ماهی

ماهی . (اِ) ترجمه ٔ سمک و حوت . (آنندراج ).حیوانی که در آب زیست دارد و دارای ستون فقری می باشد و به تازی حوت نامند. (ناظم الاطباء). در اوستا، «مسیه » ۞ (ماهی ). پهلوی ، «ماهیک » ۞ . هندی باستان ، «مستیه » ۞ (ماهی ). کردی ، «ماسی » ۞ . بلوچی ، «ماهی » ۞ ، «ماهیگ » ۞ ،«ماهیغ» ۞ . افغانی ، «ماهئی » ۞ . لری ، «موسی » ۞ . زازا، «ماسی » ۞ . گیلکی ، «موهی » ۞ . مازندرانی و طالشی ، «مویی » ۞ . گبری ، «موسو» ۞ . اورامانی ، «ماس (آوی )» ۞ . جانورانی ذی فقار که در آب زیست کنند. شکل ماهیان غالباً دوکی است و از این جهت برای حرکت در آب کاملاً متناسب است بدن غالب آنها از پولکهای کوچک مستور است . انواع ماهی بسیار است . (حاشیه ٔ برهان چ معین ). جانوری ۞ است ذی فقار و آب زی از رده ٔ ماهیان که دارای اقسام متعدد است . حوت . ماهیان (ماهی ها)رده ای از جانوران آب زی هستند که پست ترین ذی فقاران بشمار می آیند. وجود برانشی در دوره ٔ نمو جنینی بقیه ٔحیوانات ذی فقار از جمله انسان و همچنین صفات دیگری که ذی فقاران عالی در دوره ٔ جنینی نشان می دهند ثابت می کند که ماهیان اجداد تمام مهره داران دیگر می باشند. ماهیان بعلت سازش با زندگی در آب شکل بدنشان از دیگرذی فقاران متمایز است و این سازش بیشتر در شکل بدن وباله ها که اندامهای حرکتی حیوانند و دستگاه تنفس ، حاصل گشته است . شکل ماهیها عموماً دوکی است و از این جهت برای حرکت در آب کاملاً مناسب است . اعضای حرکتی ماهیها شامل هفت باله است که سه عدد فرد و دو زوج می باشند. باله های فرد عبارتند از باله ٔ دمی و باله ٔ پشتی و باله ٔ شکمی . باله های زوج عبارتند از یک زوج باله ٔ سینه ای و یک زوج باله ٔ شکمی . در ماهیان فلس دار، جهت خواب فلسها از جلو به عقب است و بدین جهت به سهولت در آب شنا می کنند. (فرهنگ فارسی معین ) :
ماهی دیدی کجا کبودر گیرد
تیغت ماهی است دشمنانت کبودر.

رودکی (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).

به دست ار به شمشیر بگذاردم
از آن به که ماهی بیوباردم .

رودکی (یادداشت ایضاً).

من شست به دریا فروفگندم
ماهی برمید و ببرد شستم .

معروفی (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).

یکی را همی تاج شاهی دهد
یکی را به دریا به ماهی دهد.

فردوسی .

شهنشاهش به بالین زار و گریان
بسان ماهیی بر تاوه بریان .

(ویس و رامین ).

بمانده ماهی از رفتن بناکام
تو گفتی ماهیی است افتاده در دام .

(ویس و رامین ).

همه احوال دنیایی چنان ماهی است در دریا
به دریا در ترا ملکی نباشد ماهی ای غازی .

ناصرخسرو.

زماهیی که در او خار نیست این گله چیست
بلی ز ماهی پرخار دیده اند ضرر.

مسعودسعد.

دست فگار نرسد زی نگار چین
ماهی به تابه صید مکن در شکارگیر.

سنائی .

گرد دریا و رود جیحون گرد
ماهی از تابه صید نتوان کرد.

سنائی .

ماهیخواری بر لب آبی وطن ساخته بود و بقدر حاجت ماهی می گرفتی و روزگاری در خصب و نعمت می گذاشت . (کلیله و دمنه چ مینوی ص 82). مادت معیشت من آن بود که هر روز یگان دوگان ماهی می گرفتمی . (کلیله و دمنه چ مینوی ص 83). در این آبگیر ماهی بسیار است تدبیر ایشان بباید کرد. (کلیله و دمنه چ مینوی ص 83).
گیرد از امن در حوالی تو
مرغ و ماهی چو در حرم احرام .

انوری .

هفت اندام ماهی از سیم است
هفت عضو صدف ز سنگ چراست .

خاقانی .

بر غمم گفتی صبوری کن بلی شاید کنم
هیچ جایی صبر اگر بی آب ماهی می کند.

ظهیر فاریابی .

این موضع دریا و رود نیست و نه دکان صیاد... که ماهی تواند بود. (سندبادنامه ص 47). امروز به نیت و اندیشه ٔ آن آمده ام تا از ماهیان این نواحی ... استحلالی کنم . (مرزبان نامه ). ماهی چون این فصل بشنید یکباره طبیعتش بسته ٔ دام خدیعت او گشت . (مرزبان نامه ). گفت این فصل که از من شنیدی به ماهیان رسان . (مرزبان نامه ).
معروف شده مخالف تو
همچون ماهی به بی زبانی .

سیف اسفرنگ .

گر حرز مدح او را بر خط بحر خوانند
ماهی بی زبان را بخشد زبان قاری .

سیف اسفرنگ .

پس کلوخ خشک درجوکی بود
ماهیی با آب عاصی کی شود.

مولوی .

عقل اول راند بر عقل دوم
ماهی از سر گنده گردد نی زدم .

مولوی .

دام هر بار ماهی آوردی
ماهی این بار رفت و دام ببرد.

سعدی .

مبر آبم اگر گشتم چو ماهی صید این دریا
که صدچون من به دام آرد کسی کو می کشد شستم .

