ساسان . (اِخ ) جد خاندان شاهنشاهی ساسانیان ، و پدر بابک و بابک پدر اردشیر نخستین پادشاه آن سلسله است . و لغت نویسان و مورخان اسلامی او را ساسان الاصغر نامیده اند در مقابل ساسان الاکبر که بنابروایات افسانه ای جد همین ساسان (ساسان چهارم به اصطلاح انجمن آرا) و فرزند بهمن بن اسفندیاراست
۞ . در ترجمه ٔ تاریخ طبری آمده : اصطخر را روستائی است نام وی طیروره
۞ ، و اردشیر از آن ده بود و ساسان جد اردشیر مردی مبارز، با هفتاد هشتاد سوار برآمدی ،و ملک نبود ولیکن بر این دیه ها و روستاها مهتر بود و آتشخانه ٔ اصطخر بدست وی بود، و مردی جلد بود، و اورا زنی بود رام بهشت
۞ نام از نسل بازرنجیان که ملوک فارس بودند. پس ساسان را پسری آمد او را بابک نام کرد، و این بابک چون از مادربیامد موی او دراز بود مادرش گفت این پسر را کاری بشاید بود. پس چون بزرگ شد ساسان بمرد و بابک هم بکارپدر ایستاد مهتری آن روستاها و نگاه داشتن آتشخانه و همه ٔ استخر. (ترجمه ٔ تاریخ طبری چ مشکور ص
81 و
82). اندر تاریخ چنان است که پاپک پسر خود ساسان بود و اردشیر از وی بزاد. (مجمل التواریخ والقصص ص
32). درکارنامه آمده که ساسان پدر اردشیر و داماد بابک از نژاد بهمن بود ولی باگردان به صحراگردی می پرداخت و روایات در این باب مختلف است . (سبک شناسی ج
1 ص
11). ثعالبی از اردشیر پسر ساسان سخن میراند و نوشته ٔ او مطابق روایت ایرانی است که موافق تاریخ نیست زیرا ساسان داماد پاپک نبود بل پدر او بود، او نیز نژاد ساسان را به بهمن (اردشیر درازدست ) میرساند. (ایران باستان ج
3 ص
2565). پدر اردشیر را ساسان نام بود از نسل ساسان بن بهمن . پدر اردشیر شبانی بابک کردی . بابک درحق او خوابی دید
۞ از نژادش پرسید اظهار کرد. بابک او را معزز داشت و دختر داد، اردشیر متولد شد. (تاریخ گزیده چ عکسی اروپا ص
104). فردوسی در شاهنامه ساسان را چهارمین پسر ساسان بن دارای کیانی معرفی میکند که همه ساسان نام داشتند:
برین هم نشان تا چهارم پسر
همی نام ساسانش کردی پدر.
ساسان بنزد شبانان بابک رسید و ابتدا مزدور و بعدها سرشبان شد شبی بابک بخواب چنان دید:
که ساسان به پیل ژیان برنشست
یکی تیغ هندی گرفته بدست ...
چنین دید در خواب کآتش پرست
سه آتش ببردی فروزان بدست
چو آذرگشسب و چو خرداد و مهر
فروزان بکردار گردان سپهر
همه پیش ساسان فروزان بدی
به هر آتشی عودسوزان بدی .
بابک بزرگان و فرزانگان را انجمن کرد و خواب خویش باز گفت . خوابگزار پیش بینی کرد که ساسان یا پسرش پادشاه خواهد شد. بابک ساسان را بدرگاه خواند.
ز ساسان بپرسید و بنواختش
برخویش نزدیک بنشاختش .
و از گوهر و نژاد او بپرسید. ساسان چون بجان زینهار یافت .
به بابک چنین گفت از آن پس شبان
که من پور ساسانم ای پهلوان
نبیره جهاندار شاه اردشیر
که بهمنش خواند همی یادگیر
بابک وی را بنواخت و دختر خود بدوداد و اردشیر ثمره ٔ این پیوند بود. رجوع به شاهنامه چ بروخیم ج
7 ص
1923 تا
1926 شود. روایت شبانی ساسان جد ساسانیان در شاهنامه یک بار نیز از زبان بهرام چوبین به خسرو پرویز بیان میشود:
بدوگفت بهرام کز راه داد
تو از تخم ساسانی ای بدنژاد
که ساسان شبان و شبان زاده بود
نه بابک شبانی بدوداده بود؟
(شاهنامه چ بروخیم ج 9 ص 2701).
