳﺎل از ﻣﺤﻞ درآﻣﺪ ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻛﺸﻮر ﺑﺮای اﻳﻦ ﻛﺎر
ﻟﺤﺎظ ﮔﺮدد؛ ﭘﺲ از ﺧﺎﺗﻤﺔ دورة 14 ﻣﺠﻠﺲ ﻫﻴﺌﺖ ﻣﺪﻳﺮة ﻣﺠﻠﺲ - ﻛﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﻫﻴﺌﺖ رﺋﻴﺴﻪ اﺳﺖ - ﻛﺎر ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را
دﻧﺒﺎل ﻛﺮد؛ ﺿﻤﻦ آن ﻛﻪ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺻﻔﺤﻪ از ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را اﺳﺘﺎد دﻫﺨﺪا ً ﺷﺨﺼﺎ ﺑﺪون دﺳﺘﻴﺎر ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﺪ، ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد
ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺑﺮای ﻫﻤﻜﺎری در ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻋﺪه ای از ﻓﻀﻼ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از آﻗﺎﻳﺎن دﻛﺘﺮ ﺻﻔﺎ، دﻛﺘﺮ
ﻣﻌﻴﻦ، دﻛﺘﺮ ﺑﻴﺎﻧﻲ، دﻛﺘﺮ زﻧﮕﻨﻪ، دﻛﺘﺮ ﺻﺪﻳﻘﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﻮﻧﺪ و زﻳﺮ ﻧﻈﺮ وی ﻛﺎر ﻛﻨﻨﺪ، ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺮای
ﺗﺴﻬﻴﻞ ﻛﺎرﻫﺎ ﻛﻤﻴﺴﻴﻮﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﻤﻴﺴﻴﻮن ﭼﺎپ ﻓﺮﻫﻨﮓ دﻫﺨﺪا از ﺑﻴﻦ ﻛﺎرﻣﻨﺪان ﺑﺎ ﺳﺎﺑﻘﺔ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺮﻛﺐ از آﻗﺎﻳﺎن
ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺎﺷﻤﻲ، ﻣﻬﺮﺑﺎن ﺟﻬﺮﻣﻲ، ﻣﻬﺪی اﻛﺒﺎﺗﺎﻧﻲ، ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮادی، دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻴﻦ ﺧﻄﻴﺒﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ. اﻋﻀﺎی
ﻣﺤﺘﺮم اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﺮای ﺗﺴﺮﻳﻊ در ﻛﺎر ﭼﺎپ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ از ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺪ و ﺟﻬﺪی درﻳﻎ ﻧﻮرزﻳﺪﻧﺪ. ﺑﻌﺪ از ﭼﺎپ دو ﺟﻠﺪ از
ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﻴﺌﺖ ﻣﺪﻳﺮة ﻣﺠﻠﺲ ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ داد ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻓﺘﺘﺎح ﻣﺠﻠﺲ دورة 15 ﻃﺮﺣﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﺮﻫﻨﮓ دﻫﺨﺪا ﺗﺄﺳﻴﺲ
و ﻣﺤﻞ آن ﻧﻴﺰ در ﺧﺎﻧﺔ دﻫﺨﺪا ﺑﺎﺷﺪ. ﭼﺎپ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﺣﺎل اداﻣﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ در دی ﻣﺎه ﺳﺎل
1334 ﻫﻴﺌﺖ رﺋﻴﺴﺔ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﻲ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﺳﺎزﻣﺎن ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را از ﻣﻨﺰل دﻫﺨﺪا ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﻲ
ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻣﻠﺖ اﻳﺮان ﺗﻘﺪﻳﻢ و ﺗﺤﻮﻳﻞ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ.
ﺳﺎزﻣﺎن ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ از دی ﻣﺎه ﺳﺎل 34 ﺷﻤﺴﻲ ﺗﺎ اﺳﻔﻨﺪ ﻣﺎه ﺳﺎل 36 ﺷﻤﺴﻲ در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺧﻮد
اداﻣﻪ داد؛ ﺳﭙﺲ ﻣﺠﻠﺲ در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﺳﺎزﻣﺎن ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ و ﺑﻮدﺟﻪ آن را ﺑﻪ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان واﮔﺬار
ﻧﻤﻮد؛ ﺑﻌﺪ از اﻧﺘﻘﺎل ﺳﺎزﻣﺎن ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ داﻧﺸﻜﺪه ادﺑﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان اﺳﺎﺳﻨﺎﻣﺔ ﺳﺎزﻣﺎن ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ
ﺗﻬﻴﻪ و ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺐ رﺳﺎﻧﻴﺪ:635 / ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان
1- داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺗﻨﻈﻴﻢ، ﻃﺒﻊ، ﻧﺸﺮ، ﻓﺮوش و ادارة ﺳﺎزﻣﺎن ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺎ ﺑﻮدﺟﺔ آن ﺑﻪ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت واﮔﺬار
ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ.
2- ﺳﺎزﻣﺎن ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ:
اﻟﻒ: داﻳﺮة ﺗﻬﻴﻪ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ.
ب- داﻳﺮة ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ دﻫﺨﺪا.
ج- داﻳﺮة ﻓﻴﺶ ﻫﺎ.
3- اﻣﻮر اداری ﺳﺎزﻣﺎن ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ زﻳﺮ ﻧﻈﺮ رﺋﻴﺲ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد.
4- اﻣﻮر ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻃﺒﻖ وﺻﻴﺖ ﻧﺎﻣﺔ ﻣﻮرخ دﻫﻢ آﺑﺎن ﻣﺎه 1334 ش. ﻋﻼﻣﻪ ﻓﻘﻴﺪ ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ دﻫﺨﺪا ﻛﻤﺎﻛﺎن ﺑﺎ
دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ اﺳﺘﺎد داﻧﺸﻜﺪه ادﺑﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد.
از ﺳﺎل 1325 آﻏﺎز و ﺗﺎ ﺳﺎل 40 ،1337 ﻣﺠﻠﺪ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ در 6396 ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺷﺎﻧﺰده ﺣﺮف از ﺣﺮوف اﻟﻔﺒﺎ، از
ﺣﺮف «اﻟﻒ» اﻟﻲ ﺣﺮف «ح» ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ. ﺗﻬﻴﻪ و ﺗﺪوﻳﻦ ﭼﺎپ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺠﻠﺪات ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ از ﺳﺎل 1337 ﺷﻤﺴﻲ
ً ﻣﺠﺪدا آﻏﺎز و ﺑﻪ ﻣﺮور زﻣﺎن اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﺰوه ﻫﺎی اﻳﻦ اﺛﺮ ارزﺷﻤﻨﺪ در ﺳﺎل 1359 ﭘﺎﻳﺎن ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ.
ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ در اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ اﺛﺮ ﮔﺮاﻧﻘﺪر ﻣﻠﻲ را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻣﺪون ﺑﺎر
دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﭼﺎپ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﻟﺬا اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻬﻢ و وﻳﮋه ﺑﻪ ﻫﻤﺖ آﻗﺎی دﻛﺘﺮ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻬﻴﺪی رﺋﻴﺲ ﻓﻌﻠﻲ
ﺳﺎزﻣﺎن ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ و ﺳﺎﻳﺮ ﻫﻤﻜﺎراﻧﺸﺎن اﻋﻢ از ﻣﺤﻘﻖ، وﻳﺮاﺳﺘﺎر و ... در 14 ﺟﻠﺪ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ 21149 ﺻﻔﺤﻪ و ﻧﻴﺰ ﻳﻚ
ﻣﺠﻠﺪ ﻣﻘﺪﻣﺔ ارزﻧﺪة ﻋﻠﻤﻲ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻓﻨﻲ در 405 ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل 1373 ﺟﺎﻣﻪ ﻋﻤﻞ ﭘﻮﺷﻴﺪ.
در اﻧﺘﻬﺎ ﺑﻪ اﺳﺎﻣﻲ ﻋﺪه ای از ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎی ﻋﻠﻤﻲ، اﺳﺎﺗﻴﺪ ﻣﺤﺘﺮم داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎ و ادﺑﺎی ارﺟﻤﻨﺪی ﻛﻪ در
ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻬﻴﻪ، ﺗﻨﻈﻴﻢ، اﺳﺘﺨﺮاج ﻟﻐﺎت، ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ و ﭼﺎپ اﻳﻦ اﺛﺮ ﻋﻈﻴﻢ ﺑﻪ ﻧﺤﻮی در اﻳﻦ راه ﻃﻮﻻﻧﻲ 60 ﺳﺎﻟﻪ
ﮔﺎمﻫﺎی ﻣﺆﺛﺮی ﺑﺮداﺷﺘﻪ و ﻛﻮﺷﺶﻫﺎی ﻓﺮاواﻧﻲ ﻣﺒﺬول داﺷﺘﻪاﻧﺪ، اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ:
ﻣﺤﺴﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻤﻲ، ﻋﺒﺪاﻟﺤﻤﻴﺪ زﻧﮕﻨﻪ، اﺣﻤﺪ اﻓﺸﺎر، ﻋﺒﺪاﷲ اﻧﻮار، اﺣﻤﺪ ﺑﻬﻤﻴﻨﺎر، دﻛﺘﺮ ﺧﺎﻧﺒﺎﺑﺎ ﺑﻴﺎﻧﻲ، ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺮوﻳﻦ
ﮔﻨﺎﺑﺎدی، ﻋﺒﺪاﻟﻌﻠﻲ ﭘﺮﺗﻮ، دﻛﺘﺮ ﺗﻘﻲ ﺗﻔﻀﻠﻲ، ﻋﺒﺎس ﺣﻜﻴﻢ، ﻣﺤﻤﺪ دﺑﻴﺮ ﺳﻴﺎﻗﻲ، ﻋﺒﺎس دﻳﻮﺷﻠﻲ، ﻏﻼﻣﻌﻠﻲ رﻋﺪی
آذرﺧﺸﻲ، دﻛﺘﺮ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻌﺎر، ﺳﻴﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻬﻴﺪی، دﻛﺘﺮ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﺻﺪﻳﻘﻲ، دﻛﺘﺮ ذﺑﻴﺢ اﷲ ﺻﻔﺎ، ﺳﻴﺪ ﺟﻼل ﺗﻬﺮاﻧﻲ،
ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻳﺰدان ﺑﺨﺶ، دﻛﺘﺮ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻣﺮﺗﻀﻮی، دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺟﻮاد ﻣﺸﻜﻮر، دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ، ﻋﻠﻴﻨﻘﻲ ﻣﻨﺰوی، دﻛﺘﺮ
ﺣﺴﻴﻦ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ، ﺣﺒﻲ اﷲ ﻧﻮﺑﺨﺖ، ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ ﻫﮋﻳﺮ، اﺳﺘﺎد ﺟﻼل ﻫﻤﺎﻳﻲ، دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ، اﺣﺴﺎن ﻳﺎر ﺷﺎﻃﺮ،
اﺳﺘﺎد ﭘﻮر داوود، دﻛﺘﺮ ﺻﺎدق ﻛﺎ، دﻛﺘﺮ اﻳﺮج اﻓﺸﺎر، اﻧﺠﻮی ﺷﻴﺮازی، دﻛﺘﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﭘﺎرﻳﺰی، دﻛﺘﺮ رﺿﺎ ﺛﻘﻔﻲ، دﻛﺘﺮ
ﻋﺰﻳﺰ اﷲ ﺟﻮﻳﻨﻲ، دﻛﺘﺮ ﭘﺮوﻳﺰ ﺧﺎﻧﻠﺮی، دﻛﺘﺮ ﺟﻠﻴﻞ دوﺳﺖ ﺧﻮاه، دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻦ ﺳﺎدات ﻧﺎﺻﺮی، دﻛﺘﺮ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﺳﺘﻮده،
اﺣﻤﺪ ﺳﻤﻴﻌﻲ، دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻲ اﺷﺮف ﺻﺎدﻗﻲ، دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻲ ﻏﺮوری، دﻛﺘﺮ ﺧﺴﺮو ﻓﺮﺷﻴﺪور، اﺣﻤﺪ ﻛﻮﺷﺎ و ﻣﺠﺘﺒﻲ ﻣﻴﺮ
ﻓﺨﺮاﻳﻲ. ( ﺻﺎدﻗﻲ، ص 1-2 )
ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻮدن ﻟﻐﺎت:
اﻛﺜﺮ ﻟﻐﺎت دارای ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﺨﺘﻠﻒ از آﺛﺎر ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻛﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ و ﺑﺨﺼﻮص ﻟﻐﺎت ﻣﺴﺘﺨﺮج از ﻣﺘﻮن ً ﺣﺘﻤﺎ زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان و اﺳﻼم /636
دارای ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺷﺎﻫﺪ اﺳﺖ.
ﺿﻤﻦ ﻧﻘﻞ اﻳﻦ ﺷﻮاﻫﺪ ﺳﻌﻲ ﺷﺪه ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﻜﺎن از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ و ﺻﺤﻴﺢ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ آﻧﻬﺎ در ﻣﻮارد
ﻣﺸﻜﻮک اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد ﺗﺎ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻋﺒﺎرات و اﺷﻌﺎر اﻧﺘﺨﺎب ﮔﺮدد، اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺘﻮن ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻛﻤﻚ
ﺑﻪ ﺳﺰاﻳﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ. ﺑﺮای ﭘﻲ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﻠﻤﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎ ﺷﻮاﻫﺪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻛﻠﻤﺔ «آﻣﺪن» در ﺟﻠﺪ
اول ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﺮد و درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ اﺳﺘﺎد دﻫﺨﺪا ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ در اﻳﻦ راه دﻗﺖ و ﺗﻌﻤﻖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ
ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻛﻠﻤﻪ را ﺑﺎ ﺻﺪﻫﺎ ﺷﻮاﻫﺪ ﮔﺮدآوری ﻛﺮده اﻧﺪ.
ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺿﺒﻂ ﻛﻠﻤﻪ ﻫﺎ: ﻧﻜﺘﻪ دﻳﮕﺮ دﻗﺖ ﻋﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ای اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮای ﺿﺒﻂ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ و
روش اﺑﺘﻜﺎری ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻬﻞ و روﺷﻦ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ.
در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮای ﻧﺸﺎن دادن ﺿﺒﻂ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻌﻀﻲ ﻃﺮﻳﻘﻪ آوردن وزن آن را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ً ﻣﺜﻼ
ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ: زﻧﺪان ﺑﺮ وزن ﭘﻨﻬﺎن ﻳﺎ ﭘﻨﺪ ﺑﺮ وزن ﺑﻨﺪ و ﻏﻴﺮه.
اﻳﻦ روش ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻮاردی ﻛﻪ وزن ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻌﺮوف و ﺑﻲ ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﻮد، ﺿﺒﻂ ﻛﻠﻤﻪ را ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ؛ وﻟﻲ در اﻛﺜﺮ ﻣﻮارد
ﻛﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺿﺒﻂ وزن را ﻫﻢ ﻧﻤﻲ داﻧﺴﺖ، دﭼﺎر ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻲﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺧﻮاﻧﻨﺪه وزن «ﭘﻨﻬﺎن» را
ﻧﺪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺘﺢ اول اﺳﺖ ﻳﺎ ﻛﺴﺮ و در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺧﻮاه ﻧﺎ ﺧﻮاه وزن «زﻧﺪان» ﻫﻢ ﺑﺮای او ﻣﺠﻬﻮل ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ؛
ﺑﺨﺼﻮص ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﺔ وﺟﻮد ﻟﻬﺠﻪﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺷﻬﺮﻫﺎی اﻳﺮان و ﻛﺸﻮرﻫﺎی ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎن اﻏﻠﺐ ﻛﻠﻤﺎت ﺑﻪ
ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺿﺒﻂ ﺗﻠﻔﻆ ﻣﻲﺷﻮد.
روش دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺎن ﺣﺮﻛﺎت ﻛﻠﻤﻪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﻛﻪ ً ﻣﺜﻼ ﻛﻠﻤﻪ «ﻣﻨﺘﺨﺐ» را ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﻨﺪ: ﺑﻪ ﺿﻢ اول و ﺳﻜﻮن
ﺛﺎﻧﻲ و ﻓﺘﺢ ﺛﺎﻟﺚ و... ﻳﺎ ﺑﻪ ﺿﻢ ﻣﻴﻢ ﻣﻬﻤﻠﻪ و ﺳﻜﻮن ﻧﻮن ﻣﻌﺠﻤﻪ ﻣﻮﺣﺪه ﻓﻮﻗﺎﻧﻲ و ﻓﺘﺢ ﺗﺄ ﻣﻌﺠﻤﻪ ﻣﺜﻨﺎه ﻓﻮﻗﺎﻧﻲ ﻛﻪ
اﻳﻦ روش ﻫﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﻃﻮﻻﻧﻲ اﺳﺖ. اﺑﺘﻜﺎر ﺳﻬﻞ و ﺳﺎده ای ﻛﻪ در ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ
ﻛﻠﻤﻪ ﻳﻚ اﺑﺮو ﺑﺎز ﺷﺪه و ﺣﺮﻛﺎت ﺣﺮوف ﺳﺎﻛﻦ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه و ﺑﺮای آﻧﻬﺎ ﻋﻼﻣﺘﻲ ﺑﻴﺎورﻧﺪ؛ اﻣﺎ در ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﻏﻠﻂ
ﮔﻴﺮی ﻧﻬﺎﻳﺖ دﻗﺖ و اﻫﺘﻤﺎم ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود و ً ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻫﺮ ﺻﻔﺤﻪ ﭼﻬﺎر ﺗﺎ ﺷﺶ ﺑﺎر ﺗﺼﺤﻴﺢ و ﻏﻠﻂ ﮔﻴﺮی ﻣﻲﺷﻮد.
