همدان . [ هََ م َ ] (اِخ ) یکی از پنج ناحیه ٔ پهله است . (ابن الندیم ). راجع به همدان لازم است گفته شود: اول دفعه ای که اسم این محل در کتیبه ٔ تیگلات پالسر [ = تیگلات پیلسر ] اول در حدود
1100 ق . م . آمده است این پادشاه آسور اسم آن را امدانه ذکر کرده . درکتیبه های هخامنشی اسم این شهر را هگمتان نوشته اند ولی بعضی تصور می کنند که هنگمتان تلفظ می شده . هردوت اسم آن را اگباتان ضبط کرده است . بنابراین تاریخ شهر مزبور تا قرن یازدهم ق . م . صعود می کند و در میان شهرهای قدیم که اکنون هم ایستاده اند نظایر همدان نادر است و تاریخ بنای رم هم چنانکه معلوم است از اواسط قرن هشتم ق . م . بالا نمیرود. همدان در پای کوه الوند واقع و کوه مزبور از سنگ خاراست . مورخان ارمنی و اخیراً راولینسن انگلیسی عقیده داشتند که اگباتان ِ هردوت ، همدان کنونی نیست و محل پایتخت قدیم ماد را باید در تخت سلیمان امروز، در
25فرسنگی دریاچه ٔ ارومیه از طرف جنوب شرقی ، جستجو کرد. ولی دمرگان که حفریات شوش را اداره میکرد شخصاً تحقیقاتی به عمل آورده و ثابت کرده که اگباتان هردوت همان محل همدان امروزی است و از برآمدگی های زمین و تپه ها جاهای هفت قلعه قصر همدان را تشخیص داد. (از ایران باستان پیرنیا صص
178-
179). شهرستان همدان یکی از شهرستانهای استان پنجم و از بزرگترین شهرستانهای ایران است . شمال آن حوزه ٔ شهرستانهای بیجار و زنجان ، خاور شهرستان قزوین ، جنوب خاوری شهرستان اراک و ساوه ، جنوب تویسرکان و ملایر، و باختر آن شهرستانهای کرمانشاهان و سنندج است . هوای بخش های این شهرستان به نسبت پستی و بلندی متفاوت و در دره های الوند و دیگر نقاط مرتفع سردسیر است . همدان در دره ٔ وسیعی واقع شده که تقریباً تمام اطراف آن کوههای بلند قرار دارد و عظیم ترین آنها کوه معروف الوند ودیگر نقاط مرتفع سردسیر است . در دره های آن هزاران چشمه جاری است و همین چشمه ها سرچشمه ٔ اصلی رودخانه های قره چای و کرخه است . بلندترین قله ٔ الوند از دریای آزاد
3574 گز ارتفاع دارد و گردنه ٔ معروف اسدآباد که بر سر راه کرمانشاه و همدان است
2241 گز مرتفعتر از دریاست . در اطراف شهرستان و دامنه های کوهها رودخانه های سیلابی و فصلی بسیار است . تعدادی از رودهای کوچک در بخش مرکزی به هم می پیوندند و سیمینه رود را تشکیل میدهند و مهمترین آنها عبارتند از: قورچای ، خاکو، دره مرادبیک ، عباس آباد، وفرجین ، سیمین ، اسدآباد، همه کسی ، دمق وایگده لو، درجزین ، شهاب و خرم رود. از شهرستان همدان راه های شوسه ٔ اسفالته ای به قزوین و تهران و کرمانشاه و ملایر و راههای شوسه ٔ خاکی به سنندج و بیجارمیرود که تعدادی از بخش ها و دهستانها و قصبات همدان نیز در مسیر همین شوسه ها قرار دارند. بخش های مهم آن عبارتند از: سیمینه رود، کبودرآهنگ ، اسدآباد و رزن . محصول عمده ٔ بخش ها در قسمتهای کوهستانی انواع میوه وسردرختی به خصوص سیب و گلابی و آلبالو و در دامنه ها انگور، غله ، حبوب ، صیفی ، کتان و پنبه است . لبنیات متنوع نیز در اغلب بخشها به دست می آید. از جمله ٔ صادرات این شهرستان میوه ، چوب ، سیب زمینی ، پیاز، لبنیات ، ظروف زیبای سفالین ، چرم و کتیراست و در دهات ، زنان قالیچه و گلیم و کرباس می بافند. با تحقیقات ناقصی که انجام شده وجود معادن گرافیت ، طلا، طلای سفید، آنتیمون ، آهن و املاح معدنی در حومه ٔ این شهرستان به اثبات رسیده است . این شهر سه بار به ترتیب در حملات اسکندر، اعراب و مغول ویران و بازساخته شده است . طول جغرافیایی
48 درجه و
31 دقیقه ٔ شرق گرینویچ و عرض آن
34 درجه و
48 دقیقه ٔ شمال استواست . در این شهر اکنون تعدادی آثار تاریخی کهن وجود دارد که مهمترین آنها عبارتند از: مقبره ٔ استر و مردخای ، مقبره ٔ باباطاهر عریان ، گنبد علویان ، آرامگاه بوعلی سینا که اخیراً ساختمان آن تجدید شده است ، سنگ شیر [ = شیرسنگی ] که میگویند درزمان آبادی همدان قدیم بر دروازه ٔ شهر نصب شده بوده است ، گنجنامه که در ده هزارگزی جنوب باختری همدان است و کتیبه ای است به خط میخی بر روی سنگ و فتوحات داریوش بر آن نوشته شده است و نیز برج معروفی به نام برج قربان در همدان وجود دارد. (از فرهنگ جغرافیائی ایران ج
5). همدان اکنون فرمانداری کل است و تابع مرکز استان کرمانشاهان نیست
۞ .