خواجوی کرمانی .

ماهی از دریا چو در صحرا فتد
می تپد تا باز در دریا فتد.
(از اختیارات شیخ علی همدانی ، از امثال و حکم ).
عاشق چو برون فتاد از عشق بسوخت
یا در آب است یا در آتش ماهی .

واعظ قزوینی .

انواع ماهی : 1- اردک ماهی ؛ گونه ای ماهی ۞ استخوانی از دسته ٔ فیزوستوم ها ۞ که فکینش شباهت به منقار اردک دارد (علت وجه تسمیه ). طول این ماهی تا یک متر هم می رسد و بسیار پرخور است و انواع و اقسام ماهیهای کوچکتر از خود رابا حرص و ولع زیاد می خورد. شبها از دریا به رودخانه می آید و به نقاطی که ماهیها استراحت کرده اند می رود و آنها را طعمه ٔ خود قرار می دهد. از این جهت وجودش برای ماهیان مفید دیگر خطرناک است . بعضی از گونه های این ماهی در دریای خزر نیز فراوان است . (فرهنگ فارسی معین ).
2- اره ماهی ؛ رجوع به همین مدخل شود.
3- اژدر ماهی ؛ گونه ای ماهی پهن از دسته ٔ سفره ماهیها ۞ که اسکلت بدنشان غضروفی است و بواسطه ٔ داشتن دستگاه مولد الکتریسیته از سفره ماهیهای دیگر مشخصند، بدین معنی که در طرفین سر دو عضو کلیوی شکل دارند که هر کدام از عده ٔ صفحاتی درست شده است و هر صفحه مانند پیل ولتا می باشد که یک طرف آن دارای الکتریسیته ٔ مثبت و سمت دیگر الکتریسیته ٔ منفی است و شارژ الکتریکی این دو عضو مولد الکتریسیته تکانهای شدید متوالی شبیه کزاز ماهیچه ای هنگام ورود الکتریسیته ٔ متناوب به بدن تولید می کند و قدرت الکتریکی آن تا 30 ولت می باشد. قد این ماهی تا یک متر می رسد و در سواحل اقیانوس اطلس فراوان است . ماهی برقی . (فرهنگ فارسی معین ).
4- اسپرماهی ؛ سفره ماهی . رجوع به سفره ماهی شود.
5- پروانه ماهی ؛ گونه ای ماهی استخوانی ۞ که بالهای سینه ٔ آن پهن و باله ٔ دمش گرد و قرمزرنگ است و قدش تا 16 سانتیمتر می رسد. رنگ بدنش سبز یا قهوه ای زرد رنگ با خطهای سیاه است و باله هایش رنگارنگ می باشد (وجه تسمیه به مناسبت رنگارنگ بودن این ماهی است )محل زندگی این ماهی در رودخانه ها و دریاچه های آمریکای جنوبی است . (فرهنگ فارسی معین ).
6- پولاد ماهی ؛ گونه ای ماهی استخوانی ۞ که در دریای خزر نیز موجود است . (فرهنگ فارسی معین ).
7- تاس ماهی ۞ ؛ رجوع به «تاس ماهی » در همین لغت نامه شود.
8- چلچله ماهی ؛ گونه ای ماهی استخوانی ۞ از دسته ٔ آکانتوپتریژین ۞ که قدش در حدود 6 سانتیمتر است . شکل دم و باله ٔ شنای این جانور شبیه پرستو است . پهلوهایش قهوه ای رنگ و شکمش سبز و تمام بدنش دارای خطوط موازی سبز یا آبی است . این ماهی مخصوص دریاچه های چین و مالزی است و جهت زینت در اطاقها نگهداری می کنند. ماهی نر با آب دهانش در ته آب حبابهائی از هوا می سازد و ماهی ماده در این حبابها تخم ریزی می کند. تخمها پس از 60 ساعت شکفته شده و نوزاد ماهی از تخم خارج می گردد. این ماهی گوشتخوار است و اگر در منزل در ظرف آب نگهداری شود باید گوشت گاو بی چربی را چرخ کرده به آن داد یا در صورت امکان برای وی تخم مورچه تهیه کرد. (فرهنگ فارسی معین ).
9- خورشید ماهی ؛ گونه ای ماهی زیوری ریز استخوانی ۞ به طول 12 تا 15 سانتیمتر. وجه تسمیه اش بمناسبت رنگهای درخشان قرمز و طلایی آن است . محل زندگی این ماهی در دریاچه ها و رودهای آمریکای شمالی است . (فرهنگ فارسی معین ).
10- ریگ ماهی ؛ رجوع به «سقنقور» و «ریگ ماهی » شود.
11- سس ماهی ؛ رجوع به «ماهی ریش دار» (شماره ٔ 45) شود.
12- سفره ماهی ؛ گونه ای ماهی ۞ از راسته ٔ سلاسین ۞ که سر دسته ٔ تیره ٔ خاصی به نام سفره ماهیها ۞ میباشد که انواع اره ماهی و اژدر ماهی در این تیره جای می گیرند. سفره ماهی دارای بدنی پهن است و باله های سینه ای در بسیاری مواضع متصل اند. این حیوان برروی شنهای کف دریا می خوابد و به وسیله ٔ حرکات موجی باله ٔ شنا برمی خیزد، ولی در موقع شنا دارای سرعت بسیار است . اسپر ماهی . (فرهنگ فارسی معین ).
13- سگ ماهی ؛ الف - تاس ماهی . رجوع به سگ ماهی و تاس ماهی شود. ب - تیره ای از ماهیها ۞ که جزو راسته ٔ سلاسین ها ۞ می باشند. اسکلت بدن این ماهیها فقط غضروفی است و جانورانی چابک و قوی و منحصراً گوشتخوارند. غالباًعظیم الجثه می باشند و برخی اقسام آن ممکن است تا 20متر طول پیدا کنند. انواع ماهیهای درنده و مخوف از قبیل انواع کوسه ها جزو این تیره محسوبند. نمونه ای ازاین تیره ، سگ ماهیی به نام کار کاردن ۞ می باشد. (فرهنگ فارسی معین ).
14- شاه ماهی ؛ نوعی ماهی استخوانی دریازی ۞ از راسته ٔ تله اوستئن ها ۞ (طول در حدود 25 سانتیمتر) که دارای گونه های متعدد است . قد این ماهی کوتاه است ودارای دو باله ٔ شنای پشتی است و در فک پایین دارای دو زایده ٔ ریش مانند است . زمینه ٔ بدنش متمایل به قرمز و دارای نقاط تیره در پهلوها و یک سطح تیره در پشت است . (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به شاه ماهی شود.