ﻣﺘﺮادﻓﺎت:
ﻣﺰﻳﺖ دﻳﮕﺮ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻞ دﻫﺨﺪا ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﺎﻋﺮان و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻛﻤﻚ ﺷﺎﻳﺎﻧﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ، اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺘﺮادﻓﺎت
ﻛﻠﻤﻪ ذﻳﻞ ﻣﻌﻨﻲ آن اﺳﺖ و اﻳﻦ اﻫﺘﻤﺎم دﻗﻴﻖ ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ را ﻛﻪ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎی ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻮد؛ از ﻗﺒﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ در ذﻳﻞ
«ﭼﻜﺎﻣﻪ»، «ﭼﺎﻣﻪ» ﻣﻲآورﻧﺪ و از ﻟﻐﺎت ﺗﻌﺮﻳﻒ دوری ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲآﻣﺪ از ﻣﻴﺎن ﻣﻲ ﺑﺮد. ﺻﺪﻫﺎ ﻧﻤﻮﻧﺔ دﻳﮕﺮ در ﻛﺘﺐ
ﻟﻐﺖ ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻳﺔ ﺳﺮﮔﺮداﻧﻲ ﺧﻮاﻧﻨﺪه و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﻲ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻠﻤﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در ﻟﻐﺖ
ﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا ذﻳﻞ ﻫﺮ ﻟﻐﺖ ﺗﻤﺎم ﻣﺘﺮادﻓﺎت آن ذﻛﺮ ﻣﻲﺷﻮد؛ ً ﻣﺜﻼ ذﻳﻞ ﻛﻠﻤﺔ«آﺗﺶ» اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ را ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ: از زﻧﺪی،
آﺗﺮس و اوﺳﺘﺎﻳﻲ آﺗﺮ و ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ ﻫﻮت آش ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻮرﻧﺪه ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ. از ﻫﻮت « ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ» و آش ﺧﻮرﻧﺪه ﻳﻜﻲ از
ﻋﻨﺎﺻﺮ ارﺑﻌﻪ ﻗﺪﻣﺎ و آن ﺣﺮارت ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻧﻮری اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺑﻐﺾ اﺟﺴﺎم ﺳﻮﺧﺘﻨﻲ ﺑﺮآﻳﺪ ﭼﻮن ﭼﻮب و زﻏﺎل و اﻣﺜﺎل آن.
آذر، آدر، ورزم، ﺗﺶ، آدﻳﺶ، وداغ، ﺑﻠﻚ، ﻛﺎغ، ﻣﺦ، ﻫﻴﺮ، ﻧﺎر، ﺳﻌﻴﺮ، ﻋﺠﻮز، ام اﻟﻘﺮی. و در زﺑﺎن ﺷﻌﺮی از آن ﺑﻪ
ﻗﺒﻠﻪ ﺟﻤﺸﻴﺪ، ﻗﺒﻠﻪ زردﺷﺖ، ﻗﺒﻠﻪ ﻣﺠﻮس، ﺑﺴﺘﺮ ﺳﻤﻨﺪر و ﺗﺨﺘﻪ زرﻧﻴﺦ و ﻏﻴﺮ آن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮده اﻧﺪ. 637 / ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان
ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ:
ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻬﻢ دﻳﮕﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه اﻳﻦ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﻚ دوره ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ ﻛﺎﻣﻞ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﻓﺮاﻫﻢ ﺧﻮاﻫﺪ
آﻣﺪ. ﻫﻤﻪ ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻧﻘﺎﻳﺺ زﺑﺎن اﻣﺮوز اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ آن از روی ﺧﺼﻠﺖﻫﺎی ﻟﻐﻮی
زﺑﺎن و ﺷﻴﻮهﻫﺎی اﺳﺘﻔﺎدة اﺳﺘﺎدان ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﻃﺮﻳﻘﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﻳﻲ ﻣﺮدم اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺪوﻳﻦ ﻧﺸﺪه؛
ﺑﻠﻜﻪ آن ﭼﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن در اﻳﻦ ﺑﺎره اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ، ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻳﺎ ﺗﻘﻠﻴﺪی از «اﺳﻠﻮب اﻟﺴﻨﻪ ﻣﻐﺮب زﻣﻴﻦ» ﻳﺎ ﻗﻮاﻋﺪ ﺻﺮف و
ﻧﺤﻮ ﻋﺮﺑﻲ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی ﻣﺨﺘﺼﺮی ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺧﻮد اﻳﻦ زﺑﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه، ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺟﺎﻣﻪ
ﻧﻮﻳﻦ ﺑﺮ ﻫﻤﺎن ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎی ﻗﺪﻳﻢ ﻳﺎ ﺿﻤﻦ ﻋﻠﻮم ﻋﺮوض و ﻗﺎﻓﻴﻪ ﻧﻈﻴﺮ «اﻟﻤﻌﺠﻢ» آورده
اﻧﺪ ﻳﺎ اﻗﺘﺒﺎس از ﺑﻌﻀﻲ آﺛﺎر ﻓﻀﻼی ﻫﻨﺪ اﺳﺖ.
ﺧﺼﺎﻳﺺ ﺻﺮف و ﻧﺤﻮی ﻣﺮﺣﻮم ﻋﻼﻣﻪ ﻗﺰوﻳﻨﻲ در ﻣﻘﺪﻣﻪﻫﺎی ﺑﻌﻀﻲ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه و ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺗﺘﺒﻌﺎت
ﻣﺮﺣﻮم ﺑﻬﺎر در ﺳﺒﻚ ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت آﻗﺎی ﺑﻬﻤﻨﻴﺎر و ﭼﻨﺪ ﺗﻦ دﻳﮕﺮ در ﻣﻘﺪﻣﻪﻫﺎی ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﺳﺖ.
داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻫﻨﺪ در ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﻛﻪ رﻧﺞﻫﺎی ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮده اﻧﺪ، ﺗﻤﺎم آﺛﺎر آﻧﺎن ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ: «ﻧﻬﺞ
اﻻدب». در ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﺿﻤﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺣﺮوف ﻣﻔﺮده (ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ آ و ﻫﻤﺰه ﻣﻔﺘﻮﺣﻪ و ﻣﻀﻤﻮﻣﻪ و ﻣﻜﺴﻮره در ﺟﻠﺪ
اول ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ رﺟﻮع ﺷﻮد) و ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺣﺮوف اﺿﺎﻓﻪ (ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻧﻲ از رﺟﻮع ﺷﻮد) و ﺣﺮوف رﺑﻂ و اﺻﻮات و ذﻳﻞ ﻣﻌﺎﻧﻲ
اﺻﻄﻼﺣﻲ ﻟﻐﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲرود و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ذﻳﻞ اﻗﺴﺎم ﻧﻪ ﻳﺎ ده ﮔﺎﻧﻪ ﻛﻠﻤﻪ: ﻓﻌﻞ و ﺿﻤﻴﺮ و
ﺻﻔﺖ و ﻏﻴﺮه ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻗﻮاﻋﺪ ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﻬﻴﻪ ﮔﺮدﻳﺪه و در ﺟﻠﺪﻫﺎی ﭼﺎپ ﺷﺪه آﻣﺪه اﺳﺖ و اﻟﺒﺘﻪ
ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﭼﺎپ ﺗﻤﺎم ﺟﻠﺪﻫﺎی ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ اﻣﻜﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﮔﺮدآوری ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺰﺑﻮر در ﻳﻚ ﺟﻠﺪ دﺳﺘﻮر
ﺟﺎﻣﻌﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮای زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﮔﺮدد.
ﻟﻐﺎت ﻣﻌﺎﺻﺮ و ﻣﺤﻠﻲ:
ﻧﻜﺘﺔ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻪ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﻫﻤﮕﺎن اﺳﺖ، ﺟﻤﻊ آوری ﻟﻐﺎت ﻣﺼﻄﻠﺢ ﺑﺎ ﺿﺒﻂ ﺻﺤﻴﺢ و ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ و
ﻣﺠﺎزی آﻧﻬﺎﺳﺖ. ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﺮای ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه، ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ آوری ﻟﻐﺎت ﻗﺪﻳﻢ و اﻏﻠﺐ ﻛﻠﻤﺎت
ﻏﻴﺮ ﻣﺄﻧﻮس ﻛﻪ در آﺛﺎر ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺘﻘﺪﻣﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ اﻧﺪ و ﭼﻮن ﺑﻪ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﭘﺬﻳﺮی زﺑﺎن
ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ، ً ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﻪ ذﻛﺮ رﻳﺸﻪ ﻫﺎ و ﻣﺼﺪرﻫﺎ اﻛﺘﻔﺎ ﻛﺮده و از آوردن ده ﻫﺎ ﻛﻠﻤﻪ ﻛﻪ از ﻳﻚ رﻳﺸﻪ ﺑﺎ
اﻓﺰودن ﭘﺴﻮﻧﺪﻫﺎ و ﭘﻴﺸﻮﻧﺪﻫﺎ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻛﺮده اﻧﺪ؛ ﺣﺘﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻜﺮده اﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻟﻐﺎت
ﻋﺮﺑﻲ ﻳﺎ ﺧﺎرﺟﻲ ﻛﻪ وارد زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﺪن ﺑﺎ ﻛﻠﻤﺎت دﻳﮕﺮ ﻣﻌﻨﻲ ﺧﺎص ﺑﻪ ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ،
در ﺷﻤﺎر ﻟﻐﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ؛ از ﻗﺒﻴﻞ: ﻧﺼﻴﺤﺘﮕﺮ، ﻣﻼﻣﺘﮕﺮ، ﻧﺼﻴﺤﺖ ﺷﻨﻮ، ﻧﺼﻴﺤﺖ ﭘﺬﻳﺮ، ﻧﺼﻴﺤﺘﮕﻮ، ﻳﺎ ﺣﻘﺮو،
ﺣﻘﮕﻮ، ﺣﻖ ﺷﻨﺎس، ﻧﺎﺣﻖ، ﺣﺮف زدن، ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮدن، ﻏﻢ ﺧﻮردن و ﻧﻈﺎﻳﺮ اﻳﻦ ﻫﺎ ﻛﻪ در ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﻫﻤﺔ اﻳﻦ
ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺑﺎ ﺷﻮاﻫﺪ ﺟﻤﻊ آوری ﺷﺪه اﺳﺖ.
ﮔﺮدآوری اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻫﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻴﺎز ﻣﻌﺎﺻﺮ را در دﺳﺘﺮس ﻫﻤﮕﺎن ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ، ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻣﻬﻢ
ﺗﺮﻛﻴﺐ ﭘﺬﻳﺮی زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ را ﻫﻢ - ﻛﻪ ﻣﺎﻳﺔ ﺗﻮﺳﻌﺔ ﺷﮕﻔﺖ اﻳﻦ زﺑﺎن اﺳﺖ- ﻣﺠﺴﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ.
ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻟﻐﺎت ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻌﻀﻲ ﻧﻮاﺣﻲ اﻳﺮان ﻫﻢ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن داﺷﺘﻪ در ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﺟﻤﻊ آوری ﺷﺪه اﺳﺖ. زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان و اﺳﻼم /638
ﻟﻐﺎت ﻋﻠﻤﻲ:
ﻣﻨﺒﻊ اﺳﺎﺳﻲ و ﻣﻬﻢ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﻛﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺟﻤﻠﺔ آﻧﻬﺎ ﺗﻤﺎم ﻛﺘﺐ ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻃﺐ و
ﻧﺠﻮم و رﻳﺎﺿﻲ و ﺣﻜﻤﺖ و ﻛﻼم و ﻏﻴﺮه را ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد. اﺳﺘﺎد دﻫﺨﺪا ﺑﺎ ﺗﺤﻤﻞ رﻧﺞ ﻓﺮاوان ﻛﻮﺷﻴﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ
اﻏﻠﺐ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻋﻠﻤﻲ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن را از ﻣﺘﻮن ﻳﺎد ﻛﺮده ﮔﺮدآوری ﻛﺮده و آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻟﻐﺎت ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺗﻄﺒﻴﻖ
ﻛﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻓﺮاﻧﺴﺔ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ در ﺣﺎﺷﻴﻪ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ. اﺳﺘﺎد دﻫﺨﺪا درﺑﺎرة ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺟﺪﻳﺪ ﻋﻠﻤﻲ
ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺧﺎﺻﻲ دارﻧﺪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف دو ﻧﻈﺮﻳﺔ اﻓﺮاﻃﻲ ﻛﻪ در زﻳﺮ ﺑﻪ ﺷﺮح آن ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ، ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﺑﻪ ﻛﺎر
ﺑﺮدن ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺑﺎﻳﺪ اﺑﺘﺪا ﺗﺠﺴﺲ ﻛﺮد و ﺑﻪ آﺛﺎر ﻣﺘﻘﺪﻣﺎن ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ. اﮔﺮ ﺑﺘﻮان ﺑﺮاﺑﺮ آن ﻛﻠﻤﻪ ای ﻳﺎﻓﺖ،
ﺑﺎﻳﺪ آن را ﺑﺮ ﻟﻐﺖ ﺧﺎرﺟﻲ ﺗﺮﺟﻴﺢ داد و ﮔﺮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﺎن ﻟﻐﺖ ﺧﺎرﺟﻲ را ﻣﺘﺪاول ﻛﺮد. اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ درﺳﺖ ﺣﺪ وﺳﻂ و
ﻃﺮﻳﻘﻪ ﻋﺎﻗﻼﻧﺔ دو ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ: ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ ﻟﻐﺖ ﺧﺎرﺟﻲ را ﺑﻲ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻗﻴﺪ و ﺷﺮﻃﻲ در ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ
ﻛﺎر ﺑﺮد و دﻳﮕﺮی ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ: ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﻟﻐﺖ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ اﻋﻢ از ﻋﻠﻤﻲ و ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤﻲ ﻟﻐﺖ ﻓﺎرﺳﻲ وﺿﻊ ﻛﺮد. ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة
اﻳﺸﺎن در ﺻﻮرت ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدن ﻟﻐﺖ ﺧﺎرﺟﻲ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺗﺮ از دﻳﮕﺮ زﺑĤﻧﻬﺎی اروﭘﺎﻳﻲ اﺳﺖ. ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﻦ
زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻤﺎ ﺑﻴﺶ ﺟﻨﺒﺔ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ دارد و در اﻳﺮان ﻫﻢ ﺗﻌﻤﻴﻢ آن ﺑﻴﺶ از زﺑﺎﻧﻬﺎی دﻳﮕﺮ اﺳﺖ؛ از
اﻳﻦ روﺳﺖ ﻛﻪ رواﺑﻂ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻳﺮان ﺑﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻫﻢ از ﺣﻴﺚ زﻣﺎن و ﻫﻢ از ﺟﻬﺖ ﻛﻤﻴﺖ ﭘﻴﺶﺗﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ از رواﺑﻂ ﻣﺎ
ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﻣﻠﻞ ﺧﺎرﺟﻲ اﺳﺖ.
اﻋﻼم رﺟﺎل و اﻣﺎﻛﻦ:
ﻋﻼﻣﻪ دﻫﺨﺪا درﺑﺎرة اﻋﻼم رﺟﺎل و اﻣﺎﻛﻦ ﻧﻴﺰ ﺗﺤﻘﻴﻖ دﻗﻴﻘﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ. در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎن ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ را ﻛﻪ
در ﻣﻮرد ﻟﻐﺎت ﻳﺎدآور ﺷﺪﻳﻢ، از ﻗﺒﻴﻞ ﻏﻠﻂ ﺑﻮدن ﻛﺘﺐ و اﺧﺘﻼﻓﺎت ﻓﺎﺣﺶ و ﻏﻴﺮه وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و اﻳﺸﺎن ﻛﻮﺷﻴﺪه اﻧﺪ
اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارک درﺳﺖ را از ﻧﺎدرﺳﺖ ﺟﺪا و ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎی ﻣﺴﺘﻨﺪﺗﺮ و ﺻﺤﻴﺢ ﺗﺮ را ﻧﻘﻞ ﻛﻨﻨﺪ.
اﺳﺘﺎد دﻫﺨﺪا ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﻮر و ﻋﺸﻖ ﻣﻬﻴﻦ ﭘﺮﺳﺘﻲ در ﻫﺮ رﺷﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﺴﻴﺎری ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎی ﺑﺰرگ اﻳﺮاﻧﻲ داﺷﺘﻪ
و ﻛﻮﺷﻴﺪه اﻧﺪ اﺳﺘﻌﺪاد و ﻗﺮﻳﺤﺔ ﺧﺎص اﻳﺮاﻧﻲ را ﺿﻤﻦ ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل ﻧﺎﻣﻮر اﻳﻦ ﻛﺸﻮر و ﻳﺎدﮔﺎرﻫﺎ و آﺛﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ
اﻳﺮان ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﺠﺴﻢ و ﻧﻤﻮدار ﻛﻨﻨﺪ. درﺑﺎرة ﺑﺴﻴﺎری از ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﮔﺮاﻳﻴﺪه اﺳﺖ؛ از ﻗﺒﻴﻞ ﺷﺮح
زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ اﺑﻮرﻳﺤﺎن ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرگ ﺗﺮﻳﻦ رﺟﺎل ﻋﻠﻤﻲ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﻴﻬﻦ ﭘﺮﺳﺖ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﻋﻼوه
ﺑﺮ اﻳﻦ ﺳﻌﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﻢ از ﻫﺮ ﺣﻴﺚ ﺟﺎﻣﻊ و ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺳﻨﺖ دﻳﺮﻳﻦ ﺗﻤﺎم ﻟﻐﺖﻫﺎی ﺷﺮﻗﻲ
و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ در ﻓﻼن ﻛﺘﺎب ﻟﻐﺖ ده ﻧﺎم اﺣﻤﺪ ﻳﺎ ده ﻗﺮﻳﻪ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ اﺣﻤﺪآﺑﺎد دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد، در ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا از اﻳﻦ
رو ﻛﻪ ﻣﻮﻟﻮد ﻳﻚ ﻫﻤﺖ ﺑﺰرگ و ﻣﺤﺼﻮل ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﺔ اﻳﺸﺎن در ﻳﻚ ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﻲ اﺳﺖ، ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺻﺪﻫﺎ ﻧﺎم
اﺣﻤﺪ ﻳﺎ اﺣﻤﺪآﺑﺎد ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻮرﻳﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺎﻳﻪ ﺗﻌﺠﺐ ﺷﻮد، ﭼﻪ در ﺗﺄﻟﻴﻔﻲ ﻣﺜﻼ ذﻳﻞ ﻣﻌﺎﻧﻲ «آ» ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺻﻔﺤﻪ
ﻣﻌﻨﻲ و ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ، ﺧﻮاه ﻧﺎﺧﻮاه در ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻼم ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎﺗﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ از ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ آن
ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ.