مشیرالدوله در کتاب ایران باستان آرد: چنانکه طبری گوید (ج
2 ص
56) ساسان موبد معبدی بود که در استخر برای ناهید (یکی از ایزدان مذهب زرتشت ) ساخته بودند و زن او رام بهشت را دختر یکی از پادشاهان بازرنگی میدانستند. این سلسله ٔ پادشاهان در استخر سلطنت داشت . پاپک پسر ساسان در شهر خیر در کنار دریاچه ٔ پختگان یا بختگان حکومت میکرد. او برای پسرش اردشیر منصب ارگبدی (دژبانی ) قلعه ٔ دارابگرد را گرفت و پادشاهی که این منصب به او داد گوزهر بازرنگی بود. بعدها پاپک گوزهر راکشت و از اردوان عنوان پادشاهی برای پسرش خواست و با وجود امتناع اردوان از اعطای آن ، شاپور بعد از فوت پدرش خود را پادشاه دانست و برادرش اردشیر را بتمکین از خود فراخواند ولی شاپور ناگهان درگذشت و اردشیرتاج پادشاهی بر سر نهاد. این است مفاد روایت طبری که با روایت کارنامه ٔ اردشیر پاپکان و فردوسی اختلاف کلی دارد. موافق این روایت نسب ساسان جد جد اردشیر به بهمن (اردشیر درازدست ) میرسد. یعنی جد جد او که نیزساسان نام داشت و پسر دارا معاصر اسکندر بود پس از کشته شدن دارا به هند رفت . در دوره ٔ اشکانیان ایران به دویست و چهل دولت کوچک تقسیم میشد و شاه اشکانی بر تمامی پادشاهان سلطنت داشت ، پاپک که پادشاه پارس بود خوابهائی حیرت آور دید و دانشمندان آن را چنین تعبیر کردند که چوپان او ساسان یا پسرش شاه خواهند شد. پس از آن پاپک ساسان را خواست و معلوم کرد که نسب اوبه بهمن (اردشیر درازدست ) میرسد و دختر خود را به او داد و از این پیوند اردشیر به دنیا آمد. پیداست که این روایت افسانه است و آن را از این جهت گفته اند که نسب ساسانیان را به هخامنشیان برسانند زیرا از انقراض سلسله ٔ هخامنشی تا زمان پاپک
555 سال گذشته بود و بنابر این ممکن نبود نسب ساسان در چهار یا پنج پشت به داریوش یا دارای داستانها برسد. ثانیاً اگر ساسان بهند رفت و اولاد او تا زمان اردوان در آنجا ماندندخیلی بعید است که ساسان معاصر پاپک ، پنج قرن و نیم پس از مهاجرت نیاکانش به هند، ایرانی مانده و بپارس بازگشته چوپان پاپک شده باشد و بالاخره با صرف نظر ازهمه ٔ این ایرادات ساسان پدر پاپک بود نه داماد او، و زن او رام بهشت را دختر گوزهر بازرنگی امیر استخر میدانستند نه دختر بابک ... باید دانست که پاپک پدر اردشیر یکی از اترپاتها (آذربانان ) بود که هم روحانی بودند و هم در پارس حکمرانی میکردند. و تا کنون از سی تن از اَتروپاتهای پارس مسکوکاتی بدست آمده است . (از ایران باستان ج
3 ص
2529 تا
2531). نام زن ساسان بطوری که از کتیبه ٔ کعبه ٔ زردشت برمی آید دینگ بود. (ایران در زمان ساسانیان کریستنسن چ
2 ص
106). و نیز رجوع به قاموس الاعلام ترکی و حبیب السیر چ خیام ج
1 ص
222 و تاریخ طبری چ لیدن ج
2 ص
813 و سبک شناسی ج
1 ص
134 و تاریخ سیستان ص
201 و ایران تألیف گیرشمن ترجمه ٔ دکتر معین صص
291 -
318 شود
: بابک ساسان کو و کو اردشیر
کوست نه بهرام نه نوشیروان .
ناصرخسرو (دیوان ص 317).
هستم ز نسل ساسان نزتخمه ٔتکین
هستم زصلب کسری نز دوده ٔ ینال .
مجدالدین همگر شیرازی .
-
آل ساسان ؛ خاندان ساسانی . سلسله ٔ ساسانی . ساسانیان
: از آن چندان نعیم جاودانی
که ماند از آل سامان و آل ساسان .
رودکی .
رجوع به ساسانیان شود.
-
ابوساسان ؛ کنیة کسری انوشروان ملک الفرس و هو اعجمی و قال بعضهم انما هو انوساسان بالنون . (تاج العروس ) (شرح قاموس )
: هذا ابوساسان قد اشجاکم
ماذا لقیتم من ابی ساسان .
اوراق صولی .
۞ -
بیت ساسان ؛ خاندان ساسانی .
-
گوهر ساسان ؛ نژاد ساسانی
: خلق همه ز آب و خاک و آتش و بادند
وین ملک از آفتاب گوهر ساسان .
رودکی (از تاریخ سیستان ص 320).