15- شگ ماهی ؛ گونه ای ماهی ریز استخوانی ۞ از راسته ٔ تله اوستئن های ۞ دریازی که در دریای خزر نیز فراوان است و در حقیقت یکی از گونه های ماهی حشینه است که انواع آن را اهالی شمال به نام کولی و ریزه کولی نامند. ماهی کولی . (فرهنگ فارسی معین ).
16- شمشیر ماهی ؛ گونه ای ماهی استخوانی دریازی ۞ از راسته ٔ تله اوستئن ها و از دسته ٔ آکانتوپتریژین ها ۞ که طولش بالغ بر5 متر است . قسمتی از استخوان فک بالای این ماهی طویل شده به شکل شمشیر درآمده (علت وجه تسمیه ). این ماهی در اکثر دریاها می زید و از زایده ٔ فک بالایش که بصورت شمشیر است جهت دفاع و احیاناً حمله به حیوانات دیگر استفاده می کند. سیف . سیف ماهی . سمک الذهبی . ماهی طلایی . (فرهنگ فارسی معین ).
17- شیر ماهی ؛ گونه ای ماهی استخوانی دریازی ۞ از راسته ٔ تله اوستئن ها ۞ که قد کوتاهی دارد و جزو ماهیانی است که در خلیج فارس نیز صید می گردد. (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به شیر ماهی شود.
18- کوسه ماهی ؛ رجوع به کوسه درردیف خود شود.
19- گاو ماهی ؛ گونه ای ماهی کوچک استخوانی ۞ از تیره ٔ سیپرینیده ها ۞ که اقسام آن روخانه ای است و برخی نمونه های دریازی نیز دارد. این ماهی بیشتر به ماهی سیاه رودخانه معروف است . ماهی سیاه رودخانه . (فرهنگ فارسی معین ). رجوع به گاو ماهی در ردیف خود شود.
20- لرز ماهی ؛ رجوع به اژدر ماهی شود.
21- لعل ماهی ؛ رجوع به لعل ماهی شود.
22- مارماهی ؛ رجوع به مارماهی شود.
23- ماش ماهی ؛ رجوع ماش ماهی شود.
24- ماهی آزاد؛ گونه ای ماهی استخوانی ۞ از راسته ٔ تله اوستئن ها ۞ و از دسته ٔ فیزستوم ها ۞ که کیسه ٔ هوایی شنا در آنها با مری مربوط است . این ماهی سردسته ٔ تیره ٔ خاصی به نام ماهیان آزاد یا سالمونیده ها ۞ می باشد. محل ماهی آزاد در دریاهای سرد و معتدل نیمکره ٔ شمالی زمین است و در بحر خزر نیز وجوددارد. ماهی آزاد از بهترین و زیباترین ماهیها و درازاندام و درخشان و خوش هیکل است و جزو ماهیان فلسدار می باشد و از حیوانات کوچک تغذیه می کند. قد آن تا 2 متر می رسد. ماهی آزاد نر در سن جفت گیری کمرش آبی و پهلویش خاکستری نقره ای و شکمش قرمز رنگ است . در این موقع گوشت آن هم صورتی و بسیار خوش طعم می باشد. این ماهی در آب شور دریا می زید و در آب شیرین (رودخانه ) تخم ریزی می کند. ماهی آزاد ماده بطور متوسط 20 تا 30 هزار تخم می ریزد و یک هفته پس از تخم ریزی نوزادها از تخم خارج می شوند (فصل تخم ریزی در بهمن و اسفند ماه است ) در این هنگام مادر از رودخانه به دریا برمی گردد ولی بچه ها تا سن دوسالگی در رودخانه باقی می مانند و دراین وقت قدشان بین 40 تا 60 سانتیمتر است . پس از سن دو سالگی بچه ها به طرف دریا سرازیر می شوند و بقیه ٔ عمر خود را در دریا می گذرانند و در آنجا رشد می کنند.آزاد ماهی . (فرهنگ فارسی معین ).
25- ماهی اسبله ۞ ؛ جزو ماهیان بحر خزر است . ماهیی است بزرگ که دهانی فراخ دارد و ریشو میباشد و دو ردیف دندان در دهان دارد. اسبیله . اسبیلی . (فرهنگ فارسی معین ). این نوع ماهی بدون فلس است .
26-ماهی اسبیلی ؛ ماهی اسبیله . رجوع به ماهی اسبله (شماره 25) شود.
27- ماهی اشه ؛ رجوع به «ماهی حشینه » (شماره ٔ 33) شود.
28- ماهی اشنه ؛ نوعی از ماهی باشد بسیار کوچک و آن را از جانب هرموز آورند و ماهیابه را از آن سازند و معنی ترکیبی آن ماهی نارس باشد چه اشنه به معنی نارس آمده است . (برهان ) (آنندراج ).
29- ماهی برقی ؛ الف - اژدر ماهی . رجوع به اژدر ماهی شود. ب - گونه ای ماهی استخوانی ۞ از راسته ٔ تله اوستئن ۞ ها و از دسته ٔ فیزوستوم ها که بدنی کشیده و دراز شبیه به مارماهی داردو مخصوص رودخانه ٔ آمازون است . طول بدنش تا دو متر می رسد که چهار پنجم آن بوسیله ٔ دمی اشغال شده و در آنجا یک دستگاه مولد الکتریسیته ٔ قوی وجود دارد که تا 800 ولت ممکن است اختلاف پتانسیل داشته باشد. (فرهنگ فارسی معین ).
30- ماهی پرنده ؛ گونه ای ماهی استخوانی ۞ از دسته ٔ آکانتوپتریژین ها ۞ که فاقد کیسه ٔ هوایی هستند و یا اگر دارای کیسه ٔ هوایی باشند کوچک و تحلیل رفته است و به مری آنها ارتباطی ندارد. باله های سینه ای این جانور بسیار رشد ونمو کرده و تبدیل به بال حقیقی شده است و جانور به کمک آنها می تواند در حدود 5 متر از سطح دریا ارتفاع بگیرد و مسافتی بالغ بر صد متر پرواز کند و به این وسیله از چنگ دشمنان خود که مورد صیدآنها واقع می شود، فرار نماید. محل زندگی این ماهی در دریای گرم است و حدود 50 گونه از آن شناخته شده است و گونه ای از آن به نام چلچله دریایی ۞ در بحرالروم (مدیترانه ) نیز وجود دارد.پرنده ماهی . (فرهنگ فارسی معین ).
31- ماهی تلاجی ؛ ماهی کُلُمَه . (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به کُلُمَه شود.