ﻳﻚ ﻛﺸﻒ ﺑﺰرگ:
اﺳﺘﺎد دﻫﺨﺪا ﺑﻪ ﻳﻚ ﻛﺸﻒ ﺑﺰرگ ﻧﺎﻳﻞ آﻣﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ در ﺻﺤﺖ ﻟﻐﺎت ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﮕﺮﻓﻲ دارد، اﻳﻦ ﻛﻪ در ﺳﺎل 1155
ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی در اﺳﻼﻣﺒﻮل ﻛﺘﺎب ﺿﺨﻴﻤﻲ در دو ﺟﻠﺪ دارای دو ﻫﺰار ﺻﻔﺤﺔ ﻧﻴﻢ ورﻗﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم «ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺠﻢ» ﻣﻨﺘﺸﺮ639 / ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان
ﮔﺮدﻳﺪه و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ «ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺷﻌﻮری» ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ. از ﻛﻠﻤﺔ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻲﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع آن ﻟﻐﺖ
ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از آن زﻣﺎن ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻳﻚ ﻧﻮع « ﻓﺎﺟﻌﻪ» در ﻟﻐﺖ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻮده و
ﺻﺪﻣﺎﺗﻲ ﻛﻪ از آن ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ رﺳﻴﺪه ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ زﻳﺎن آورﺗﺮ از ﻟﻐﺎت دﺳﺎﺗﻴﺮی ﺑﺮﻫﺎن ﻗﺎﻃﻊ اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﻫﺰاران ﻟﻐﺖ
ﻣﺠﻌﻮل ﻫﻢ در آن وﺟﻮد دارد. ﻣﺘﺠﺎوز از دو ﻗﺮن ﻛﺴﻲ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺸﺪه و ﻫﻤﺔ آن ﻣﺤﺼﻮﻻت را در ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎی ﻧﻮ ﻧﻘﻞ
ﻛﺮده اﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻧﻨﺪراج و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﻣﺮﺣﻮم ﻧﺎﻇﻢ اﻻﻃﺒﺎ و ﻏﻴﺮه؛ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﺪه ای از ﻣﺆﻟﻔﺎن اروﭘﺎﻳﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ
ﻣﻌﺘﻤﺪ ﻣﺴﺘﺸﺮﻗﻴﻦ اﻧﺪ و اﻋﺘﻤﺎد ﺷﺮﻗﻴﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﺮده اﻧﺪ، ﺑﻪ اﻳﻦ دام اﻓﺘﺎده و ﻣﺎﻳﺔ ﮔﻤﺮاﻫﻲ دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ ﺷﺪه
اﻧﺪ؛ از ﻗﺒﻴﻞ «اﺷﺘﻨﮕﺎس» و «ﺟﺎن ﺳﻦ» و «رﻳﭽﺎرد» و «ﻻﻣﻨﻨﺴﻜﻲ» و «ﭘﻴﺎﻧﻜﻲ» و «ﻓﻮﻟﻮرس» و «ﮔﻮﻟﻴﺲ» و
«ﻣﺎﻻﺳﺘﻲ» و «دﻣﺰن» و ﺷﺎﻳﺪ «دﺳﺎﺳﻲ» و ﮔﺎﻫﻲ «دزی».
اﺳﺘﺎد دﻫﺨﺪا ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﻛﺸﻒ ﻟﻐﺎت ﻣﺠﻌﻮل «ﺷﻌﻮری» ﻛﻪ ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ آن ﻛﺘﺎب را
ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫﺪ ﺗﻮﻓﻴﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ و ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ اﻳﺸﺎن ﺑﺮﺧﻼف ﺳﺎﻳﺮ «ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﺎی» ﻣﺘﺄﺧﺮﻳﻦ ﺷﺮﻗﻲ و ﻏﺮﺑﻲ از ﻧﻘﻞ
ﻟﻐﺎت ﻣﺠﻌﻮل ﻣﺒﺮاﺳﺖ.
ﻛﺘﺎب «ﺷﻌﻮری» ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ دارای ﻟﻐﺎت ﻣﺠﻌﻮل و ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ اﺳﺖ، ﺑﻠﻜﻪ ﺷﻌﺮای ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ ﻫﻢ دارد ﻛﻪ از ﻗﻮل آﻧﻬﺎ اﺷﻌﺎر
ﻣﻀﺤﻚ ﺑﻲ ﻣﻌﻨﻲ و ﺑﻲ وزن و ﻗﺎﻓﻴﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻲآورد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ: ﭘﺎزﺑﺎ، ﭘﺎزﻫﺮ.
اﺑﻮاﻟﻤﻌﺎﻟﻲ:
«ﮔﺮ ﻛﻨﺪ ﺗﺄﺛﻴﺮ دل زﻫﺮ ﻗﻬﺮ ﻏﻢ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻬﺮ رﻓﻌﺶ ﺳﺎز آن دم ﺳﺎﻏﺮ ﻣﻲﭘﺎزﺑﺎ»
ﭘﺎﺗﺎب: ﺑﺮاﺑﺮی، ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ، ﻣﻴﺮ ﻧﻈﻤﻲ.
« ﺷﻮد در ﺑﺰم او زﻫﺮه ﺧﺠﻞ ﻳﺎب ﻧﻴﺎرد رزم او ﻣﺮﻳﺦ ﭘﺎﺗﺎب »
و ﻫﺰاران ﻟﻐﺖ دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ و ده ﻫﺎ ﺷﺎﻋﺮ ﻣﺠﻌﻮل ﺑﻪ اﺳﺎﻣﻲ ﻣﻀﺤﻜﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﻴﺮ ﻧﻈﻴﺮی و اﺑﻮاﻟﻨﻌﺎﻧﻲ و اﺳﺘﺎد
«ﻣﻄﻠﻖ» و ﺷﺎﻋﺮ«ﻣﻄﻠﻖ» و ﻏﻴﺮه (ﮔﻨﺎﺑﺎدی، ص431-436).
9. آﺛﺎری ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه و ﻧﺎم آﻧﻬﺎ در ﻛﺘﺎب آﻣﺪه اﺳﺖ:
«از ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺷﻌﺮ و ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﺑﺮاون و ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮاﻳﺪ و ﻣﺠﻼت ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﺻﺪر ﻫﺎﺷﻤﻲ و رﺟﻮع ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺷﻌﺮ و
ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ دﻛﺘﺮ رازاﻧﻲ ص54-50 و ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﺑﺮاون ﺗﺮﺟﻤﻪ رﺷﻴﺪ ﻳﺎﺳﻤﻲ و ﺳﺮ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻮﻳﺴﻲ در اﻳﺮان
ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺟﺮﻳﺪه ﻓﺮﻣﺎن و ﻛﻠﻤﻪ روزﻧﺎﻣﻪ و روزﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﻳﺴﻲ ﺷﻮد. »
ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ دو ﻣﻨﺒﻊ ﻋﻤﺪة ﻋﻼﻣﻪ دﻫﺨﺪا در ﺗﻬﻴﺔ اﻳﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎی ﺑﺮاون و ﺻﺪر ﻫﺎﺷﻤﻲ ﺑﻮده اﻧﺪ؛
ﭼﻨﺎن ﻛﻪ اﺳﺘﺎد ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﺄﻛﻴﺪ دارد: «ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ و اﻗﺘﺒﺎس از ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮاﻳﺪ و ﻣﺠﻼت ﺻﺪر
ﻫﺎﺷﻤﻲ درج ﺷﺪه اﺳﺖ.»
ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﭼﻨﺪ اﻳﺮاد وارد اﺳﺖ:
1- در اﻳﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺣﺮوف اﻟﻔﺒﺎﻳﻲ ﻧﺎم ﺟﺮاﻳﺪ رﻋﺎﻳﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﺳﺮدرﮔﻤﻲ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد.
اﻳﻦ اﻳﺮاد ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺮاﻳﺪ و ﻣﺠﻼت اﻳﺮان ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﺮﺣﻮم ﺻﺪر ﻫﺎﺷﻤﻲ ﻧﻴﺰ وارد اﺳﺖ و از ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﺑﻪ
ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا داﺧﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ.زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان و اﺳﻼم /640
2- ﺑﺮ ﺧﻼف وﻋﺪه ای ﻛﻪ داده ﺷﺪه، ﻧﺎم ﻣﺪﻳﺮ و ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺘﺸﺎر ﺑﻌﻀﻲ ﻧﺎﻗﺺ درج ﺷﺪه ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ اﺻﻼ ﻧﻮﺷﺘﻪ
ﻧﺸﺪه اﺳﺖ.
3- در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد ﻧﺎم ﻧﺸﺮﻳﻪ، ﻧﺎم ﻣﺪﻳﺮ و ﻣﺤﻞ اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎ ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺘﺸﺎر ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻏﻠﻂ ﺿﺒﻂ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ
ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ را ﺑﺮای ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪه اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ؛ ﺑﻪ وﻳﮋه آن ﻛﻪ وﺟﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻏﻠﻂ ﻫﺎﻳﻲ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺰرگ
ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﺘﺎد ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ اﻳﻦ اﺷﻜﺎﻻت را در اﺛﺮی ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻈﻴﻢ ﺑﺮ ﻧﻤﻲ ﺗﺎﺑﺪ و
ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ:
«اﮔﺮ ﭼﻪ اﻳﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖ آﺧﺮﻳﻦ اﺛﺮ اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود وﻟﻲ از ﺣﻴﺚ ﻛﺜﺮت اﺷﺘﺒﺎه دﺳﺖ
دﻳﮕﺮان را از ﭘﺸﺖ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ. ﺑﺎ وﺟﻮدی ﻛﻪ در ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺳﺎل ﻫﺎ ﺑﻌﺪ از اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘﺎب ﺻﺪر ﻫﺎﺷﻤﻲ و
ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت ﺑﺮاون و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺟﻠﺪ ﭼﻬﺎرم ﺗﺎرﻳﺦ ادﺑﻴﺎت ﺑﺮاون ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﻲﺷﺪ، ﻛﺴﻲ ﺑﻪ
ﺗﻜﻤﻴﻞ و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﺰﺑﻮر ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ» (ﺷﻬﻮازی ﺑﺨﺘﻴﺎری، ص1).
ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺣﺎوی ﺗﻤﺎم ﻟﻐﺎت ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎی ﺧﻄﻲ و ﭼﺎﭘﻲ ﻣﻬﻢ ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ اﺳﺖ و در ﻧﻘﻞ
آﻧﻬﺎ ﻧﻬﺎﻳﺖ دﻗﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﺒﺎدا ﻏﻠﻂﻫﺎی ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺗﻜﺮار ﺷﻮد؛ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺰاران ﻟﻐﺖ و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و ﻛﻨﺎﻳﺎت
و اﻣﺜﺎل دﻳﮕﺮ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻣﺘﻮن ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ و ﺳﺎﻳﺮ آﺛﺎر ﻋﻠﻤﻲ و ادﺑﻲ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻛﺘﺐ ﻟﻐﺖ
ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ دﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد و اﻳﻦ اﻫﺘﻤﺎم ﺑﺰرگ، ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را ﻛﻠﻴﺪ ﺣﻞ ﻣﺸﻜﻼت ﻣﺘﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻗﺮار داده و ﺑﺮای
داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن و ﻣﺤﻘﻘﺎن راﻫﻨﻤﺎی ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺘﻔﺎده از آﺛﺎرﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و راه ﺗﺤﻘﻴﻖ را ﺑﺎز و ﻫﻤﻮار ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ
ﻫﺮ داﻧﺸﺠﻮﻳﻲ ﺟﺮﺋﺖ اﺳﺘﻔﺎده از ﻛﺘﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ارزاﻧﻲ ﻣﻲدارد؛ و ﻫﺰاران ﻟﻐﺖ را ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﭘﺮاﻛﻨﺪه و ﻏﻠﻂ در ﻣﺘﻮن
ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻮده، ﭘﺲ از ﺗﺼﺤﻴﺢ در ﻳﻚ ﺟﺎ ﮔﺮد ﻣﻲآورد.
10. ﺗﺎﺛﻴﺮ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در داﻧﺶ زﻣﺎن ﺧﻮد
ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﺔ ﻟﻐﺎت زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎ ﻣﻌﻨﺎی دﻗﻴﻖ و اﺷﻌﺎر و اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ درﺑﺎره آﻧﻬﺎﺳﺖ وﻛﺘﺎب اﻣﺜﺎل و ﺣﻜﻢ
ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﺔ ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ ﻫﺎ و اﺣﺎدﻳﺚ و ﺣﻜﻤﺖ ﻫﺎ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ، ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪة داﻧﺶ و
ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﺘﺎد دﻫﺨﺪاﺳﺖ. ﻏﻴﺮ از زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ زﺑĤﻧﻬﺎی ﻋﺮﺑﻲ و ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﻫﻢ ﺗﺴﻠﻂ داﺷﺖ و ﻓﺮﻫﻨﮓ
ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ او ﻧﻴﺰ ﻫﻢ اﻛﻨﻮن در دﺳﺖ ﭼﺎپ اﺳﺖ.
دﻫﺨﺪا ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد ﻋﻠﻴﻪ رژﻳﻢ ﻣﺴﺘﺒﺪ ﻗﺎﺟﺎر را در روزﻧﺎﻣﺔ ﺻﻮر اﺳﺮاﻓﻴﻞ - ﻛﻪ از روزﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﭘﺮ
ﻓﺮوش و ﻣﻄﺮح آن زﻣﺎن ﺑﻮد -ﭼﺎپ ﻣﻲﻛﺮد.
ﺗﺎﻟﻴﻒ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﺗﺎﺛﻴﺮ ﺑﺰرﮔﻲ در ﭘﺎﻳﺪاری و ﺟﺎوداﻧﮕﻲ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﮔﺬاﺷﺖ. اﻣﺮوز در اﻳﺮان ﺑﻪ ﻫﺮ
ﻛﺘﺎبﺧﺎﻧﻪای ﺑﺮوﻳﻢ از ﻣﻴﺰان ﻣﺮاﺟﻌﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻲﺷﻮد و در ﺟﺴﺘﺠﻮی ﻣﻌﻨﺎی ﻛﻠﻤﻪ ﻳﺎ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻋﻠﻤﻲ
ﻣﺠﻠﺪات ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را ورق ﻣﻲزﻧﻨﺪ، ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ راﺣﺘﻲ ارزش و اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را درک ﻛﻨﻴﻢ.
ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﻲ ﻣﻮﺳﺴﻪ دﻫﺨﺪا ﻛﻪ زﻳﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت ﺗﻬﺮان اﺳﺖ ﻟﻮح ﻓﺸﺮدة ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﻋﺮﺿﻪ
ﻛﺮده اﺳﺖ.
ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ارزش ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻋﻠﻤﻲ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ و ﻧﻘﺶ ﺧﻄﻴﺮ آن در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﻋﺮﺿﺔ ﻟﻮح ﻓﺸﺮده ﻳﺎ
ﻛﺘﺎب ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺮﻛﺖ ﻫﺎ و ادارهﻫﺎی دﻳﮕﺮ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮی ﻣﻲﺷﻮد؛ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﻲ ﻣﺠﻠﺲ در ﺣﺎل 641 / ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان
ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ ﻃﺮح اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را از ﻗﺎﻧﻮن ﺣﻘﻮق ﻣﺼﻨﻔﺎن ﻣﺠﺰا ﻧﮕﻪ دارد؛ زﻳﺮا ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻮن ﻫﺮ
ﻛﺘﺎﺑﻲ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺘﻦ ﺳﻲ ﺳﺎل از زﻣﺎن ﭼﺎﭘﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﭼﺎپ ﺷﺪن ﺗﻮﺳﻂ ﻫﺮ ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ ای اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ وﺿﻌﻴﺖ
ﺧﺎص ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا ﻗﺮار اﺳﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﺗﺼﻮﻳﺐ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﺑﻪ ﺟﺰ ﻣﻮﺳﺴﺔ دﻫﺨﺪا ﻫﻴﭻ ﻣﻮﺳﺴﺔ دﻳﮕﺮی
ﻧﺘﻮاﻧﺪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﺗﻮزﻳﻊ ﻛﺘﺎب ﻳﺎ ﻟﻮح ﻓﺸﺮدة ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﺑﺰﻧﺪ.
ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا در آن واﺣﺪ ارزش ﺳﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺮﺟﻊ ﻣﻬﻢ را دارد:
1- ﺑﺰرگ ﺗﺮﻳﻦ و ﻛﺎﻣﻞ ﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﺗﻤﺎم واژهﻫﺎی ﻣﺘﺪاول در ﻓﺎرﺳﻲ اﻋﻢ از ﻓﺎرﺳﻲ و
ﻋﺮﺑﻲ و ﺗﺮﻛﻲ و روﺳﻲ، اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و ﻓﺮاﻧﺴﻮی و ﺟﺰ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻣﻌﺎﻧﻲ و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺑﻲ ﺷﻤﺎر آورده اﺳﺖ و از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﺑﺮ
ﻫﻤﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﺎ ﺑﺮﺗﺮی دارد؛ ﺑﺮای ﻣﺜﺎل واژة«رﻓﺘﻦ» را ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﻴﻦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﻔﻴﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺰرگ ﺗﺮﻳﻦ و ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ
ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎی ﻓﺎرﺳﻲ اﻧﺪ، ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﺎ ده ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺘﻔﺎوت آورده اﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ واژه ﻳﺎ ﻣﺼﺪر در ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎ 43
ﻣﻌﻨﻲ و اﻧﺒﻮﻫﻲ از ﺷﻮاﻫﺪ و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ.
2- ﺑﺰرگ ﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﻫﻤﺔ واژهﻫﺎی ﻋﺮﺑﻲ اﻋﻢ از اﻳﻦ ﻛﻪ در ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﺘﺪاول
ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ، در ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺷﺪه؛ ﺣﺘﻲ واژه ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺑﺴﻴﺎری از ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﺎ و ﻣﺮاﺟﻊ ﻣﻬﻢ ﻋﺮﺑﻲ از ﺑﻴﻦ
رﻓﺘﻪ اﺳﺖ.
3- ﺑﺰرگ ﺗﺮﻳﻦ داﻳﺮه اﻟﻤﻌﺎرف ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا درﺑﺎرة ﻫﻤﻪ ﻣﻌﺎرف ﺑﺸﺮی از ﻣﺒﺎﺣﺚ ادﺑﻲ ﻋﻠﻤﻲ، ﻓﻨﻲ،
ﺗﺎرﻳﺨﻲ، ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ، اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ، ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ، ﻣﺬﻫﺒﻲ، اﻗﺘﺼﺎدی و ﺟﺰ آن ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻔﺼﻴﻞ و ﺗﻮﺿﻴﺢ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ.
11. ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭼﺎپ و ﭼﺎپﻫﺎی ﻣﻜﺮر، ﻣﺼﺤﺢ و ﻧﺎﺷﺮ
در آﻏﺎز وزارت ﻓﺮﻫﻨﮓ درﺻﺪد ﭼﺎپ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮآﻣﺪ و ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از دﺑﻴﺮان و اﺳﺘﺎدان را ﻣﺄﻣﻮر ﺳﺎﺧﺖ در ﺧﺎﻧﺔ
دﻫﺨﺪا آن ﻣﺮﺣﻮم را ﻳﺎری دﻫﻨﺪ؛ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻳﻚ ﻣﺠﻠﺪ در 486 ﺻﻔﺤﻪ ﺣﺎوی ﻛﻠﻤﺎت «آ» ﺗﺎ «اﺑﻮرﻳﺤﺎن» ﺑﻪ ﭼﺎپ
رﺳﻴﺪ؛ وﻟﻲ ﭼﺎپ ﺑﻘﻴﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻠﻲ ﻛﻪ در ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ، ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺷﺪ.
ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرای ﻣﻠﻲ ﻃﺮح ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدی ﺟﻤﻌﻲ از ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن را ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻛﺮد و ﻫﺰﻳﻨﺔ ﭼﺎپ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و از اﻳﻦ
ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺪه ای از اﺳﺘﺎدان و ﮔﺮوﻫﻲ از ﻓﻀﻼ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ و در ﻳﺎدداﺷﺖ ﺑﺮداری، ﺗﺮﺟﻤﻪ، ﺗﺪوﻳﻦ و
ﺗﺪﻟﻴﻒ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺎ آن ﻣﺮﺣﻮم ﻫﻤﻜﺎری ﻛﺮدﻧﺪ. روش ﻛﺎر ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎی ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪه ﻫﺮ ﻣﻮﻟﻒ ﺑﺮرﺳﻲ و ﺑﺎ
ﻣﺄﺧﺬ اﺻﻠﻲ ﺗﻄﺒﻴﻖ داده ﻣﻲﺷﺪ و ﻣﻄﺎﻟﺐ آن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﺮای ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا ﺧﻮاﻧﺪه و ﺑﺮای ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ
ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﻲ ﺷﺪ. اﻳﻦ ﺳﻨﺖ ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ روز زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا اداﻣﻪ داﺷﺖ. در ﺳﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا دﻳﺪه
از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑﺴﺖ، از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﭼﻬﺎر ﻫﺰار و دوﻳﺴﺖ و ﺷﺼﺖ و ﻧﻪ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه
ﺑﻮد؛ ﭘﺲ از ﻣﺮگ آن ﻣﺮﺣﻮم ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از ﻫﻤﺎن ﻳﺎدداﺷﺖ ﻫﺎ (در ﺣﺪود ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن) ﺑﻪ
آن ﺻﻮرت ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﭼﺎپ ﮔﺮدﻳﺪ. از روزی ﻛﻪ ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا ﺟﻤﻊ آوری ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد را آﻏﺎز ﻛﺮد ﺗﺎ اﻣﺮوز ﺑﻴﺶ از
ﺷﺼﺖ ﺳﺎل ﻣﻲﮔﺬرد. در اﻳﻦ ﻣﺪت ﺑﻴﺶ از ﻳﻜﺼﺪ ﺗﻦ از اﺳﺘﺎدان، داﻧﺸﻤﻨﺪان و داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ
ﺧﻮد در ﺑﻪ ﺛﻤﺮ رﺳﺎﻧﺪن اﻳﻦ اﺛﺮ و ﻛﺎﻣﻞ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﻨﺎﻳﻲ ﻛﻪ دﻫﺨﺪا ﭘﺎﻳﺔ آن را ﮔﺬارده و ﺗﺎ ﺣﺪی ﺑﺎﻻ ﺑﺮده ﺑﻮد ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ
ﺗﺎ آن ﻛﻪ در دی ﻣﺎه 1359 ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﭘﺮوردﮔﺎر ﭼﺎپ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺰرگ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ.زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان و اﺳﻼم /642
ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﭼﺎپ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ در ﺣﺪود ﭼﻬﻞ ﺳﺎل ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ؛ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺪت ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎﻳﻲ در ﻫﻤﺔ ﻓﻨﻮن
ﺣﺘﻲ در ﻓﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﻮﻳﺴﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ. ﺑﺎ ﻛﻮﺷﺸﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﻟﻔﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده اﻧﺪ، ﻧﻘﺎﻳﺼﻲ در اﻳﻦ اﺛﺮ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ
ﻗﺴﻤﺘﻲ از آن ﻣﻌﻠﻮل در دﺳﺖ ﻧﺒﻮدن ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻃﻮل اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻳﺎﻓﺖ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه
اﺳﺖ.
12. ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ آﻳﻨﺪة ﻣﻮﺳﺴﺔ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ:
ﺿﺮورت اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻛﺎر ﭼﺎپ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮد را در ﭼﺎپ و ﻧﺸﺮ
ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺎرﺳﻲ اداﻣﻪ دﻫﺪ؛ زﻳﺮا:
1- از روزی ﻛﻪ ﭼﺎپ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ در ﻣﺠﻠﺲ ﺷﻮرا ﺷﺮوع ﺷﺪ، ﺗﺎ اﻣﺮوز ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ رﺑﻊ ﻗﺮن ﻣﻲ ﮔﺬرد. در اﻳﻦ
ﻣﺪت ﺑﺴﻴﺎری از ﻣﺘﻦﻫﺎی ﻛﻬﻦ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه و ﺛﺮوﺗﻲ ﻛﻼن ﺑﺮ ﮔﻨﺠﻴﻨﺔ ادب ﻓﺎرﺳﻲ اﻓﺰوده ﺷﺪه اﺳﺖ.
2- ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا ﺑﺮای ﺗﺪوﻳﻦ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺘﻦﻫﺎی ﻛﻬﻦ ﺗﺎ دوره ﻣﻐﻮل ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ از
دورة ﺻﻔﻮﻳﻪ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺧﺼﻮﺻﺎ در ﻗﺮن اﺧﻴﺮ ﻟﻐﺎت و ﺗﺮﻛﻴﺐﻫﺎی ﻓﺮاواﻧﻲ در ﻣﺘﻮن ﻓﺎرﺳﻲ ﭘﻴﺪا ﺷﺪه ﻛﻪ ﮔﺮد آوری آن
ﺑﺴﻴﺎر ﺿﺮورت دارد.
3- ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻛﺘﺎب ﭘﺮ ﺣﺠﻤﻲ اﺳﺖ و اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺑﺮای داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن و ﻋﻤﻮم ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﭼﻨﺪان آﺳﺎن
ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻮﺳﺴﺔ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ از ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﻣﺼﻤﻢ ﺷﺪ دو ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﺸﺨﺼﺎت زﻳﺮ ﭼﺎپ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﻨﺪ:
1- ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﺪون ﺷﺎﻫﺪ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮی ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﺷﺪ.
2- ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺰرگ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻟﻐﺎت و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻓﺎرﺳﻲ و ﻛﻠﻤﺎت راﻳﺞ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎ ذﻛﺮ ﺷﺎﻫﺪ.
(ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ، ص463)
ﻫﺮ ﺳﺎل ﺣﺪود ﻳﻚ ﺻﺪﻫﺰار ﻳﺎدداﺷﺖ ﺑﻪ ﮔﻨﺠﻴﻨﻪ ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎی ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا اﻓﺰوده ﻣﻲ-
ﺷﻮد و اﻳﻨﻚ ﻣﻮﺟﻮدی ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آﻧﻬﺎ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﻲﺷﻮد، ﺑﺎ اﺣﺘﺴﺎب
ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎی دﻫﺨﺪا از ﻣﺮز ﭘﻨﺞ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻓﺮاﺗﺮ رﻓﺘﻪ. اﺛﺮ ﺟﺪﻳﺪی ﻛﻪ در ﺳﻪ ﻗﻄﻊ ﺑﺰرگ، ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻛﻮﭼﻚ و
ﻫﻢاﻛﻨﻮن در ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ ﻓﺎرﺳﻲ در دﺳﺖ ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺳﺖ، از ﺣﻴﺚ ﺗﻌﺪاد ﻟﻐﺖ و
ﺗﺮﻛﻴﺐ و ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻏﻨﻲ از ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪاﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﺷﻮاﻫﺪ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا از آﺛﺎر ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ
ﻓﺎرﺳﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻐﻮل ﺑﻪ اﻳﺮان (اواﻳﻞ ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮی) ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﺑﻮد، اﻧﺘﺨﺎب و ﻧﻘﻞ ﺷﺪه؛ در
ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ ﻓﺎرﺳﻲ ﺷﺎﻫﺪﻫﺎ از ﻳﺎزده ﻗﺮن و ﻧﻴﻢ ﺳﺎﺑﻘﺔ ادب ﻓﺎرﺳﻲ اﻧﺘﺨﺎب و ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و در ﻧﺘﻴﺠﻪ
در ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ ﻓﺎرﺳﻲ اﺷﻌﺎری از ﻣﻠﻚ اﻟﺸﻌﺮای ﺑﻬﺎر و ﻋﻼﻣﻪ ﻋﻠﻲاﻛﺒﺮ دﻫﺨﺪا و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﺻﺎدق
ﻫﺪاﻳﺖ و ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺠﺎزی و ﭼﻨﺪ ﺷﺎﻋﺮ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهی ﻣﻌﺎﺻﺮ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﻫﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ.
13. ﻓﻜﺮ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ؟
دﻫﺨﺪا روﺣﻴﻪای اﺻﻼحﻃﻠﺒﺎﻧﻪ داﺷﺖ. ﻣﺴﻴﺮ زﻧﺪﮔﻲ او ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﺗﺤﺼﻴﻞ در ﻣﺪرﺳﺔ
ﺳﻴﺎﺳﻲ، ﻫﻢﮔﺎم ﺷﺪن ﺑﺎ ﻧﻬﻀﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ، ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺎ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻣﺸﻬﻮر «ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮ ﺧﺎن ﺻﻮر اﺳﺮاﻓﻴﻞ» و ﺳﺮدﺑﻴﺮی
ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺿﺪ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ «ﺻﻮر اﺳﺮاﻓﻴﻞ»، ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی ﻣﻌﺮوف «ﭼﺮﻧﺪ و ﭘﺮﻧﺪ» ﻛﻪ ﻃﻨﺰی اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ - ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮد و643 / ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان
ﺗﺒﻌﻴﺪ.
ﻫﻤﻴﻦ روﺣﻴﺔ اﻧﻘﻼﺑﻲ و اﺻﻼح ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ در زﻧﺪﮔﻲ ادﺑﻲ دﻫﺨﺪا ﻫﻢ آﺛﺎر ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﺮ ﺟﺎی ﮔﺬاﺷﺖ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﺷﺪ
ﻳﻜﻲ از ﻛﺎﺳﺘﻲﻫﺎی ﻣﻬﻢ را ﺑﺮﻃﺮف ﻛﻨﺪ. ﺧﻮد او در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ:
«وﻗﺘﻲ ﺿﻌﻒ و اﻧﻜﺴﺎر ﻣﻠﺖ ﺧﻮد را دﻳﺪم، داﻧﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺳﻼح وﻗﺖ ﻣﺴﻠﺢ ﺷﻮﻳﻢ و آن آﻣﻮﺧﺘﻦ
ﺗﻤﺎم ﻋﻠﻮم اﻣﺮوزی ﺑﻮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ ﻣﺎ را ﺟﺰو ﻣﻠﻞ وﺣﺸﻲ ﻣﻲ ﺷﻤﺮدﻧﺪ. ﺑﺮ ﻣﺎ آﻗﺎﻳﻲ روا ﻣﻲدارﻧﺪ و آﻣﻮﺧﺘﻦ آن اﮔﺮ ﺑﻪ زﺑﺎن
ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻤﻲ ﺷﺪ و اﮔﺮ ﺑﺮ ﻓﺮض ﻣﺤﺎل ﻣﻴﺴﺮ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ، زﺑﺎنﻫﺎ ﻛﻪ اﺳﺎس ﻣﻤﻴﺰات ﻣﻠﺖ اﺳﺖ،
ﻣﺘﺰﻟﺰل ﻣﻲﮔﺸﺖ؛ ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺴﺘﻲ آن ﻋﻠﻮم و ﻓﻨﻮن را ﻣﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻨﻴﻢ و در دﺳﺘﺮس ﻣﻜﺎﺗﺐ ﺑﮕﺬارﻳﻢ و اﻳﻦ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻤﻲ
ﺷﺪ ﺟﺰ ﺑﺪﻳﻦ ﻛﻪ اول ﻟﻐﺎت را ﻻزم داﺷﺖ. اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ﺗﺪوﻳﻦ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ اﻓﺘﺎدم».
اﻣﺎ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ، ﻛﻪ اﺻﻄﻼح ﻛﺎﺳﺘﻲ ﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ اﻧﮕﻴﺰة دﻫﺨﺪا در ﺗﺪوﻳﻦ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ در
واﻗﻊ ﻣﺤﺼﻮل ﺷﺮاﻳﻂ و اوﺿﺎع ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ آن زﻣﺎن ﺑﻮد.
دﻫﺨﺪا ﻳﻚ ﻧﺎﺑﻐﻪ ﺑﻮد؛ ﻳﻚ ﺷﺎﻋﺮ، ﻳﻚ ادﻳﺐ، ﻳﻚ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪة ﺧﻮش ذوق ﻛﻪ ﻃﺒﻊ ﻃﻨﺰ ﻫﻢ داﺷﺖ؛ ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ
اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﺧﻼﻗﻴﺖ را ﻛﻨﺎر ﻣﻲﮔﺬارد و ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎی دﺷﻮار و ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ روی ﻣﻲآورد؟ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺎﺳﺨﻲ ﻛﻪ
ﺑﺮای اﻳﻦ ﺳﻮال ﻣﻲﺷﻮد ﻳﺎﻓﺖ، «ﺟﺒﺮ زﻣﺎﻧﻪ» اﺳﺖ.
اﮔﺮ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ دﻫﺨﺪا ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ، ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ ﻛﻪ دﻫﺨﺪا درﺳﺖ در زﻣﺎن اﺳﺘﺒﺪاد و دوران اﺧﺘﻨﺎق ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ
ﻣﻲﻛﺮد. ﭘﺲ ﻛﺎﻣﻼ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ در ﭼﻨﻴﻦ ﻋﺼﺮی ﻛﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ از ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻛﺎری ﻧﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ، ﺗﻨﻬﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ادﺑﻲ
ﻣﻤﻜﻦ، ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺎﺷﺪ.
ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان اﻳﻦ ﻃﻮر ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮی ﻛﺮد ﻛﻪ «ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ» ﺧﻮد ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ.
اﻟﻒ. زﻣﺎن ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺘﺎب
ﻓﺮدوﺳﻲ در ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻛﺘﺎب ﺻﺮف ﻛﺮده، اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ:
ﺑﺴﻲ رﻧﺞ ﺑﺮدم در اﻳﻦ ﺳﺎل ﺳﻲ ﻋﺠﻢ زﻧﺪه ﻛﺮدم ﺑﺪﻳﻦ ﭘﺎرﺳﻲ
اﻣﺎ درﺑﺎرة دﻫﺨﺪا ﻇﺎﻫﺮا ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻌﺮ دﻳﮕﺮی ﺳﺮود؛ ﭼﺮا ﻛﻪ ﺷﻮاﻫﺪ و ﻗﺮاﻳﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ دﻫﺨﺪا ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را در
ﻣﺪت زﻣﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮی ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ.
«ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺮوﻳﻦ ﮔﻨﺎﺑﺎدی» رﻗﻢ ﭼﻬﻞ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل را ﺑﺮای آن ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ. «ﺳﺎزﻣﺎن ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا» در
ﻣﻘﺎﻟﻪ ای ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻛﺎر ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ رﻗﻢ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل را ذﻛﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ و«دﻛﺘﺮ ﭘﺮوﻳﺰ ﻧﺎﺗﻞ ﺧﺎﻧﻠﺮی» ﺑﻪ
ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ:
« ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻴﻢ ﻗﺮن از ﻋﻤﺮ دﻫﺨﺪا ﺑﻪ ﺗﻬﻴﺔ اﻳﻦ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺼﺮوف ﺷﺪ و از ﺷﻮق و ﺷﻮری ﻛﻪ ﺑﺮای
اﻧﺠﺎمدادن اﻳﻦ ﺧﺪﻣﺖ داﺷﺖ، در اﻳﻦ ﻣﺪت دراز ذره ای ﻧﻜﺎﺳﺖ».
ب. روش ﻧﮕﺎرش ﻛﺘﺎب
ﺑﺎﻳﺪ دﻳﺪ دﻫﺨﺪا در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻃﻮﻻﻧﻲ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻛﺘﺎﺑﺶ را ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺮد و ﭼﻪ روشﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺴﺖ؟
ﻧﻜﺘﺔ ﺟﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ درﺑﺎره روﻧﺪ ﻛﺎر دﻫﺨﺪا وﺟﻮد دارد، ﻣﻤﺎرﺳﺖ اوﺳﺖ. اﻳﻦ ﻃﻮر ﻛﻪ ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ، دﻫﺨﺪا ﻫﻨﮕﺎم
ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻪ، از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز واژه ﻫﺎ را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﻛﺮده و ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺘﺎب آنﻫﺎ را زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان و اﺳﻼم /644
ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲﻧﻤﻮده اﺳﺖ.