32- ماهی جنگی ؛گونه ای ماهی استخوانی ۞ که جزو ماهیهای زینتی است و اندام رنگارنگی دارد و قدش بین 5 تا 8 سانتیمتر است . باله ٔ شنای پشتیش باریک ولی بسیار بلند و دارای 7 تا 10 تیغه ٔ استخوانی است . این ماهی در آبهای هندوستان و سوماترا و جاوه و برنئو می زید و عشق شدیدی به جنگ دارد و به همین جهت در سیام آن را تربیت کنند و جنگ آن را با ماهیهای دیگر نمایش می دهند. (فرهنگ فارسی معین ).
33- ماهی حشینه ؛یکی ۞ از گونه های ماهی ساردین ۞ است . (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به حشینه و ساردین شود.
34- ماهی حلوا؛ گونه ای ماهی استخوانی ۞ از دسته ٔ آکانتوپتریژین ها ۞ که در باله های شنای خود دارای اشعه ٔ سخت می باشد و مخصوص دریاهای گرم و معتدل و در خلیج فارس نیز فراوان است . (فرهنگ فارسی معین ).
35- ماهی حمد؛ گونه ای ماهی استخوانی ۞ از راسته ٔ تله اوستئن ها ۞ و از دسته ٔ آکانتوپتریژین ها ۞ که در حدود 40 گونه از آن شناخته شده و مخصوص دریاهای گرم کره ٔزمین هستند و درخلیج فارس نیز فراوان است . قد این ماهی متوسط و بدنش مخطط و کله اش زرد و پیشانیش قهوه ای و زمینه ٔ بدنش آبی رنگ است . ماهی همبلو. (فرهنگ فارسی معین ).
36- ماهی حوض ؛ گونه ای ماهی زینتی استخوانی ۞ از راسته ٔ تله اوستئن ها ۞ و از تیره ٔ سیپرینیده ها ۞ که حداکثر طولش تا 20 سانتیمتر می رسد. این ماهی به رنگهای مختلف قرمز و طلایی و ابلق و متمایل به سفید وجود دارد. اصل این ماهی را از چین می دانند ولی امروزه در اکثر نقاط کره ٔ زمین در حوضها نگهداری می شود. ماهی سرخ . ماهی قرمز. (فرهنگ فارسی معین ).
37- ماهی خار؛ گونه ای ماهی استخوانی ۞ از راسته ٔتله اوستئن ها ۞ . وجه تسمیه اش بدان جهت است که به محاذات باله ٔ شنای پشتی و در جلو دارای چند تیغه ٔ استخوانی نوک تیز خار مانند است این ماهی از دو پهلو به هم فشرده است ولی از پشت و سینه و شکم برآمده می باشد. باله ٔ شکمی ندارد و روی کمر و دمش خطهای آبی دارد. ماهی پیرزن . (فرهنگ فارسی معین ).
38- ماهی خاردار رودخانه ای ؛ گونه ای ماهی استخوانی ۞ که مخصوص رودخانه ها (آبهای شیرین ) است . طولش بین 30 تا 40 سانتی متر و وزنش بین 1 تا 2 کیلوگرم است . باله ٔ پشتی این حیوان دارای تیغه های استخوانی نوک تیز خار مانند است . رنگش سبز مایل به زرد و یا قهوه ای قرمز رنگ با خطوط پهن تیره است ولی در فصول مختلف تغییر رنگ می دهد. این ماهی در رودخانه های نیمکره ٔ شمالی می زید و گوشتش مطلوب است . (فرهنگ فارسی معین ).
39- ماهی خاویار؛ رجوع به خاویار و تاس ماهی شود.
40- ماهی دراکول ؛ یکی از گونه های ۞ ماهی خاویار است که دارای پوزه ٔ باریک و درازی است . (فرهنگ فارسی معین ).
41- ماهی درشت قنات ؛ گونه ای ماهی استخوانی ۞ از تیره ٔ سیپرینیده ها ۞ که مخصوص آبهای شیرین است ودر رودخانه ها و قناتهای پرآب می زید. قدش به 15 سانتیمتر می رسد. کمرش سبز و سر و پهلوهایش سفید نقره ای است . از حشرات تغذیه می کند. گوشتش پر استخوان می باشد و مزه اش خوب نیست . از فلسهای این ماهی ، ماده ای به نام اسانس خاور (مشرق ) بدست می آید که از آن مروارید بدل می سازند. از چهل هزار ماهی می توان یک کیلوگرم اسانس به دست آورد. (فرهنگ فارسی معین ).
42- ماهی ریز؛ ماهی ریز نوع از ماهی خرد که آن را از دریای اتلانتیک و یا از دریای مدیترانه می گیرند و در روغن زیتون حفظ کرده می خورند. (ناظم الاطباء). و رجوع به ساردین شود.
43- ماهی ریز قنات ؛ گونه ای ماهی استخوانی ۞ از تیره ٔ سیپرینیده ها ۞ که مخصوص قناتها و رودخانه ها است . قدش تا 10 سانتیمتر میرسد. گوشتش خوشمزه است و به حالت دسته جمعی در ته نهرها حرکت می کند. شکم و پهلوهایش نقره ای می باشد. کمرش قهوه ای خالدار است . (فرهنگ فارسی معین ).
44- ماهی ریزه کولی ؛ یکی از گونه های شگ ماهی ۞ است که سفید رنگ و قدش بین 15 تا 20 سانتیمتر است و در مرداب بندر انزلی نیز فراوان است . (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به شگ ماهی (شماره ٔ 15) ذیل همین مدخل شود.
45- ماهی ریش دار؛ گونه ای ماهی استخوانی ۞ از تیره ٔ سیپرینیده ها ۞ که در رودخانه ها می زید و قدش تا یک متر و وزنش بین 5 تا 6 کیلوگرم است . دور دهانش دو جفت رشته به فک اعلی آویخته است (علت وجه تسمیه ). ماهی سس . سس ماهی . (فرهنگ فارسی معین ).
46- ماهی زرین ؛ الف - نوعی ازماهی باشد که در ميان ریگ پیدا شود و چنان صاحب قوت باشد که در میان ریگ ده گز و پانزده گز بدود و آن در نواحی بغداد و ملک سند بهم میرسد و آن را به عوض سقنقور به کار برند. (برهان ) (از آنندراج ) (از انجمن آرا) (فرهنگ رشیدی ) :
ای تنم ماهی زرین و ره عشق تو ریگ
وی دلم تیهوی خونین و غمت با بزنی .