در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت دﻫﺨﺪا ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﭼﻬﺎر ﻫﺰار و دوﻳﺴﺖ و ﺷﺼﺖ و ﻧﻪ ﺻﻔﺤﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد. ﭘﺲ از ﻣﺮگ
ﻋﻼﻣﻪ ﺑﺰرگ ﺑﻘﻴﺔ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺎﻟﻴﻒ و ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ.
ﺳﻨﺘﻲ ﻛﻪ دﻫﺨﺪا ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد ﺗﺎ ﺳﺎ ﻟﻬﺎی ﭘﺲ از آن ﺗﺪاوم ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﺴﻴﺎری از اﺳﺘﺎدان و داﻧﺸﻤﻨﺪان و داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن در
ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻛﺮدﻧﺪ.
ﻧﻜﺘﺔ دﻳﮕﺮ درﺑﺎرة روش ﻛﺎر دﻫﺨﺪا اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ وی ﺑﺎ اﺑﺘﺪاﻳﻲﺗﺮﻳﻦ اﺑﺰار ﻛﺎر ﻛﺮده و ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ دﺷﻮاری ﻛﺎر او
را ﺑﺮ ﻣﺎ آﺷﻜﺎر ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﭼﺮا ﻛﻪ دﻫﺨﺪا در زﻣﺎﻧﻪ ای ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ را ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺮد ﻛﻪ روشﻫﺎی ﻧﻮﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﻮﻳﺴﻲ
اﻣﺮوز ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺒﻮد. اﺳﺎﻣﻲ اﻓﺮاد، ﻣﻜĤﻧﻬﺎ، ﻟﻐﺖﻫﺎی ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ و ﻟﻐﺖﻫﺎی ﻣﺤﻠﻲ و ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﺤﺘﻮای اﻳﻦ اﺛﺮ را ﺗﺸﻜﻴﻞ
ﻣﻲدﻫﺪ.
ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا اﺛﺮ ارزﺷﻤﻨﺪی اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ راه ﻗﺪر داﻧﻲ از آن ﺣﻔﻆ آن اﺳﺖ. ﺗﻬﻴﻪ و در دﺳﺘﺮس ﻋﻤﻮم ﻗﺮار دادن
آن ﺑﻪ ﺻﻮرت «ﻟﻮح ﻓﺸﺮده» و اداﻣﻪ راه دﻫﺨﺪا ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺷﻴﻮهﻫﺎی ﻧﻮﻳﻦ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺗﻲ ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻳﺎدواره ﺑﺮای
دﻫﺨﺪاﺳﺖ. (ﻟﺒﺎﻓﻲ، ص1)
14. ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ از آﻏﺎز ﺗﺎ اﻣﺮوز
دﻫﺨﺪا ﺿﻤﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎی ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭼﻨﺎن ﻛﺎرﻫﺎی ﻣﻬﻢ ادﺑﻲ اﻧﺠﺎم داده ﻛﻪ در ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ و
ﺗﺤﻮل ﺑﻪ وﺟﻮد آورده و آﺛﺎر ﺗﺎزه ای اﺑﺪاع و ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاری ﻧﻤﻮده؛ و اﻣﺎ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ؛ ﻛﺎر ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ
ﻓﺮدوﺳﻲ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ دﻳﮕﺮ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ.
دﻫﺨﺪا ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﻛﺮده ﻛﻪ در ﻛﻮدﻛﻲ ﺷﺒﻲ ﺑﺎﻻی ﺑﺎم ﺧﻮاﺑﻴﺪه ﺑﻮد و درﺑﺎرة ﻳﻜﻲ از ﻣﺜﻞﻫﺎی ﻣﺘﺪاول در زﺑﺎن
ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻲاﻧﺪﻳﺸﻴﺪ. از اﺳﻢ ﻣﺜﻞ آﮔﺎه ﻧﺒﻮد، ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺪر درک ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ آن ﺟﻤﻠﻪ از ﻧﻮع ﻛﻠﻤﺎت و ﻟﻐﺎت ﻣﻌﻤﻮل
ﻧﻴﺴﺖ. ﻗﻠﻢ ﺑﺮداﺷﺖ و ﭼﻨﺪ ﺗﺎ از آن ﻧﻮع را ﻳﺎدداﺷﺖ ﻛﺮد. اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻗﺪﻣﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در راه ﺗﺪوﻳﻦ اﻣﺜﺎل و ﻟﻐﺎت
ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺮداﺷﺖ و ﺷﺎﻳﺪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺎم در ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺟﺎﻣﻊ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ در اﻳﺮان.
ﺗﺤﻘﻴﻖ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎی ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺮای اﺳﺘﺨﺮاج اﻣﺜﺎل و ﺑﻴﺮون آوردن 200000 ﻋﻨﻮان ﻟﻐﻮی و دو ﭼﻨﺪان
آن ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و ﺳﭙﺲ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺑﻴﺘﻲ از ﺷﺎﻋﺮی و ﻳﺎ ﺟﻤﻠﻪای از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهای ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻛﺮدن ﻳﺎ ﻣﻌﻨﻲ ﺗﺎزهای
ازﻛﻠﻤﻪﻫﺎی ﺑﻴﺖ ﻳﺎ ﺟﻤﻠﻪ ای ﻓﻬﻤﻴﺪن و اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻧﻤﻮدن، اﻗﺪاﻣﻲ اﺑﺘﻜﺎری اﺳﺖ. دﻫﺨﺪا در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ:
«ﻛﺘﺐ ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ دﺳﺘﺮس را ﺧﻮاﻧﺪم، از ﻣﻨﻈﻮم و ﻣﻨﺜﻮر ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ و ﻣﺒﺘﺬل ﻧﻴﺰ ﭼﺸﻢ ﻧﭙﻮﺷﻴﺪم؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺪان ﺳﺎن ﻛﻪ
ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﺔ ﻓﺮدوﺳﻲ و ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻃﺒﺮی و ﺗﺎرﻳﺦ اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ ﺑﻴﻬﻘﻲ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮدم و اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻴﺶ از ﺑﻴﺴﺖ و اﻧﺪ ﺳﺎل
ﺑﻜﺸﻴﺪ. ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻲ ﻫﻴﭻ ﻓﺼﻞ و ﻗﻄﻌﻲ ﺣﺘﻲ ﻧﻮروز و ﻋﻴﺪﻳﻦ ... و ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺐ ﻫﺎ ﻧﻴﺰ در ﺧﻮاب در
اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻮدم؛ ﭼﻪ ﺑﺎرﻫﺎ در ﺷﺐ از ﺑﺴﺘﺮ ﺑﺮ ﻣﻲﺧﺎﺳﺘﻢ و ﭘﻠﻴﺘﻪ ﺑﺮ ﻣﻲﻛﺮدم وﭼﻴﺰی ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻢ.»
دﻫﺨﺪا درﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻛﺘﺎب ﻋﻈﻴﻤﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪه، ﻛﺎر ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻧﻴﺴﺖ و در ﻳﺎدداﺷﺖ
ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از او ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﺎﻧﺪه و ﺑﺮﺧﻲ از آنﻫﺎ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﭼﺎپ ﺷﺪه، ﺳﻬﻢ دﻳﮕﺮان را در ﻛﺘﺎبﻫﺎی ﺧﻮد
ﻣﻌﻠﻮم ﻛﺮده و ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ: ﻟﻐﺖ را ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻨﻮﻳﺴﺪ؛ ﺑﺮای اﻳﻦ ﻛﻪ ﻟﻐﺖ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺜﻞ ﻗﺪﻳﻢ ﻫﻤﻪ
ﭼﻴﺰ را ﻫﻤﮕﺎن ﻣﻲداﻧﻨﺪ و ﻫﻤﮕﺎن از ﻣﺎدر ﻧﺰاده اﻧﺪ.645 / ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان
ﺳﭙﺲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ آنﭼﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪة اﻳﻦ ﻛﺘﺎب (ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ) ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ، ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻳﻚ ﻋﻤﺮ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ ﻋﻤﺮﻫﺎﺳﺖ و
در ﻣﻘﺪﻣﺔ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻓﻬﺮﺳﺘﻲ از اﺳﺎﻣﻲ ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻔﺮ از اﺳﺘﺎدان زﺑﺎن و ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ و ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻋﻠﻮم ادﺑﻲ
آﻣﺪه ﻛﻪ از ﺳﺎل 1307 در ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ و اﺳﺘﺨﺮاج ﻟﻐﺖ و ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺸﺎرﻛﺖ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ.
ﻫﻢ اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ده ﻧﻔﺮ از آﻧﺎن در ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺎرﺳﻲ - اﺛﺮ ﺟﺪﻳﺪی ﻛﻪ ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ در دﺳﺖ ﺗﺄﻟﻴﻒ دارد -
ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎری ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ.
اﮔﺮ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﺎت ﻧﺨﺴﺖ ﺟﻠﺪ اول ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﻢ، ﻃﺮﺣﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻛﺎر ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺮ
اﺳﺎس آن ﻃﺮح آﻏﺎز ﺷﺪه و ﻫﺮ ﻣﻮﻟﻔﻲ در ﻫﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺪوﻳﻦ ﺑﺨﺸﻲ از ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﺸﻐﻮل ﻣﻲﺷﻮد،
ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﻃﺮح ﻛﺎر ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺎب ﻧﻈﻤﻲ ﻳﻜﺴﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ آن ﺣﻔﻆ ﺷﻮد.
اﻳﻦ ﻃﺮح ﺧﺎﻟﻲ از ﻧﻘﺺ و اﻳﺮاد ﻧﻴﺴﺖ؛ وﻟﻲ ﻣﻌﻴﺎری اﺳﺖ ﺑﺮای ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ در ﺗﺄﻟﻴﻒ. در ﻛﺎر ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﺑﻪ
ﺟﻬﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻲﺷﻮد و دﻫﺨﺪا اﻳﻦ ﺟﺎ ﻧﻴﺰ ﺧﻮد ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ:
«ﻣﻦ اﻳﻦ راه را ﻛﻮرﻛﻮراﻧﻪ ﻣﻲرﻓﺘﻢ؛ ﭼﻪ ﻗﺎﻳﺪ و ﭘﻴﺸﻮاﻳﻲ ﻛﻪ راه ﻣﺮا ﻫﻤﻮار ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ، ﻧﻴﺎﻓﺘﻢ.»
ﻛﺎر دﻫﺨﺪا در ﺟﻤﻊ آوری ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﻳﺎدداﺷﺖ ﺑﺮداری از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ و اﺳﺘﺨﺮاج ﻟﻐﺎت و اﻣﺜﺎل و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﺑﻪ اﻧﺪازه ای
ﺑﺰرگ و ﺑﺎ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎری از ﻓﻀﻼی زﻣﺎن ﺑﻪ ﻛﻤﻜﺶ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و او را ﺑﻪ اداﻣﻪ و اﺗﻤﺎم ﻛﺎر ﺗﺸﻮﻳﻖ و ﺗﺄﻳﻴﺪ
ﻧﻤﻮدﻧﺪ؛ ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﺮﺣﻮم دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻪ روش ﺛﺒﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ را در ﻓﻴﺶﻫﺎ ﺑﻪ دﻫﺨﺪا ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد و او
ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و روش ﺛﺒﺖ در دﻓﺘﺮ را ﺗﺮک ﻛﺮد و ﺑﺎ اﻳﻦ روش اﻓﺰاﻳﺶ ﻟﻐﺖ و ﺷﺮح و ﻣﻌﻨﻲ و ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺘﺎب آﺳﺎن
ﺷﺪ ﻳﺎ ﻣﺮﺣﻮم دﻛﺘﺮ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﺻﺪﻳﻘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎی ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻛﺘﺎب ﻧﺎم ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ اﻗﺘﺒﺎس از ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ اﺳﺪی
ﻃﻮﺳﻲ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد ﻳﺎ ﻣﺮﺣﻮم ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺰوﻳﻨﻲ ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺖ:
«دﻫﺨﺪا ﻗﺮﻳﺐ ﺳﻲ ﺳﺎل اﺳﺖ ﻣﺸﻐﻮل ﺟﻤﻊ آوری ﻣﻮاد ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺎﻣﻌﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮای زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎ ﺷﻮاﻫﺪ
ﻛﺜﻴﺮه ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻔﺼﻞ ... اﮔﺮ روزی اﻧﺸﺎ اﷲ اﺳﺒﺎب ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻧﻤﺎﻳﺪ و اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﭘﺎک ﻧﻮﻳﺲ ﻣﺒﺪل
ﮔﺮدد، ﺑﺰرگ ﺗﺮﻳﻦ و ﺟﺎﻣﻊ ﺗﺮﻳﻦ و ﻧﻔﻴﺲ ﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ از آن ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﺑﺮای زﺑﺎن
ﻓﺎرﺳﻲ ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﺷﺪه اﺳﺖ. در ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻋﻈﻴﻤﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺎ ده ﻫﺰار اﺷﺘﺒﺎه ﻣﻌﻔﻮ اﺳﺖ.»
دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻬﻴﺪی ﻛﻪ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روزﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﻳﺔ ﻋﻈﻴﻢ ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮﻳﺶ در ﻛﻨﺎر دﻫﺨﺪا ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و
ﺗﻘﺪﻳﺮ ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ دو اﺛﺮ ﻋﻤﺪة زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ در ﻟﻐﺖ، ﻳﻜﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻌﻴﻦ و دﻳﮕﺮ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا، ﺑﻪ
ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ و ﻣﺪد ﻋﻠﻤﻲ وی ﭘﺎﻳﺎن ﭘﺬﻳﺮد. وﻗﺘﻲ ﻛﺎر ﭼﺎپ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ، دﻛﺘﺮ ﺷﻬﻴﺪی در ﻣﻘﺎﻟﻪای
ﺑﺎ ﻋﻨﻮان از «ﻧﻮش و ﻧﻴﺶ» ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺖ:
«آن روز ﻛﻪ ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا دﻳﺪه از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑﺴﺖ و ﺑﻪ ﺟﻮار رﺣﻤﺖ ﺣﻖ ﺗﻌﺎﻟﻲ رﻓﺖ و وﺻﻴﺖ ﻧﺎﻣﻪ ای از آن
ﻣﺮﺣﻮم ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮔﺮدﻳﺪ، ﺟﺰ آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدﻧﺪ، ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ
ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﭘﺎﻳﺎن دادن اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺰرگ را ﺑﻪ ﮔﺮدن ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ، ﭼﻪ ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ در ﭘﻴﺶ دارﻧﺪ. ﺷﻤﺎر اﻳﻨﺎن ﻫﻢ در آن روزﻫﺎ
ﺑﻪ ﻏﺎﻳﺖ اﻧﺪک ﺑﻮد.»
ﺑﺮای دﻳﮕﺮ آﺷﻨﺎﻳﺎن ﺑﺎ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ، ﺧﻮاه ﻋﻼﻗﻤﻨﺪاﻧﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻬﺮه ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ و ﺧﻮاه ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﺎم آن را
ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ، ﻣﺴﻠﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ از آﻏﺎز ﺣﺮف «اﻟﻒ» ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺣﺮف «ی» ﺑﻪ ﺧﻂ ﻣﺮﺣﻮم دﻫﺨﺪا و زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان و اﺳﻼم /646
اﺣﻴﺎﻧﺎ اﻣﻼی او ﻧﻮﺷﺘﻪ ﭼﻨﺪ ﻛﺎﺗﺐ ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه و آﻣﺎده ﭼﺎپ اﺳﺖ و ﻛﺎر دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻮﻇﻒ ﺷﺪه،
ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﭼﺎﭘﻲ اﺳﺖ و ﮔﺎه در ﻛﺎر ﻣﻮﻟﻒ ﻧﻴﺰ دﺧﺎﻟﺘﻲ ﻛﺮده، ﻛﻠﻤﻪ ای را ﺣﺬف و ﻳﺎ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻣﻲاﻓﺰاﻳﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ
ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮد و ﺳﺨﻦ دﻫﺨﺪا ﮔﻮاه ﺻﺎدﻗﻲ اﺳﺖ ﺑﺮ ﻧﻜﺘﻪ ای ﻛﻪ دﻛﺘﺮ ﺷﻬﻴﺪی ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ. دﻫﺨﺪا ﺑﻪ
ﻳﺎوران و ﻫﻤﻜﺎران ﺧﻮد ﻣﻲﮔﻔﺖ:
«اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮﻣﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺎز ﻧﺪاﺷﺘﻢ و ﻛﺘﺎب ﻣﻦ ﻋﺒﺎرت از ﻫﻤﻴﻦ ﻓﻴﺶﻫﺎی اﻟﻔﺒﺎﻳﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد،
ﻛﺎﻓﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﻛﺎﺗﺐ ﺧﻮش ﻧﻮﻳﺲ آنﻫﺎ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻫﻢ ﭘﺎک ﻧﻮﻳﺲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻄﺒﻌﻪ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ. اﻫﻤﻴﺖ ﻫﻤﻜﺎری
ﺷﻤﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ از آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﺗﺤﻤﻞ زﺣﻤﺖ ﻏﻠﻂ ﮔﻴﺮی ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺗﺘﺒﻊ و دﻗﺖ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ در ﺣﻜﻢ
ﻧﻤﻚ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻧﻤﻚ ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻲ را از ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﺎﻫﻲ ﺑﺎز ﻣﻲدارد، ﺗﺤﻘﻴﻖ و دﻗﺖ ﺷﻤﺎ ﻧﻴﺰ ﻟﻔﺖ را از
ﺗﺼﺤﻴﻒ و ﺗﺤﺮﻳﻒ و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﻲ ﻣﺼﻮن ﻧﮕﻪ ﻣﻲدارد و راﻫﻲ روﺷﻦ و راﺳﺖ ﺑﺮ ﺟﻮﻳﻨﺪﮔﺎن داﻧﺶ ﻟﻐﺖ ﻣﻲﮔﺸﺎﻳﺪ.»