شرف الدین شفروه (از فرهنگ رشیدی ).

ب - بعضی گویند ماهی زرین همان سقنقور است . (برهان ) (آنندراج ) (انجمن آرا). سقنقور. (ناظم الاطباء). ج - ماهی قزل آلا؛ رجوع به ماهی قزل آلا شود.
47- ماهی ساردین . رجوع به ساردین شود.
48- ماهی سالور.رجوع به ماهی اسبله (شماره ٔ 25) شود.
49- ماهی سبیلی . رجوع به ماهی اسبله (شماره ٔ 25) شود.
50- ماهی سرخ . رجوع به ماهی حوض (شماره 36) شود.
51- ماهی سفید. گونه ای ماهی استخوانی ۞ از راسته ٔ تله اوستئن ها که طولش در حدود 50 سانتیمتر است . بهترین گونه ٔ این ماهی در دریای خزر فراوان است و همه ساله صید می شود و از ماهیهای اصیل دریای مذکور می باشد. گوشتش سفید خوش طعم است . این ماهی را پس از صید در شمال ایران بجهت محفوظ ماندن شکمش را پاره کرده امعاء و احشاء آن را خارج می کنند و نمک سود نموده دود می دهند و به نام ماهی دودی به بازار عرضه می کنند. (فرهنگ فارسی معین ).
52- ماهی سلور ۞ ؛ ماهی صلور. رجوع به صلور و سلور و ماهی اسبله شود.
53- ماهی سوف ؛ گونه ای ماهی استخوانی ۞ از راسته ٔ تله اوستئن ها که بدنی کشیده و پوزه ٔ نسبةً باریک و دو باله ٔ شنای پشتی دارد. این ماهی گاهی قدش به 1/25 متر هم میرسد و وزنش در این حال بالغ بر 15 کیلوگرم می شود. کمر ماهی سوف خاکستری سبز رنگ و شکمش نقره ای سفید و بالهایش دارای خالهای سیاه رنگ است و بیشتر در ته آب زندگی می کند گوشت این ماهی لذیذ است و تازه و دودی آن مصرف می گردد. از تخم آن نیز خاویار تهیه می گردد. ماهی صوف . سوف . (فرهنگ فارسی معین ).
54- ماهی سیم ؛ ماهی شیم . (ناظم الاطباء). گونه ای ماهی استخوانی ۞ از تیره ٔ سیپرینیده ها ۞ که دارای فلسهای نسبةً درشت می باشد و باله ٔ شنای پشتی آن کوتاه است . شکل بدنش بیضی متناسب و قشنگی است و باله ٔ شنای مخرجیش تا حدی طویل است . این ماهی بیشتر در آبهای راکد رودخانه ها می زید و گاهی هم در دریا وارد می شود. طولش تا 50 سانتیمتر می رسد. بیشتر برای ازدیاد، این ماهی را در برکه های مخصوص تربیت ماهی ، نگهداری می کنند. (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به ماهی شیم (شماره ٔ 57) شود.
55- ماهی شیر؛ نوعی ماهی در چاه بهار درازی آن گاه به یک ذرع و نیم می رسد. (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به شیر ماهی شود.
56- ماهی شیشک ؛ بیاح . (مهذب الاسماء، یادداشت به خط مرحوم دهخدا). نوعی از ماهی . (دهار، یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
57- ماهی شیم ؛ ماهی کوچک که بر پشت نقطه های سپید دارد. (آنندراج ). ماهی سیم .قسمی از اره ماهی خرد و کوچک . (ناظم الاطباء) :
تا بود عارض بت رویان چون سیم سپید
تا بود عارض بت رویان چون ماهی شیم .

فرخی .

ماه و ماهی را مانی تو ز روی و اندام
ماه دیده ست کسی نرم تر از ماهی شیم .

ابوحنیفه ٔ اسکافی .

مرد باید که مار گرزه بود
نه نگار آورد چو ماهی شیم .

ابوحنیفه ٔ اسکافی .

جز که تو زنده به مرده به جهان کس نفروخت
مار و افعی بخریدی بدل ماهی شیم .

ناصرخسرو.

یقین شناس که باخط مقاومت نکند
رخی چو ماه تمام و تنی چو ماهی شیم .

ازرقی .

زلفهایش به دست من چون شست
من چو صیاد و او چو ماهی شیم .

عمعق بخارایی (از آنندراج ).

پشیزه داغ شود بر مسام ماهی شیم .

انوری (از آنندراج ).

و رجوع به ماهی سیم شود.
58- ماهی صلور؛ ماهی سلور. و رجوع به صلور و سلور شود.
59- ماهی طلایی ؛ الف - ماهی حوض . رجوع به ماهی حوض شود. ب - شمشیر ماهی ؛ رجوع به شمشیر ماهی شود.
60- ماهی عنبر؛ کاشالوت . رجوع به کاشالوت و عنبر و گاو عنبر شود.
61- ماهی غاطوس ۞ ؛ به هر فرد از پستانداران راسته ٔ قطاس ها اطلاق می شود. (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به قطاس شود.
62- ماهی غباد (ماهی قباد)؛ یکی ۞ از گونه های شیر ماهی است . (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به شیر ماهی شود.
63- ماهی قرمز. رجوع به ماهی حوض (شماره ٔ 36) شود.
64- ماهی قزل آلا؛ گونه ای ماهی استخوانی ۞ از راسته ٔ تله اوستئن ها و از دسته ٔ فیزوستوم ها ۞ که مخصوص آبهای شیرین است و در رودخانه های سرد و معتدل نیمکره ٔ شمالی می زید. این ماهی لذیذترین ماهیهای آب شیرین می باشد و در نقاط ییلاقی رودخانه های ایران نیز فراوان است . طول ماهی قزل آلا بطور متوسط بین 25 تا 40 سانتیمتر است . بدنش کشیده و رنگش تقریباً زیتونی است . پهلوهایش دارای خالهای قرمز است و دهانش دندان دارد. ماهی زرین . ماهی قزل آله . (فرهنگ فارسی معین ).
65- ماهی کپور؛ گونه ای ماهی ۞ از راسته ٔ تله اوستئن ها و از تیره ٔ سیپرینیده ها که جزو ماهیان آبهای شیرین است و در رودخانه ها و آبهای راکد می زید و در شمال ایران نیز فراوان است . رنگش قهوه ای مایل به سبز است و در ناحیه ٔ پشت تیره تر و در ناحیه ٔ شکم روشن تر است . طولش بین 30 سانتیمتر تا یک متر است . (فرهنگ فارسی معین ).
66- ماهی کفال ؛ گونه ای ماهی استخوانی ۞ از راسته ٔ تله اوستئن ها و از دسته ٔ آکانتوپتریژین ها که در حدود 70 قسم از آن شناخته شده است . فلسهایش نسبةً درشت و گرد و قدآن به اندازه ٔ ماهی سفید است . این ماهی در اکثر دریاها می زید و قریب 30 سال قبل بوسیله ٔ مؤسسات علمی ماهی شناسی کشور شوروی تخم آن در دریای خزر ریخته شد و به وضع حیرت انگیزی نسل آن در این دریا رو به ازدیاد گذاشت بطوریکه اکنون تعدادش از سایر ماهیها بیشتر است و هر سال تعداد زیادی از آن صید می شود. (فرهنگ فارسی معین ).
67- ماهی کلمه . رجوع به کله مه شود.
68- ماهی کوسه ؛ لُخم (منتهی الارب ). رجوع به کوسه در ردیف خود شود.
69- ماهی کولی ؛ یکی از گونه های شگ ماهی است . (فرهنگ فارسی معین ). و رجوع به شگ ماهی شود.
70- ماهی گرد؛ ماهی سیم . (ناظم الاطباء). و رجوع به ماهی سیم شود.
71- ماهی لقمه ؛ یکی از اقسام ۞ سفره ماهی که دارای بدنی لوزی شکل است . قدش در حدود یک متر و دم آن دراز است . بر روی دم آن زایده ٔ اره مانندی قرار دارد که بوسیله ٔ آن صیادان و سایر جانوران دریائی را مجروح می کند و چون دارای ترشح سمی است تولید زخمهای خطرناک می نماید. گونه هایی از این ماهی در دریاهای جنوب ایران فراوان است . (فرهنگ فارسی معین ).
72- ماهی مومک ؛ یکی از گونه های ساردین است . (فرهنگ فارسی معین ).
73- ماهی وال ؛ ماهی بال :
ماهی وال است طمع دور دار
زود به دم در کشدت وال وار.

ناصرخسرو.

به آب و آتش گستاخ در رود، گویی
سمندر است در آتش ، در آب ماهی وال .

امیر معزی .

رجوع به «بال » و «وال » شود.
- تخم ماهی . رجوع به ترکیب تخم ماهی ذیل تخم و خاویار در همین لغت نامه شود.
- چو ماهی تابه یا چون ماهی برتابه ؛ کنایه از حد نهایی ناشکیبایی است . بی آرام . مضطرب . به ستوه آمده :
شورش من چو ماهی تابه
زین دو مار نهنگ سان برخاست .