اﮔﺮ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا از اﺑﺘﺪا ﻃﺮح ﻣﺪون ﻧﺪاﺷﺖ و ﻓﻨﻮن ﻟﻐﺖ ﻧﻮﻳﺴﻲ آن ﻃﻮر ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮل دﻳﻜﺴﻴﻮﻧﺮ (
Dictionary) ﻫﺎﺳﺖ در آن دﻳﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد، ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻜﻪ
داﻳﺮه اﻟﻤﻌﺎرف ﮔﻮﻧﻪ ای ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ. ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا را در ﺷﻤﺎر اﺳﻴﻜﻠﻮﭘﺪی ﻫﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺮده
اﻧﺪ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ در اﻋﻼم؛ ﺑﻪ وﻳﮋه اﺳﺎﻣﻲ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻛﻪ داﻧﺶ را از ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ
ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻨﻄﻖ ارﺳﻄﻮ را اﺻﻼح ﻛﺮدﻧﺪ و اروﭘﺎ از اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎ ﺑﻬﺮه ﻫﺎ ﮔﺮﻓﺖ.
دﻫﺨﺪا درﺑﺎرة اﻋﻼم ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ:
«اﮔﺮ ﻋﻠﻤﺎی اﻳﺮان را از ﺻﻔﺤﻪ دﻧﻴﺎ ﺑﺮدارﻳﻢ، ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﻼم ﺑﻠﻜﻪ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺑﺸﺮﻳﺖ ﻳﺎ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻧﺪارد ﻳﺎ در
ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻓﻘﺮ و ﺑﻴﭽﺎرﮔﻲ ﻋﻠﻤﻲ و ادﺑﻲ و ﺻﻔﺘﻲ و اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻧﻪ ﻏﻠﻮی اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﻧﻪ ﺣﺐ وﻃﻦ
اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺮا ﺑﺪﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ وا ﻣﻲ دارد. ﻣﺜﻞ ﻣﻦ و ﺑﺎ ﻣﻦ ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل در رﺟﺎل و ﻛﺘﺐ ﻓﺤﺺ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻴﺪ، ﺑﻪ ﻫﻤﺎن
ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ رﺳﻴﺪه ام.»
در ﻃﻮل زﻣﺎن ﭼﻪ آن ﮔﺎه ﻛﻪ ﺻﻔﺤﺎﺗﻲ زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺷﺨﺺ دﻫﺨﺪا ﭼﺎپ ﻣﻲ ﺷﺪ (ﺗﺎ ﺻﻔﺤﻪ 4264) و ﭼﻪ
زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﻣﺮﺣﻮم دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﻴﻦ اداره ﻣﻲﺷﺪ (ﺗﺎ ﺑﻴﺶ از ﺛﻠﺚ ﻛﺎر) و ﭼﻪ ﺑﻌﺪ ﻛﻪ اﺳﺘﺎد دﻛﺘﺮ ﺷﻬﻴﺪی
ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ آن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ، ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ روﺷﻤﻨﺪ ﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﻧﺤﻮی ﻛﻪ ﺷﻴﻮة ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺟﺰوهﻫﺎی آﺧﺮ
از ﺣﻴﺚ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪی ﻣﻄﺎﻟﺐ و اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮاﻫﺪ دﻗﻴﻖ ﺗﺮ و ﻓﻨﻲ ﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ.
از ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎی دﻫﺨﺪا ﻛﻪ در ﺻﻔﺤﻪ 301 ﺗﺎ 306 ﻣﻘﺪﻣﺔ ﭼﺎپ اول راﻳﺎﻧﻪای ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﭼﺎپ ﺷﺪه، ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ
ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ اﺟﺮای روش ﺗﺎﻟﻴﻒ و ﺳﻴﺮ و ﺗﺤﻮل آن ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺑﻮده و دﻫﺨﺪا ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻳﺎدداﺷﺖ
ﺑﺮداری و ﺷﺮوع ﺗﺪوﻳﻦ و ﭼﺎپ ﻛﺎر ﺧﻮد را ارزﻳﺎﺑﻲ و در ﺣﻘﻴﻘﺖ از آن دﻓﺎع ﻛﺮده و ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻬﻤﻲ ﻛﻪ دﻫﺨﺪا ﺑﻪ آن
اﺷﺎره ﻛﺮده، اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ:
«در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺗﻘﻠﻴﺪ ﺻﺮف از ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﺎ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ.»
ﻃﺮﺣﻲ ﻛﻪ در ﺳﺎل 1370 ﺗﺎ آﺧﺮ ﺳﺎل 1373 ﺷﻤﺴﻲ روی ﭼﺎپ اول راﻳﺎﻧﻪای ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا اﺟﺮا ﺷﺪ و ﻃﺮح
ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ دﻳﮕﺮی ﻛﻪ از اول ﺳﺎل 1374 ﺗﺎ آﺧﺮ ﺳﺎل 1376 روی ﭼﺎپ دوم راﻳﺎﻧﻪای ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر آﻣﺎده ﻛﺮدن ﻣﺘﻦ ﻟﻐﺖ
ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮای اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ CD ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ، در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻟﺒﺎس ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﻮد ﺑﺮ اﻧﺪام ﻣﻮزون ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا.
در ﭼﺎپ اول راﻳﺎﻧﻪای راه اﻳﺠﺎد ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ در ﻧﻈﺎم ﺗﺄﻟﻴﻔﻲ اﺛﺮ از ﻫﺮ ﺣﻴﺚ ﻫﻤﻮار ﺷﺪ و در ﭼﺎپ دوم ﺑﻪ ﺟﺰﻳﻲﺗﺮﻳﻦ647 / ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان
اﻣﻮر ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﻨﻲ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﻢ اﻟﻔﺒﺎﻳﻲ ﻳﻜﺴﺎن در ﺳﺮاﺳﺮ ﻛﺘﺎب ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪ. ﺑﺮﺧﻲ از ﻟﻐﺖﻫﺎ ﻛﻪ در ﭼﺎپ ﻗﺪﻳﻢ از
ﻗﻠﻢ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد، از روی ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮد دﻫﺨﺪا ﺗﺪوﻳﻦ و ﺑﺎزﻧﻮﻳﺴﻲ و ﺑﻪ ﭼﺎپ راﻳﺎﻧﻪای اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪ. ﻫﻮﻳﺖﻫﺎی
دﺳﺘﻮری ﻟﻐﺖﻫﺎ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻛﺘﺎب وارد و ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﮔﺸﺖ. ﻫﺮ ﻛﺠﺎ از ﻗﺮآن ﻛﻠﻤﻪ و آﻳﻪای در ﺷﻮاﻫﺪ ﻳﺎ ﻣﻌﻨﻲ ﻟﻐﺎت
آﻣﺪه ﺑﻮد، از روی ﻛﺸﻒ اﻻﻳﺎت ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﺎم ﺳﻮره و ﺷﻤﺎره آﻳﻪ اﺳﺘﺨﺮاج و درج ﺷﺪ. ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮای اﻃﻼع
ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺟﻠﺪ اول ﭼﺎپ اول راﻳﺎﻧﻪای ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪ. اﺟﺮای اﻳﻦ ﻃﺮح در ﭼﺎپﻫﺎی راﻳﺎﻧﻪای ﻛﺎری ﻋﻠﻤﻲ و در
ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮ زﺣﻤﺖ و دﻗﻴﻖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺪرت ﻋﻠﻤﻲ و ﺣﻤﺎﻳﺖ اﺳﺘﺎد دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻬﻴﺪی ﺑﻪ دﺳﺖ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ
از ﺟﻮاﻧﺎن ﻓﺎﺿﻞ ﻛﻪ آﻳﻨﺪه ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻧﺎن واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﻴﺪ. ﻛﺎری
ﻛﻪ ﮔﺮوه ده ﻧﻔﺮی وﻳﺮاﺳﺘﺎران روی ﭼﺎپ دوم راﻳﺎﻧﻪای اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ و ﻣﺘﻦ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ را ﺑﺮای اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ CD آﻣﺎده
ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ، از ﺟﻬﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻬﻢ و ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻪ و ﺗﻘﺪﻳﺮ اﺳﺖ و دارای ﭼﻨﺎن ارزﺷﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ و
ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻫﺮﻛﺘﺎب ﻟﻐﺖ ﻓﺎرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد.
ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻧﻮﻳﺴﻲ راﻳﺎﻧﻪای اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ، آن ﻫﻢ ﺑﺮای ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻧﻈﻴﺮ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا، ﻣﻲداﻧﻨﺪ وﻳﺮاﺳﺘﺎر
ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻪ ﻣﺎﻳﻪ ﻋﻠﻤﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ رﻧﺠﻲ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﺘﻦ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻣﻌﻨﻲدار ﺷﻮد و ﻧﻴﺎز اﻫﻞ
ﺗﺤﻘﻴﻖ را ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪ راﻳﺎﻧﻪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺑﺎﺷﺪ.
دﻫﺨﺪا ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎ از رﻧﺞﻫﺎی ﺟﺎن ﻛﺎﻫﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ راه ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪه، ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ، در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ:
«ﭘﺮزﺣﻤﺖﺗﺮﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ آن ﻫﻤﻴﺸﻪ دو ﺑﺎر و ﮔﺎﻫﻲ ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﻄﺒﻌﻲ آن ﺑﻮد.»
ﻃﺮح ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﺧﺎﻟﻲ از ﻧﻘﺺ و اﻳﺮاد ﻧﻴﺴﺖ. اﻳﻦ ﻛﺎری اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن راﻳﺎﻧﻪای و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻧﻮﻳﺴﺎن
ادﺑﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﻤﺘﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﻨﺪﻧﺪ و در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮد ﻃﺮﺣﻲ ﺗﺪارک ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ ﺗﺎ
ﻣﺆﻟﻔﺎن و وﻳﺮاﺳﺘﺎران ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ ﻓﺎرﺳﻲ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻨﺪ و در آﻳﻨﺪه ﻣﺴﺘﻠﺰم آن ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﻪ ﺟﺎی ﺗﺄﻟﻴﻒ
ﺟﺪﻳﺪ، ده ﺳﺎل وﻗﺖ ﺻﺮف اﺟﺮای ﻃﺮح ﻫﻤﺎﻫﻤﮕﻲ ﻛﻨﻨﺪ.
ﺧﻼﺻﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ دﻫﺨﺪا:
ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺧﺪﻣﺘﻲ ﻛﺮد ﻓﺮدوﺳﻲوار، ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺧﺪﻣﺘﻲ ﻛﺮد ﻣﺮدﻣﻲ،

ﺳﺮﺑﻠﻨﺪی ﻣﻠﻞ ﺷﺮق را ﻃﺎﻟﺐ ﺑﻮد، ﺗﻤﺪن ﻣﺎدی
ﻏﺮﺑﻲ را ﺑﺪون ﺗﻤﺪن ﻣﻌﻨﻮی ﻧﻤﻲﭘﺴﻨﺪﻳﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﺗﻤﺪﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﺰارﻫﺎ ﺳﺎل ﺟﻬﺎن را اداره ﻛﺮد، ﻣﺎدی ﻧﺒﻮد، اﺑﺘﻜﺎر و
ﺧﻼﻗﻴﺖ داﺷﺖ، از ﭘﺎﻳﻪﮔﺬاران ﺳﺒﻚ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ، از ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن ﺷﻌﺮ ﻧﻮی ﻓﺎرﺳﻲ ﻳﺎ رﻋﺎﻳﺖ اﺻﻮل
ﺷﻌﺮی اﺳﺖ، از ﭘﻴﺶﻛﺴﻮﺗﺎن روش ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﻠﻤﻲ در زﺑﺎن و ادب ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ، ﻟﻐﺖ ﻓﺎرﺳﻲ را ﻛﻪ ﻓﺮاﻫﻢ آورد،
وﺳﻴﻠﻪای ﻣﻲداﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎن ﺑﺎ آن از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺮﺟﻤﻪ داﻧﺶﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻼح زﻣﺎن دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻏﺮب
ﻣﺠﻬﺰ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ از ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪﮔﻲ ﻧﺠﺎت ﻳﺎﺑﻨﺪ، ﺣﺎﺻﻞ ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را، ﺣﺎﺻﻞ داﻧﺶ ﺧﻮد را، ﺗﻤﺎم ﺛﺮوت و ﻣﺎﻳﻤﻠﻚ ﺧﻮد را
ﺑﻪ ﻣﻠﺖ اﻳﺮان و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎن ﻫﺪﻳﻪ ﻛﺮد، در ﺑﻨﺪ ﺷﻬﺮت و ﻧﺎم و ﻧﺎن ﻧﺒﻮد و ﻫﻴﭻﮔﺎه درﺻﺪد ﺑﻬﺮهوری از ﻛﺎر
ﻋﻈﻴﻢ ﻋﻠﻤﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﻧﻴﺎﻣﺪ و ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦﻫﺎ اﺳﻼم را ﻋﺰﻳﺰ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ و اﻳﺮان را ﻫﻴﭻﮔﺎه از ﻳﺎد ﻧﺒﺮد. ﺳﺨﻦ را ﻛﻪ
ﺑﺎ ﺷﻌﺮی از دﻫﺨﺪا آﻏﺎز ﻛﺮدم، ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﻌﺮ دﻳﮕﺮی از او ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﻲدﻫﻢ:
ﻫﻨﻮزم ز ﺧﺮدی ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دراﺳﺖ ﻛﻪ در ﻻﻧﻪی ﻣﺎﻛﻴﺎن ﺑﺮده دﺳﺖ
ﺑﻪ ﻣﻨﻘﺎرم آن ﺳﺎن ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ ﮔﺰﻳﺪ ﻛﻪ اﺷﻜﻢ، ﭼﻮن ﺧﻮن از رگ، آن دم ﺟﻬﻴﺪزﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان و اﺳﻼم /648
ﭘﺪر ﺧﻨﺪه ﺑﺮ ﮔﺮﻳﻪام زد ﻛﻪ ﻫﺎن وﻃﻦ داری آﻣﻮز از ﻣﺎﻛﻴﺎن
(ﺳﺘﻮده، ص 15-12 ).
ﻛﺎر ﺑﻌﺪی ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﺆﺳﺴﺔ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم «ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ ﻓﺎرﺳﻲ» اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ
ﻓﻀﻞ ﺗﻘﺪم و ﺗﻘﺪم ﻓﻀﻞ ﻋﻼﻣﺔ ﺑﺰرﮔﻮار، اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ «ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ ﻓﺎرﺳﻲ» ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ. ﻣﺘﻮﻟﻴﺎن ﻣﺆﺳﺴﺔ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ
دﻫﺨﺪا ﺑﻪ ﺗﺪوﻳﻦ و اﻧﺘﺸﺎر ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﭘﺮﻣﺤﺘﻮا و ﭘﺮﺣﺠﻢ دﺳﺖ زدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ ﺗﻔﺎوت دارد. اﮔﺮ در ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا
اﻋﻼم ﻛﻨﺎر واژه ﻫﺎ ﻗﺮار دارد و اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ داﻳﺮة اﻟﻤﻌﺎرﻓﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ، از ﺟﻬﺖ آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻫﻨﻮز
در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ داﻳﺮهاﻟﻤﻌﺎرف ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد؛ و اﻧﮕﻴﺰه ﭼﻨﺎن ﺑﻮد ﺗﺎ ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣĤﺧﺬ دﻳﮕﺮ دﺳﺘﺮﺳﻲ
ﻧﺪاﺷﺖ، ﻫﻤﺮاه واژه ﻫﺎ و ﺗﺮﻛﻴﺐﻫﺎ اﻋﻼم و ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﻣﻔﻴﺪ آنﻫﺎ را در ﻛﻨﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ در ﺣﺎل ﺣﺎﺿﺮ
ﺗﺄﻟﻴﻒ داﻳﺮهاﻟﻤﻌﺎرف روﻧﻖ دارد و داﻳﺮهاﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ و ﻣﻌﺘﺒﺮی ﭼﻮن " داﻳﺮهاﻟﻤﻌﺎرف ﺷﻴﻌﻪ" و"داﻧﺸﻨﺎﻣﺔ ﺑﺰرگ
ﻓﺎرﺳﻲ" و... در ﺣﺎل ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﺄﻟﻴﻒ اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در «ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ ﻓﺎرﺳﻲ» اﻋﻼم ﻛﻨﺎر واژه ﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ و در ﻋﻮض
ﻟﻐﺎت و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ً ﻇﺎﻫﺮا ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮی در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﻛﺎرﺑﺮد ﻛﻠﻤﺔ «ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ» اﻣﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ؛ ﭼﻪ
در اﻳﻦ ﭼﻬﻞ- ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل اﺧﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎری از ﻣﺘﻮن ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ، ادﺑﻲ، ﺗﺎرﻳﺨﻲ، ﻣﺴﺎﻟﻚ و ﻣﻤﺎﻟﻚ، ﻛﻼﻣﻲ و ﺣﻜﻤﻲ...
ﺗﺼﺤﻴﺢ و اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ «ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ ﻓﺎرﺳﻲ» ﺑﺎﻳﺪ از ﺟﻬﺖ ﻣﺤﺘﻮا و ﮔﺴﺘﺮدﮔﻲ ﻟﻐﺎت و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت
ﻛﺎﻣﻞ ﺗﺮ از «ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ ﻓﺎرﺳﻲ» ﺑﺎﺷﺪ.
دﻛﺘﺮﺳﻴﺪﺟﻌﻔﺮﺷﻬﻴﺪی ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ:
«ﻛﺎرﻫﺎی ﺑﺰرگ ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﻛﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ و ﮔﺴﺘﺮدهای را ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ، ﺑﻲ اﺷﻜﺎل ﻧﻴﺴﺖ.»
ﻳﻜﻲ از ﻣﺰاﻳﺎی «ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ ﻓﺎرﺳﻲ» ﭼﺎپ و اﻧﺘﺸﺎر آن در ﺳﻪ اﻧﺪازة ﺑﺰرگ، ﻣﺘﻮﺳﻂ، ﻛﻮﭼﻚ اﺳﺖ. ﺗﺎ ﻛﻨﻮن از
ﻗﻄﻊ ﺑﺰرگ18 ﺟﻠﺪ (ج 2-20 و ج 16 ﻫﻨﻮز ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ)، ﻣﺘﻮﺳﻂ 11 ج و ﻛﻮﭼﻚ2 ج ﭼﺎپ ﺷﺪه. ﺷﺮوع ﭼﺎپ
ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺟﻠﺪ آن دیﻣﺎه 1361 اﺳﺖ و آﺧﺮﻳﻦ ﺷﻤﺎره ﺷﻬﺮﻳﻮر 1376 اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ. ﻣﺪﺧﻞ «آ» از «آﻳﻴﻨﻪ ﻫﻮش»
6 ﺟﻠﺪ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻞ ﺷﺪه و ﻣﺪﺧﻞ «اﻟﻒ» از «ا- اﻏﻴﻞ» 12 ﺟﻠﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﻗﺺ اﺳﺖ و ﻣﺠﻠﺪاﺗﻲ را در ﭘﻲ دارد. ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ
ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻮﺗﺎه و اﺟﻤﺎﻟﻲ ﻗﻄﻊ ﺑﺰرگ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ. اﺷﺎره ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﻧﻜﺘﻪ ﻫﺎ ﻧﺸﺎن
دﻫﻨﺪة اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺖ و ذرهای از ارزش آن ﻧﻤﻲﻛﺎﻫﺪ؛ زﻳﺮا ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻧﺒﺎﻟﺔ ﻛﺎر ﻧﻴﻚ ﭘﺎﺳﺪاران زﺑﺎن
ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺘﺎب ﻟﻐﺖ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ.