خاقانی (از امثال و حکم ).

از آن چون ماهیم بر تابه و چون ماه در نقصان
که همچون روی تو از ماه تا ماهی نمی دانم .

رضی الدین نیشابوری (از امثال و حکم ).

و رجوع به «مثل ماهی برتابه » شود.
- ماهی بلورین ؛ کنایه از انگشت معشوق است . (آنندراج ) (ناظم الاطباء).
- ماهی به خشکی بردن ؛ با اقدام به کاری نامعقول خود را در تعب و زحمت انداختن . کار عبث و بیهوده کردن :
بدو گفت موبد که نیکو نگر
براندیش و ماهی بخشکی مبر.

فردوسی .

- ماهی بینی دراز ؛ اسم فارسی دلفین است . (فهرست مخزن الادویه ) (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). اسم فارسی دلفین است که به عربی خنزیرالبحرو به فارسی خوک ماهی خوانند. (انجمن آرا) (آنندراج ).
- ماهی پرنده ؛ اسم فارسی سفنین بحری است . (فهرست مخزن الادویه ) (تحفه ٔ حکیم مؤمن ). حیوانی است بحری شبیه به خفاش دررنگ و بال و شکل و در دنباله ٔ آن نیشی مانند خار است چون کسی را بگزد الم عظیم به وی عارض شود و آن سفنین بحری را گویند سفنین بری به ترکیب مرغی است . (انجمن آرا) (آنندراج ).
- || نوعی ماهی است . رجوع به انواع ماهی شود.
- ماهی تازه ؛ ماهیی است که نمکسود نشده و تازه صید شده باشد. این نوع ماهی را به تازی ابوالمسیح گویند. (از یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
- ماهی دودی ؛ ماهی سفید است که پس از صید، امعاء و احشاء آن را خارج کرده ، نمک سود کنند و برای آنکه مدت زمان بیشتری محفوظ بماند آن را دود دهند. (دود دادن بدین طریق است که ماهیها را از سقف اطاقی آویخته و در کف اطاق مقداری هیزم ریزند و هیزمها را آتش می زنند و در اطاق را می بندند، هیزمها بطور ناقص سوخته تولید دود فراوان می کنند و ماهیها دودی می شوند) (فرهنگ فارسی معین ).
- ماهی را تا دمش رساندن ؛ (در تداول عامه ) قسمت اعظم کاری را انجام دادن . (فرهنگ فارسی معین ).
- ماهی ربیان ؛ ملخ دریایی را گویند که به زبان عربی جرادالبحر خوانند. (برهان ) (از ناظم الاطباء). و رجوع به ترکیب بعد شود.
- ماهی روبیان ؛ ماهی ربیان . ملخ دریایی را گویند و نمک زنند وناپخته خورند و گاهی نیز در روغن بپزند و داخل طعام کنند و با طعام خورند و آن را در فارسی و بنادر میگو گویند و به عربی جرادالبحر خوانند. مبهی است . (انجمن آرا) (آنندراج ). اسم فارسی روبیان . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ) (فهرست مخزن الادویه ).
- ماهی سرب ؛ ماهیان سرب که به اطراف دام بندند. (آنندراج ). گلوله های سربی به شکل ماهی که به اطراف دام بندند. (از فرهنگ فارسی معین ) :
دامن سفره سخت کرد به ترب
چون به اطراف دام ماهی سرب .

سلیم در هجو اکول (از آنندراج ).

- ماهی سقنقور . رجوع به سقنقور شود.
- ماهی شور ۞ ؛ 1- سمک مملوح . سمک مالح . ابوحبیب . سمک مملح . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
- || اسم فارسی سماریس است . (تحفه ٔ حکیم مؤمن ) (فهرست مخزن الادویه ). و رجوع به سماریس شود.
- ماهی گول ؛ ماهی خانگی که در حوضهای خانه زندگی کند. (ناظم الاطباء).
- ماهی گویا؛ یعنی زبان . (فرهنگ رشیدی ) (آنندراج ).
- ماهی نمک زده ؛ سمک مملوح . سمک مُمَلَّح . (منتهی الارب ). ماهی نمکسود. ماهی شور.
- ماهی و چشمه ٔ خضر ؛ کنایه از زبان و دهان معشوق . (برهان ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء).
- مثل شکم ماهی ؛ موجی نرم . (امثال و حکم ج 3 ص 1455).
- مثل ماهی از آب بیرون افتاده ؛ بی قرار. آشفته . مضطرب . (امثال و حکم ج 3 ص 1485) :
دل ز بیم آنکه بر تو باد سردی بگذرد
روز و شب چونانکه ماهی را براندازی زآب .

انوری (از امثال و حکم ).

- مثل ماهی برتابه ؛ بی قرار و ناشکیبا.نظیر: مثل اسپند در آتش . مثل ماهی بر خشکی . مثل گندم بر آتش . (امثال و حکم ج 3 ص 1484).
- مثل ماهی بی آب ؛ ناآرام . بی قرار. و رجوع به ترکیب مثل ماهی برتابه شود :
دلش بی ویس با فرمان شاهی
به سختی بود چون بی آب ماهی .

(ویس و رامین ).

- مثل ماهی در (بر) خشکی ؛ رجوع به ترکیب قبل شود : من و مانند من که خدمتکاران امیر محمد بودیم ماهیی را مانستیم از آب بیفتاده و در خشکی مانده . (تاریخ بیهقی از امثال و حکم ).
بر جگر آبم نماند از دلنواز
همچو ماهی مانده ام بر خشک باز.

عطار (از امثال و حکم ).

ماهی تو به دیدار و منم از غم تو زار
چون ماهی در خشک و چو در ماهی ذوالنون .

امیر معزی .