ﺑﻌﻀﻲ از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت و اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺗﻮﺿﻴﺢ دارد ﻛﻪ ﻣﺆﻟﻒ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺗﻮﺿﻴﺢ
ﻋﻠﻤﻲ و دﻗﻴﻖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺑﺎر ﻋﻠﻤﻲ آن ﻛﻠﻤﻪ ﺑﺎﺷﺪ. ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻣﺤﺘﺮم در ﺗﻌﺮﻳﻒ واژة «آﺑﺸﻨﺎس» آوردهاﻧﺪ:
«آن ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﺪ در زﻳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﺠﺎ آب ﻫﺴﺖ و ﻛﺠﺎ ﻧﻴﺴﺖ و آن ﻛﻪ در ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﺟﺎی ﭼﺸﻤﻪ ﻫﺎ و ﻣﻨﺎﺑﻊ آبﻫﺎی
ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ از روی ﻣﺸﺨﺼﺎت ﺧﺎک ﻣﻬﺎرت دارد. ﻣﻘﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﺪام زﻣﻴﻦ را آﺑﺴﺖ و ﻛﺎرﻳﺰ در آن ﺗﻮان ﻛﺮدن و
ﻛﺪام را ﻧﻴﺴﺖ. آﺑﺸﻨﺎﺳﻲ: ﻋﻤﻞ آﺑﺸﻨﺎس»
ﻋﻼوه ﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﻲ ﺷﻚ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ ﻣﻄﻠﻊ اﻧﺪ ﻛﻪ «آﺑﺸﻨﺎﺳﻲ» ﺧﻮد رﺷﺘﻪای از رﺷﺘﻪﻫﺎی ﻋﻠﻮم دﻗﻴﻖ و
ﭘﺮداﻣﻨﺔ اﻣﺮوزی اﺳﺖ و «آﺑﺸﻨﺎس» ﻓﺮدی ﻣﺘﺨﺼﺺ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻳﻦ ﻣﺪﺧﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻋﻠﻤﻲ و
اﻣﺮوزی ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ. ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺑﺨﻴﺰ و آﺑﺨﻴﺰداری... . ﻧﮕﺎرﻧﺪه در ﻧﮕﺎﻫﻲ ﻛﻮﺗﺎه و ﮔﺬرا ﺑﻪ ﺑﻌﻀﻲ ﻛﺘﺎبﻫﺎ ﺑﻪ
واژه ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﻪ در ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ اﺷﺘﻤﺎل و ﮔﺴﺘﺮدﮔﻲ آن ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ: آﻟﻮﻓﺞ/ آﻟﻮﻓﺞ ﺧﻮاﻧﺪن: «ﻣﮕﺮ649 / ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان
ﻛﻪ ﻣﺮ آﻟﻮﻓﺞ ﺧﻮاﻧﻴﺪ، ﻳﻘﻴﻦ داﻧﻴﺪﻛﻪ ﻋﻘﻠﻢ ﺑﺮﺟﺎﺳﺖ» (ﺗﺮﺟﻤﺔ آﻳﺔ 94 از ﺳﻮرة ﻣﺒﺎرﻛﻪ ﻳﻮﺳﻒ) آﻟﻮﻓﺞ ﺧﻮاﻧﻴﺪ= ﺗﻔﻨﺪون
درﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺸﻒ اﻻﺳﺮار، ﻣﻌﺎدل «ﺗﻔﻨﺪون»، «ﻧﺎدان و ﻧﺎﺑﻜﺎر ﺧﻮاﻧﻴﺪ» و در ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻗﺼﻪﻫﺎی ﻗﺮآن «ﺑﺨﺮﻓﻲ
ﻣﻨﺴﻮب ﻛﻨﻴﺪ» آورده اﺳﺖ. واژة «آﻟﻮﻓﺞ» را در ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎی ﻟﻐﺘﻲ ﻛﻪ در دﺳﺘﺮس داﺷﺘﻢ، ﻧﻴﺎﻓﺘﻢ؛ اﻣﺎ از واژهﻫﺎی
ﻣﺘﺮادﻓﻲ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﺑﻌﻀﻲ ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮدهاﻧﺪ، ً ﻇﺎﻫﺮا ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﻣﻌﻨﻲ «ﻧﺎدان، ﻧﺎﺑﻜﺎر، ﺧﺮف» ﺑﺎﺷﺪ. در ﺑﺮرﺳﻲ
واژهﻫﺎی ﻛﺘﺎب ﻧﻔﻴﺲ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻗﺼﻪﻫﺎی ﻗﺮآن ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻋﺘﻴﻖ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮری ﺑﻪ واژه ﻫﺎﻳﻲ
ﺑﺮﺧﻮردم ﻛﻪ در «ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ ﻓﺎرﺳﻲ» ﻧﻴﺎﻓﺘﻢ.
آزآور = ﺣﺮﻳﺺ، ج1، ص 342. آزورﺗﺮﻳﻦ= َاﺣﺮص، ج1، ص 16. َاﻫﻨﮓ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن= َاﻣﻴﻦ، ج 1، ص 167. َاﻳﻴﺪه
= ﻗﺒﺲ،ج2، ص618. َاﻳﻴﺪه ﻫﺎ = ﺷﺮر، ج2، ص1285. از ﭘﺲ درآﻳﻨﺪﮔﺎن = ﺧﻼﺋﻒ، ج1، ص234 . از ﭘﺲ
ﻓﺮاآﻳﻨﺪﮔﺎن = ﺗﺎﺑﻌﻴﻦ، ج2، ص703 . از ﭘﺲ ﻓﺮازآﻳﻨﺪه = ﺗﺒﻴﻊ، ج1، ص539 . از ﭘﺲ ﻓﺮا ﺷﺪن = اﺗﺒﺎع، ج1، ص30 .
ﺗﻔﺴﻴﺮی ﺑﺮ ﻋﺸﺮی از ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ: آبﺧﺎﻧﻪ= «ﺣﺎﺟﺘﺶ ﻧﻴﺎﻳﺪ ﺑĤب ﺧﺎﻧﻪ و ﻃﻬﻮر ﺟﺎی رﻓﺘﻦ». آبﺧﻮر= «ﺧﺪاوﻧﺪ
ﺗﻌﺎﻟﻲ از ﺑﻬﺮ ﺗﻮ ﺟﻮﻳﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد از ﺑﻬﺮ آب ﺧﻮر ﺗﺮا». ﻓﻀﺎﻳﻞ ﺑﻠﺦ: آﺑﺠﺎﻣﻪ= «آﺑﺠﺎﻣﻪ ﺑﻴﺎر و آب ﻃﻬﺎرت». آﺑﺠﺎﻣﻪ =
«ﺟﺎم آﺑﺨﻮری و ﻇﺮف آﺑﺮا ﮔﻮﻳﻨﺪ.»
آب ﺑﺮ رﺧﺴﺎر راﻧﺪن .
ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎی دو زﺑﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﺗﺪوﻳﻦ ﻳﺎﻓﺘﻪ، از ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎی ﻟﻐﺖ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ
اﺳﺖ. در اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ ﻣﻌﺎدل ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﻲ واژهﻫﺎی ﺑﻜﺮ، ﻛﻤﻴﺎب، ﻧﻮ و ﺧﻮش آﻫﻨﮓ ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ، ﻻزم اﺳﺖ
اﻣﺮوزه از اﻳﻦ ﻧﻮع ﻛﺘﺎبﻫﺎی ﻟﻐﺖ ﻛﻪ ﮔﻨﺠﻴﻨﺔ ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎی واژهﻫﺎی زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ، اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد، ﭼﻪ از ﺟﻬﺖ
ﻧﮕﻬﺪاری اﻳﻦ واژه ﻫﺎ و ﭼﻪ از ﺑﺎب ﻛﺎرﺑﺮد ﺷﻤﺎری از آنﻫﺎ ﻛﻪ ﻏﺮاﺑﺖ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻧﺪارد و ﺧﻮشآﻫﻨﮓ و ﮔﻮشﻧﻮاز
اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺗﺎزهای ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻣﺆﻟﻔﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ - ﻛﻪ ﺧﻮد اﺳﺘﺎداﻧﻲ ﺗﻮاﻧﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ - در اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ
ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎص دارﻧﺪ؛ وﻟﻲ در ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻌﺪادی از واژهﻫﺎی ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﻨﺪرج ﺑﻌﻀﻲ از اﻳﻦ
ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ را ﻧﻴﺎﻓﺘﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎری از آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻣﻲﺷﻮد: اﻋﺘﻼج: ﮔﻼوﻳﺰ ﺷﺪن و ﻛﺎرزار ﻛﺮدن. ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ
ﺑﻴﺎوﻳﺨﺘﻦ- «ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ، ج19، ص 2855». در ﻓﺮﻫﻨﮓ ارزﺷﻤﻨﺪ ﻣﺼﺎدر اﻟﻠﻐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﻌﺎﻧﻲ ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ دو ﻣﻌﻨﻲ دﻳﮕﺮ
اﺷﺎره دارد: ﺳﺨﺖ ﺟﻨﺒﺎن ﺷﺪن ﻣﻮج درﻳﺎ (ﻛﻪ ً ﺗﺼﺎدﻓﺎ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﺷﺎﻫﺪ ﻣﺜﺎﻟﻲ ﻛﻪ از «دره ﻧﺎدره» در ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ آﻣﺪه
ارﺗﺒﺎط دارد.) و دراز ﺷﺪن ﻧﺒﺎت زﻣﻴﻦ. ﻧﻴﺰ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺗﺎج اﻟﻤﺼﺎدر، ج 2، ص 676 دﻳﺪه ﺷﻮد.
اﻋﺘﻮار: ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ در رﺳﻴﺪن، ﭘﻴﺎﭘﻲ آﻣﺪن، ج 20، ص 2864، از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ، ﺗﺎج اﻟﻤﺼﺎدر، ج 2، ص
713 – ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﻓﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ، ﻣﺼﺎدراﻟﻠﻐﻪ، ص 293.
اﻋﺜﺎر: اﻃﻼع دادن، ﻣﻄﻠﻊ ﻛﺮدن، ج 2، ص 2864 . زﻳﺎن زده ﻛﺮدن، ﺷﻜﺴﺘﻦ اﺳﺘﺨﻮان ﭘﺲ ﺟﺒﻮر، ﻣﺼﺎدر اﻟﻠﻐﻪ،
ص 7 . ﺷﻜﺴﺘﻦ اﺳﺘﺨﻮان ﭘﺲ از ﺟﺒﺮ. ﺗﺎج اﻟﻤﺼﺎدر، ج 2، ص439
15. ﺑﺮرﺳﻲﻫﺎی اﻧﺘﻘﺎدی در ﻣﻮرد ﻛﺘﺎب، ﻣﻘﺎﻻﺗﻲ ﻛﻪ در ﻣﻮرد آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ.
داوری داﻧﺸﻤﻨﺪان:
1- ﻋﻼﻣﺔ ﻣﺮﺣﻮم ﻗﺰوﻳﻨﻲ در ﻣﻘﺪﻣﺔ ﺗﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﻓﻆ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ:زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان و اﺳﻼم /650
«دوﺳﺖ ﻓﺎﺿﻞ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺎ آﻗﺎی ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ دﻫﺨﺪا ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻗﺮﻳﺐ ﺳﻲ ﺳﺎل اﺳﺖ ﺑﺪون ﻓﺘﻮر و ﺗﻮاﻧﻲ
ﻣﺸﻐﻮل ﺟﻤﻊآوری ﻣﻮاد ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺎﻣﻌﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮای زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ، ﺑﺎ ﺷﻮاﻫﺪ ﻛﺜﻴﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻔﺼﻞ ﻣﺘﻨﻮع ﻣﺒﺴﻮط ﺑﺮای
ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﻌﺎﻧﻲ ﺣﻘﻴﻘﻲ و ﻣﺠﺎزی ﻫﺮ ﻛﻠﻤﻪ و ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻣﺘﺠﺎوز از ﻳﻚ ﻣﻴﻠﻴﻮن ورﻗﺔ ﻳﺎدداﺷﺖ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص ﺟﻤﻊ
ﻛﺮدهاﻧﺪ و اﮔﺮ روزی انﺷﺎءاﷲ اﺳﺒﺎب ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻧﻤﺎﻳﺪ و اﻳﻦ ﻣﺴﻮدات ﺧﺎرج از ﺣﺪ اﺣﺼﺎ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﭘﺎکﻧﻮﻳﺲ
ﻣﺒﺪل ﮔﺮدد، ﺑﺰرگ ﺗﺮﻳﻦ و ﺟﺎﻣﻊ ﺗﺮﻳﻦ و ﻧﻔﻴﺲﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ از آن ﻋﻤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﺑﺮای
زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻓﺮاﻫﻢ آورده ﺷﺪه و ﮔﻮﻳﺎ ﻣﺘﺠﺎوز از ﺻﺪ ﻫﺰار ﺑﻴﺖ ﺷﻌﺮ ﻣﻠﺘﻘﻂ از اﻏﻠﺐ دواوﻳﻦ ﺷﻌﺮاء ﻣﺸﻬﻮر و ﻏﻴﺮ
ﻣﺸﻬﻮر ﺑﺮای ﺷﻮاﻫﺪ اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺠﻴﺐ ﺟﻤﻊ ﻛﺮدهاﻧﺪ».
2- ﻫﻢ ﻣﺮﺣﻮم ﻗﺰوﻳﻨﻲ درﺑﺎرة ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ:
«ﻧﺨﺴﺖ ﭼﻴﺰی ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﻫﻤﻪ ﺟﻠﺐ ﻧﻈﺮ ﺧﻮاﻧﻨﺪه را ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ، ﻛﺜﺮت ﺷﻮاﻫﺪ ﻓﺰون از ﺣﺪ ﺷﻤﺎر اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ
اﺳﺖ... اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻈﻴﻢ اﻟﺤﺠﻢ ﺟﻠﻴﻞ اﻟﺸﺄن ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺟﻨﺒﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻟﻐﻮی ﺧﻮد ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﻳﻲ
ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. از ﻗﺮﻳﺐ دوﻳﺴﺖ ﻫﺰار ﺑﻴﺖ ﺷﻌﺮ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻌﺮا زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ از اﻗﺪم ازﻣﻨﻪ ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻛﻪ اﻏﻠﺐ
آنﻫﺎ از ﻧﺴﺦ ﺧﻄﻲ دواوﻳﻦ و ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﻫﺎ - ﻛﻪ دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺮای ﻫﻤﻪ ﻛﺲ آﺳﺎن ﻧﻴﺴﺖ و رد ﻋﺮض اﻳﻦ
ﻣﺪت اﻳﺸﺎن ﻣﺘﺪرﺟﺎ ﺟﻤﻊ ﻛﺮدهاﻧﺪ - اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﻲﺷﻮد، اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از
اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻫﻴﭻ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺷﺒﻴﻪ آن در ﺑﺴﻂ و وﺳﻌﺖ ﻟﻐﺎت و ﻫﻴﭻ ﺳﻔﻴﻨﻪ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از اﺷﻌﺎر ﻧﻴﺰ ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻌﺖ
و ﻛﺜﺮت ﻋﺪه اﺷﻌﺎر ﻛﺴﻲ ﺟﻤﻊ ﻧﻜﺮده و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﻮده ﻛﻪ وﻗﺘﻲ آﻗﺎی دﻫﺨﺪا در ﺣﻴﻦ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻣﺴﻮدات و
ﭘﺎکﻧﻮﻳﺲ ﻛﺮدن آن ﻓﻴﺶﻫﺎ ﺑﺮای ﺗﻬﻴﺔ ﭼﺎپ ﻣﺠﻠﺪ اول ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺰ دو ﺳﻪ ﻳﺎ ﺳﻪ ﭼﻬﺎر ﺷﺎﻫﺪ ﻛﻪ
ﺑﺮای ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻣﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﺣﺪاﻗﻞ ﺿﺮورت دارد، ﻣﺎﺑﻘﻲ ﺷﻮاﻫﺪ را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺣﺬف ﻛﻨﻨﺪ، ﺑﻌﻀﻲ از دوﺳﺘﺎن اﻳﺸﺎن ﺑﺎ
اﺻﺮار و ﭘﺎ ﻓﺸﺎری از اﻳﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺶ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻧﻜﻨﻨﺪ و اﻳﻦ ﻫﻤﻪ اﺷﻌﺎر ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻮن دل و زﺣﻤﺖ
زﻳﺎد در ﻣﺪت ﻣﺘﻤﺎدی ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ از دواوﻳﻦ ﺧﻄﻲ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺷﻌﺮای ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺘﺨﺮاج ﻛﺮدهاﻧﺪ، ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﻪ آب ﻧﺮﻳﺰﻧﺪ
و ﻧﺘﻴﺠﻪ زﺣﻤﺖ ﺳﻲ ﺳﺎﻟﻪ را ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻫﺒﺎی ﻣﻨﺜﻮرا ﻧﻜﻨﻨﺪ و ﻋﻤﻮم ﻗﺮاء را از اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﻋﺪة ﻋﺠﻴﺐ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ
اﺷﻌﺎر ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺷﺎﻫﺪ ﻛﻠﻤﻪ ﻳﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮی ﺟﻤﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﺲ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻴﺘﻲ ﻳﺎ ﻣﺼﺮاﻋﻲ ﻳﺎ ﻓﻘﻂ ﭼﻨﺪ ﻛﻠﻤﻪ از
ﺑﻴﺘﻲ از ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻋﺪه ﻻﻳﺘﻨﺎﻫﻲ ﺷﻌﺮا ﻛﻪ اﺷﻌﺎرﺷﺎن در اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻨﺪرج اﺳﺖ، در ﺣﻔﻆ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎﺑﻘﻲ را
ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮده و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻪ آن را ﺑﻪ دﺳﺖ آورد، ﺑﻪ ﻣﺠﺮد رﺟﻮع ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻛﻠﻤﺎت ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ آن ﺑﻴﺖ در اﻳﻦ
ﻓﺮﻫﻨﮓ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺳﻬﻮﻟﺖ آن ﺑﻴﺖ را و ﻧﺎم ﻗﺎﻳﻞ آن را ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﻼوه ﺑﺮ
ﺟﻨﺒﻪ ﻟﻐﻮی و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻳﻚ ﻛﺸﻒ اﻻﺑﻴﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻮدﻣﻨﺪ و ﺳﻬﻞ اﻟﺘﻨﺎوﻟﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑﺮای 200000 اﻟﻲ 250000
ﺷﻌﺮ ﻓﺎرﺳﻲ از ﺟﻤﻴﻊ ﻳﺎ ﺟﺰء اﻋﻈﻢ ﺷﻌﺮای ﻓﺎرﺳﻲ از ﻗﺪﻳﻢ ﺗﺮﻳﻦ ازﻣﻨﻪ اﻟﻲ اﻳﺎﻣﻨﺎ ً ﻫﺬا (ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮد ﺑﺎ ﻛﺸﻒ اﻵﻳﺎت
ﻣﻌﺮوف ﻓﻠﻮﮔﻞ)
3- ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻟﻮﻳﻲ ﻣﺎﺳﻴﻨﻴﻮن (اﺳﺘﺎد ﻛﻠﮋ دﻓﺮاﻧﺲ و ﻣﺪرﺳﻪ ﻋﻠﻮم ﻋﺎﻟﻴﻪ ﭘﺎرﻳﺲ) ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا را اﺛﺮی
Herculeux (ﻫﺮﻛﻮل آﺳﺎ) ﻧﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ.
4- ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻫﺎﻧﺮی ﻣﺎﺳﻪ (اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﭘﺎرﻳﺲ و رﺋﻴﺲ ﺳﺎﺑﻖ ﻣﺪرﺳﻪ اﻟﺴﻨﻪ ﺷﺮﻗﻴﻪ و ﻣﺴﺘﺸﺮق ﻣﻌﺮوف
ﻓﺮاﻧﺴﻮی) ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ را اﺛﺮی ﻓﻨﺎﻧﺎﭘﺬﻳﺮ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ.
5- ﻣﺠﻠﻪ Abstract Islamica (ﻣﺴﺘﺨﺮج از ﻣﺠﻠﻪ ﺗﺘﺒﻌﺎت اﺳﻼﻣﻲ، ﺳﺎل 1950) ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ:651 / ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان
«ع. دﻫﺨﺪا، ﺗﻬﺮان، ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ ﻣﺠﻠﺲ .ﻗﻄﻊ وزﻳﺮی از «آ» ﺗﺎ «اﺑﻮﺳﻌﺪ» 1325. از «اﺑﻮﺳﻌﺪ» ﺗﺎ «اﺛﺒﺎت» 1325 .
ع. دﻫﺨﺪا، ﻃﻲ ده ﺳﺎل ﻛﺎر و ﻛﻮﺷﺶ ﻣﻮادی ﺑﺮای ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻛﺒﻴﺮ ﺑﻪ ﻧﺤﻮه داﻳﺮهاﻟﻤﻌﺎرف ﮔﺮد آورده و آن
ﺣﺎوی ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻟﻐﺎت ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺗﺘﺒﻊ و اﺳﺘﻘﺼﺎء ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ و اﻧﺘﻘﺎدی ﻫﻤﻪ ﻛﺘﺐ ﻟﻐﺖ و ﻧﻴﺰ از ﻋﺪه ﺑﺴﻴﺎری از
ﻣﺘﻮن اﺳﺘﺨﺮاح ﺷﺪه و دارای ﺷﻮاﻫﺪ و اﻣﺜﻠﻪ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ و ﻋﻼوه ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺗﺎ ﺳﺮ ﺣﺪ اﻣﻜﺎن ﺷﺎﻣﻞ اﻋﻼم ﺗﺎرﻳﺨﻲ و
ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﺴﺘﺨﺮﺟﻪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﺮﻗﻲ و اروﭘﺎﻳﻲ اﺳﺖ. ﺟﺰوات اﻳﻦ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻋﻈﻴﻢ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻮادی ﻛﻪ ﺟﻬﺖ ﻃﺒﻊ
ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻲﺷﻮد، ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﮔﺮدد.»
6- ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻗﺮﻳﺐ 6000 ﺻﻔﺤﻪ از ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻃﺒﻊ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ. ﻗﻄﻊ ﺻﻔﺤﺎت ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ 25 × 35
ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ و ﻫﺮ ﺻﻔﺤﻪ دارای 3 ﺳﺘﻮن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺮوف 12 رﻳﺰ ﭼﺎپ ﻣﻲﺷﻮد .
ﭼﻬﻞ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﻣﺠﺎﻫﺪه :
ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا ﻣﺤﺼﻮل ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﺪاوم و ﻛﻮﺷﺶﻫﺎی ﺧﺴﺘﮕﻲ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﭼﻬﻞ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﻪ ﻋﻼﻣﻪ دﻫﺨﺪاﺳﺖ ؛
وﻟﻲ ﻧﻜﺘﻪ ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺿﻤﻦ ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﮔﺮانﻣﺎﻳﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ اﺛﺮ ﺟﺎوﻳﺪ و ﻣﻬﻢ ﻛﻪ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ ﺑﺎﺷﺪ
ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬاری ﻧﺸﺪه؛ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺘﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﺪه ﻧﻴﺰ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ .
اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ را ﻣﺤﻘﻘﺎن در ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺧﻂ ﻓﺎرﺳﻲ از ﻗﺒﻴﻞ ﻧﻘﻄﻪدار ﺑﻮدن و ﺟﺪاﻳﻲ ﺣﺮﻛﺎت از
ﺣﺮوف و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ در ﻧﺘﻴﺠﺔ آﺷﻨﺎ ﻧﺒﻮدن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺎﺗﺒﺎن ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را اﺳﺘﻨﺴﺎخ ﻣﻲﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻧﺒﻮدن روح
اﻣﺎﻧﺖ و ﺑﻲ اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻣﻮارﻳﺚ ﻣﻠﻲ در اﻛﺜﺮ آﺛﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺪرت ﻣﻲﺗﻮان ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺧﻄﻲ ﻳﺎ ﭼﺎﭘﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ آورد ﻛﻪ
ﺧﺎﻟﻲ از اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺎﺷﺪ. اﺳﺘﺎد دﻫﺨﺪا ﺑﻪ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺘﻮن ﻣﺬﻛﻮر ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ.(ﮔﻨﺎﺑﺎدی، ص 219).
16- ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺮای ﺗﻬﻴﺔ ﻣﻮاد ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ
ﻋﻈﻴﻢﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎر دﻫﺨﺪا ﺗﻬﻴﺔ ﻣﻮاد ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ اﺳﺖ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺗﺄﻟﻴﻒ وﭼﺎپ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻛﺘﺎب ﻛﻪ
در ﺣﻴﺎت ﺧﻮد آن ﻣﺮﺣﻮم ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ، ﻛﺎری دﺷﻮار و ﺗﺎﺣﺪی ﺟﺎﻧﻜﺎه ﺑﻮده اﺳﺖ.
اﺳﺘﺨﺮاج ﻟﻐﺎت از ﺣﺪود ﻧﻴﻤﻪ اول دﻫﻪ ﺳﻮم ﻗﺮن ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮی ﻗﻤﺮی و ﻧﻴﻤﻪ دوم دﻫﻪ آﺧﺮ ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ
ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﻲ آﻏﺎز ﺷﺪه و ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺣﻴﺎت دﻫﺨﺪا اداﻣﻪ داﺷﺖ. دﻫﺨﺪا در ﺛﺒﺖ ﻣﻌﺎﻧﻲ وﻗﺘﻲ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺑﺮای ﻟﻐﺖ
اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﺮده ﺑﻮد، ﻗﻄﻌﻲ ﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻛﻨﺎر آن ﻣﻌﻨﻲ و در داﺧﻞ دو اﺑﺮو ﺣﺮف ﻣﻴﻤﻲ ﺛﺒﺖ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ، ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﺔ
رﻣﺰ ﺑﻮدن ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻼﻣﺖ ﻗﻄﻌﻴﺖ ﺻﺤﺖ آن ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺮای آن ﻛﻠﻤﻪ. ﻏﺎﻟﺐ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ
را ﻛﻪ دﻫﺨﺪا ﺑﺎ اﻳﻦ روش ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﻓﻴﺶ ﺑﺮداری ﻛﺮده، اﻣﺮوزه در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﺔ ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ. آن دﺳﺘﻪ
از ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺣﻮال ﻳﺎ اﻋﻼم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻛﻪ دﻫﺨﺪا ﺧﻮد ﺗﻬﻴﻪ دﻳﺪه ﻳﺎ دﺳﺘﻴﺎران ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻳﺸﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﺘﺎد اﺣﻤﺪ ﺑﻬﻤﻨﻴﺎر
و اﺳﺘﺎد ﻫﻤﺎﺋﻲ و آﻗﺎی ﺷﻌﺮاﻳﻲ و ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻜﺎران ﺑﻌﺪی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺮوﻳﻦ ﮔﻨﺎﺑﺎدی و آﻗﺎی دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺪ ﺟﻌﻔﺮ
ﺷﻬﻴﺪی آﻣﺎده ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ، ً ﻏﺎﻟﺒﺎ ﺑﺮ ﺑﺮﮔﻪﻫﺎی ﺑﺰرگ ﻳﻌﻨﻲ ﺻﻔﺤﺎت ﻗﺎﺑﻞ ارﺳﺎل ﺑﻪ ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺑﺪﻳﻦ-
ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺣﺪود ﻳﻚ ﭼﻬﺎرم ﺗﺎ ﻳﻚ ﭘﻨﺠﻢ ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎی ﻟﻐﺖ، دﺳﺖ ﺧﻂ ﺧﻮد دﻫﺨﺪاﺳﺖ؛ اﻣﺎ در ﻣﻮرد ﻓﻴﺶﻫﺎی
اﻋﻼم اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ. ﺑﺮﮔﻪ ﻫﺎ و ﻳﺎدداﺷﺖﻫﺎی ﻟﻐﺖ را ﻛﻪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺗﻬﻴﻪ آﻧﻬﺎ را ﺷﺮح دادﻳﻢ و ﺷﻤﺎرﺷﺎن
ﺑﻪ دو ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺑﺮآورد ﻣﻲﺷﻮد، ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ اﻟﻔﺒﺎﻳﻲ و در دﺳﺘﻪﻫﺎی ً ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺻﺪ ﺑﺮﮔﻪای ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻨﺪی ﻣﻲ -زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮان و اﺳﻼم /652
ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻃﻲ ﺳﻲ و ﺷﺶ ﺳﺎل دورة ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﭼﺎپ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ ﺧﻮد دﻫﺨﺪا و دﺳﺘﻴﺎراﻧﺶ آﻧﻬﺎ را ﻣﺒﻨﺎی ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺑﺨﺸﻲ
از ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ و ﺗﺄﻟﻴﻒ آن ﻗﺮار ﻣﻲداده اﻧﺪ .
ﺗﺼﺎوﻳﺮ: ﺗﺼﺎوﻳﺮ ﻧﺒﺎﺗﺎت و ﺣﻴﻮاﻧﺎت و رﺟﺎل ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻧﻘﺸﻪﻫﺎی اﻣﺎﻛﻦ و ﺟﺪول آﻣﺎرﻫﺎی اﻗﺘﺼﺎدی و اﻟﻔﺒﺎی ﻣﻠﻞ
ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﻪ در ﻃﻲ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ آﻣﺪه، ﺑﺮ ارج اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ارﺟﻤﻨﺪ اﻓﺰوده اﺳﺖ و در ﺗﻔﻬﻴﻢ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ (ﻣﻘﺪﻣﻪ
ﻟﻐﺖ ﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا).
ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎﺳﻲ :
1. اﺣﺘﺸﺎﻣﻲ، ﺷﻌﻠﻪ، ﺗﺤﻠﻴﻞ اﺳﺘﻨﺎدی ﻣﺪﺧﻞﻫﺎی اﻋﻼم ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا، ﭘﺎﻳﺎنﻧﺎﻣﻪ ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﻲ ارﺷﺪ ﻋﻠﻮم ﻛﺘﺎﺑﺪاری و
اﻃﻼع رﺳﺎﻧﻲ، داﻧﺸﮕﺎه آزاد واﺣﺪ ﻋﻠﻮم و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت1382.
2. اﺣﻤﺪی ﮔﻴﻮی، ﺣﺴﻦ، آﻳﻴﻦ ﭘﮋوﻫﺶ و ﻣﺮﺟﻊ ﺷﻨﺎﺳﻲ، ﺗﻬﺮان، ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻧﺸﺮ ﻫﻤﺎ 1373،/ ص 37-40 .
3. دﺑﻴﺮ ﺳﻴﺎﻗﻲ، ﻣﺤﻤﺪ ،دﻫﺨﺪای ﻣﺤﻘﻖ . ﺗﻤﺎﺷﺎ، ﺳﺎل ﺷﺸﻢ، ﺷﻤﺎره 1355 ،269، ص 42-44
4. دﺑﻴﺮ ﺳﻴﺎﻗﻲ، ﻣﺤﻤﺪ، ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا . ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا، ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎرات و
ﭼﺎپ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان 1373.
5. دﻫﺨﺪا، ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ، ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ،/ج 4 ،/ ذﻳﻞ «ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺷﺪن»، 1377.
6. ﻫﻤﻮ، ﮔﺰﻳﺪه آﺛﺎر دﻫﺨﺪا / اﻧﺘﺨﺎب و ﺷﺮح ﺣﺴﻦ اﺣﻤﺪی ﮔﻴﻮی: ﻫﻴﺌﺖ ﻣﺸﺎوران ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ادب ﻓﺎرﺳﻲ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻌﺎر، ﺣﺴﻦ اﻧﻮری
– ﺗﻬﺮان: ﻧﺸﺮ ﻗﻄﺮه، 1375 ص 27-26.
7. ﺳﺘﻮده، ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ، ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا از آﻏﺎز ﺗﺎ اﻣﺮوز، ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺣﺎﻓﻆ، ﺷﻤﺎره 1383.
8. زﻧﮕﻨﻪ، ﻋﺰت اﷲ. ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺎ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻬﻴﺪی. ﺗﻤﺎﺷﺎ، ﺳﺎل ﭘﻨﺠﻢ، ﺷﻤﺎره 14 ،218 ﺗﻴﺮ1354 ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﻛﻨﻨﺪه.
9. ﺳﺘﻮده، ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ، ﻣﺮﺟﻊﺷﻨﺎﺳﻲ و روشﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﺤﻘﻴﻖ در ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ، ﺗﻬﺮان: ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺘﺐ ﻋﻠﻮم
اﻧﺴﺎﻧﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﻫﺎ (ﺳﻤﺖ)، 1374.
10. ﺷﻬﻮازی ﺑﺨﺘﻴﺎری، ﺳﺘﺎر، ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺟﺮاﻳﺪ در ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا: 59 اﺷﺘﺒﺎه ذﻳﻞ ﻟﻐﺖ ﺟﺮﻳﺪه، ﻧﺸﺮﻳﻪ ﻗﺪس، 1381.
11. ﺻﺎدﻗﻲ، دوﺳﺘﻌﻠﻲ، ﻋﻼﻣﻪ ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ دﻫﺨﺪا و ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ ﭼﺎپ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ، ﻋﺼﺮ ﭘﻨﺞ ﺷﻨﺒﻪ ﺷﻤﺎره 7 و 8 .
12. ﮔﻨﺎﺑﺎدی، ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺮوﻳﻦ، ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا . داﻧﺶ ﺳﺎل دوم ﺷﻤﺎره 1330 ،8 .
13. ﻟﺒﺎﻓﻲ، ﻣﻴﺘﺮا، ﮔﺬری ﺑﺮ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا: ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻫﻔﺘﻢ اﺳﻔﻨﺪ، ﭼﻬﻞ و ﭘﻨﺠﻤﻴﻦ ﺳﺎل روز درﮔﺬﺷﺖ ﻋﻠﻲ اﻛﺒﺮ دﻫﺨﺪا، ﻧﺸﺮﻳﻪ
ﻛﺘﺎب ﻫﻔﺘﻪ –373، ﺷﻤﺎره 1379 ،115 .
14. ﻣﺼﺎﺣﺐ، ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ، داﻳﺮهاﻟﻤﻌﺎرف ﻓﺎرﺳﻲ، اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﺮاﻧﻜﻠﻴﻦ، 1345 .
15. ﻣﻌﻴﻦ، ﻣﺤﻤﺪ، ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺣﻮال: ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا، ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻣﻮﺳﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎرات و ﭼﺎپ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان،
. 1373
16. ﻫﻤﻮ، دﻫﺨﺪا، از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻟﻪﻫﺎی ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ، اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان .
17. ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﺔ دﻫﺨﺪا .
18. ﻫﻤﻮ، ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ، ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا، ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن، ﻣﻮﺳﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎرات و ﭼﺎپ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان، 1373 .
19. ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا، ﻣﺮاﻛﺰ ﻋﻠﻤﻲ ﻛﺸﻮر، راﻫﻨﻤﺎی ﻛﺘﺎب، ﺳﺎل ﻫﺠﺪﻫﻢ ﺷﻤﺎره 4-6. ﺗﻴﺮ و ﺷﻬﺮﻳﻮر 1354، ص 464-
. 454653 / ﺷﻮرای ﻋﺎﻟﻲ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﻲ، ﻛﻤﻴﺘﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﺳﻼم و اﻳﺮان