- مثل ماهی در شست ؛ تپنده . (امثال و حکم ج 3 ص 1486) :
می تپم چون ماهی و دانی چرا
زآنکه در دریا به شست افتاده ام .

عطار (از امثال و حکم ).

مرغ دل چون واقف اسرار گشت
می تپد از شوق چون ماهی زشست .

عطار (از امثال و حکم ).

- مثل ماهی سقنقور ؛ نرم . مبهی . (امثال و حکم ج 3 ص 1486) :
ساق او ماهی سقنقور است
که تقاضا کند بدوعنین .

(از امثال و حکم ).

- مثل ماهی شیم ؛ نرم . پرنگار. (امثال و حکم ج 3 ص 1486).
- امثال :
ماهی بزرگ ، ماهی کوچک را خورد . (امثال و حکم ج 3 ص 1395).
ماهی را در دریا می فروشد . (امثال و حکم ج 3 ص 1395).
ماهی را نمی خواهی دمش را بگیر . نظیر: لقمه ٔ سرسیری است . (امثال و حکم ج 3 ص 1396).
ماهی را هر وقت از آب بگیری تازه است . (امثال و حکم ج 3 ص 1396).
ماهی ، ماهی را خورد ماهیخوار هر دو را. (امثال و حکم ج 3 ص 1396).
ماهی و ماست ! عزرائیل می گوید باز تقصیر ماست ؟ ۞ . نظیر: لاتأکل السمک و تشرب اللبن . (امثال و حکم ج 3 ص 1396).
|| نام برجی است از دوازده برج . (آنندراج ). نام برجی از دوازده بروج فلکی که آبام ماهی دان و یا آبام ماهی سپهر نیز گویند. (ناظم الاطباء). برج حوت :
ز ماهی به جام اندورن تا بره
نگاریده پیکر بدو یکسره .

فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج 4 ص 1100).

ز برج بره تا ترازو جهان
همی تیرگی دارد اندر نهان
چو زین باز گردد به ماهی شود
بدان تیرگی و سیاهی شود.

فردوسی .

جهانی سراسر به شاهی مراست
سرگاو تا برج ماهی مراست .

فردوسی .

ز ره چون به ایوان شاهی شدند
چو خورشید در برج ماهی شدند.

فردوسی .

سر از برج ماهی برآورد ماه
بدرید تا ناف شعر سیاه .

فردوسی .

زگاو و کژدم و خرچنگ و ماهی
نیاید کار کردن زین نکوتر.

ناصرخسرو.

باد بهاری فشاند عنبر بحری به صبح
تا صدف آتشین کرد به ماهی شتاب .

خاقانی .

تا که آن سلطان به خان ماهی آمد میهمان
خازنان بحر دُر بر میهمان افشانده اند.

خاقانی .

نان زرین به ماهی آمد باز
نمک خوش چه در خور افشانده ست .

خاقانی .

چو سر بر کرد ماه از برج ماهی
مه پرویز شد در برج شاهی .

نظامی .

- خانه ٔ ماهی ؛ برج حوت . (زمخشری ، یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
- ماهی بریان چرخ ؛ کنایه از برج حوت :
وقت را از ماهی بریان چرخ
روز نورا میهمان کرد آفتاب .

خاقانی .

- ماهی سپهر ؛ اشاره به برج حوت است و آن برجی باشد از بروج دوازده گانه ٔ فلکی . (برهان ) (آنندراج ). یعنی برج حوت . (فرهنگ رشیدی ). کنایه از برج حوت است . (انجمن آرا).
- ماهی فلک ؛ برج حوت که آن راسمکه نیز گویند. صورت حوت . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
|| (اِخ ) به گمان قدما ماهیی که گاوی بر آن شد و زمین بر دو شاخ گاو ایستاده است .ماهیی که گاو بر پشت دارد و زمین بر شاخ گاو. (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). ماهی افسانه ای که به عقیده ٔعوام گاوی بر پشت آن قرار دارد و زمین روی شاخهای گاو ایستاده است . ماهیی مفروض در زیر کره ٔ خاک که گویند زمین بر دو شاخ گاو و گاو بر ماهی نهاده شده است :
یکی را ز ماهی به ماه آورد
یکی را زمه زیر چاه آورد.

فردوسی .

زمین هفت کشور به شاهی تراست
سر ماه تا پشت ماهی تراست .

فردوسی .

اگر من کنم رای آوردگاه
ندانی تو خود باز ماهی زماه .

فردوسی .

همه بندگانیم و شاهی تراست
زبرج بره تا به ماهی ۞ تراست .

فرخی .

گاو زماهی فروجهد گه رزمت
گر تو زمین را زنوک نیزه بخاری .

فرخی .

یکی را زماهی رساند به ماه
یکی را زمه اندر آرد به چاه .

اسدی .

از آن چون ماهیم برتابه و چون ماه در نقصان
که همچون روی تو از ماه تا ماهی نمی دانم .

رضی الدین نیشابوری .

ز ماهی تا به ماه افسرپرستت
ز مشرق تا به مغرب زیر دستت .

نظامی .

نموداری که از مه تابه ماهی است
طلسمی بر سر گنج الهی است .

نظامی .

چو بر شیرین مقرر گشت شاهی
فروغ ملک بر مه شد ز ماهی .

نظامی .

- تا گاو و ماهی (یا تا گاو ماهی ) ؛ تا آن سوی زمین . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا).
|| (اِ) (اصطلاح تصوف ) نزد صوفیه عبارت است از عارف کامل و این معنی بحسب استغراق که کاملان را در بحر معرفت است مناسبت تمام دارد. و لفط «جز ماهی » به معنی غیرعارف کامل است . (کشاف اصطلاحات الفنون ). عارف کامل که مستغرق در بحر معرفت است . (فرهنگ مصطلحات عرفا تألیف دکتر سید جعفر سجادی ).