تیر روز

تیرگان یکی از جشن‌های ایرانی است که در تیرروز از تیرماه برابر با ۱۳ تیر در گاهشماری ایرانی برگزار می‌شود. این جشن در گرامی داشت تیشتر (ستارهٔ باران‌آور در فرهنگ ایرانی) است و برپایه آیین و ترادا در روز تیر (روز سیزدهم) از ماه تیر انجام می‌پذیرد. در تواریخ ترادادی تیرگان روز کمان کشیدن آرش کمانگیر و پرتاب تیر از فراز البرز است. همچنین جشن تیرگان به گزارش ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه، روز بزرگداشت جایگاه و جاور نویسندگان در ایران باستان بوده‌است.[۱][۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸] این جشن همه ساله توسط زرتشتیان ایران و دیگر ایرانیان در شهرهای تهران،[۹] کرج، مارلیک در استان تهران، فیروزکوه، ساری، سنگسر و سوادکوه در استان مازندران،[۱۰] یزد و روستاهای اطراف،[۱۱] کاریزات[۱۰]، میبد، اردکان، کرمان،[۱۲] بم، شیراز،[۱۳] اصفهان،[۱۴] اهواز،[۱۵] منطقه فراهان[۱۶][۱۷] و اروپا[۱۸] و آمریکا[۱۹] در روز تیرگان برگزار می‌شود؛ که البته تعطیل نبودن این روز در ایران و دیگر کشورها گاه باعث می‌شود تا در نزدیکترین روز تعطیل این جشن برگزار شود. محتویات ۱ زمان برگزاری ۲ آیین‌ها ۲.۱ آب‌پاشی ۲.۲ فال کوزه ۲.۳ دستبند تیر و باد ۳ باورهای مردمی ۳.۱ تیشتر ۳.۲ آرش کمانگیر ۴ ثبت اثر ۵ جستارهای وابسته ۶ منابع ۷ پی‌نوشت‌ها ۸ پیوند به بیرون زمان برگزاری این جشن در گرامی داشت تیشتر (ستارهٔ باران‌آور در فرهنگ ایرانی) است و برپایه تراداد در روز تیر (روز سیزدهم) از ماه تیر انجام می‌پذیرد. در تواریخ سنتی تیرگان روز کمان کشیدن آرش کمانگیر و پرتاب تیر از فراز البرز است. همچنین جشن تیرگان به گزارش ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه، روز بزرگداشت جایگاه نویسندگان در ایران باستان بوده‌است. (آثارالباقیه، فصل نهم، بخش عید تیرگان).[۲۰] موبد کورش نیکنام برگزاری جشن‌ها با استفاده از گاهشماری‌های ترادادی با ماه‌های ۳۰ روزه را بی‌نگرشی به دانش ستاره شمری و دستاوردهای خیام و انگیزه ناهماهنگی در جشن‌ها دانسته و بایستگی نگرش به گاهشماری کشوریک و ترادادی با ماه‌های ۳۱ روزه را یادآور شده‌است.[۲۱] (برای آگاهی از فهرست و زمان همه جشن‌های ملی بنگرید به صفحه جشن‌های ایرانی).[۲۲] در مازندران نیز جشن تیرگان با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم تیر ماه برگزار می‌شود.[۲۳] بر پایه گاهشماری باستانی مازندران شب سیزدهم تیرماه از ماه‌های گاهشماری مازندرانی که با تیرماه خورشیدی دگردیسه است جشن تیرماه سیزه شو در مازندران برگزار می‌شود. این جشن را تیرگان نیز می‌نامند چون سیزدهمین روز هر ماه کهنه و گذشته نیز تیر نامگذاری شده‌است و هم‌زمان شدن نام روز با نام ماه را به عنوان تیرگان جشن می‌گیرند. این جشن به پاس برداشت گندم انجام می‌شود و ریشه در باورهای مردم ان سامان دارد که تا به امروز نیز زندگانی داشته‌است.[۲۴][۲۵] بهار مختاریان باور دارد که جشن تیرگان در بنیاد جشن انقلاب تابستانی در آغاز تیرماه بوده‌است، آنچنان که امروزه همه ساله در فراهان در یکم تیر ماه برگزار می‌شود و اینچنین از گذشته تا امروز به جای مانده است.[۲۶] افزون بر این، مردم کاریزات (بخشی در۱۲۰ کیلومتری یزد) نیز آن را در روز اول تیرماه، با نام «آب، تیر، ماهی» برگزار می‌کنند.[۱۰] مردم مهدیشهر (سنگسر) نیز این جشن باستانی را به نام جشن تیر مُ ای سیزده در گاهشمار ۲۲ آبان همزمان با روز سیزدهم ماه اوریا گاهشمار سنگسری در کالبد جشنواره برگزار می‌کنند. در این جشن آیینی غذای ویژه ای به نام سیزده تامو پخت می‌شود.[۲۷] آیین‌ها آب‌پاشی آب‌بازی در جشن تیرگان در تهران، ۱۳۸۹ این جشن در کنار آب‌ها، همراه با بزم‌هایی وابسته با آب و آب‌پاشی و آرزوی بارش باران در سال پیشِ رو همراه است و همچون دیگر جشن‌هایی که با آب در پیوند هستند، با نام همگانی «آبریزگان» یا «آب پاشان» یا «سر شوران» یاد شده‌است.[۲۸][۲۹] مردم در این جشن با پاشیدن آب به یکدیگر، آرزوی باران و دوری از خشکسالی می‌کنند.[۱۰] در برخی سامان‌ها و بومسارها مانند فراهان صدها سال است این جشن به شیوه با شکوه در آغاز تیر برگزار می‌شود. یکی از مناسک ویژه در جشن تیرگان فراهان رسم آب پاشان است که با آرزوی بارش مطلوب باران در سال پیش رو، برگزاری فال کوزه و دستبند تیر و باد همراه است.[۳۰] جشن نوسردیل، که در ششم فروردین برگزار میشود نیز از جمله جشن‌های ایرانی است که از زمان مادها تاکنون برگزاری می‌شود و مراسم آب‌پاشی دارد.[۳۱] وارداوار نیز جشنی انبازگرانه میان ارمنیان و آشوریان است که با آبریزگان و تیرگان همانندیهایی دارد و در ماه ژوئیه برگزار می‌شود.[نیازمند منبع] فال کوزه یکی دیگر از بزم‌های این جشن مانند بسیاری از جشن‌های ایرانی «فال کوزه» (چکُ دولَه) می‌باشد. روز پیش از جشن تیرگان، دوشیزه‌ای را برمی‌گزینند و کوزه سفالی سبز رنگ دهان گشادی به او می‌دهند که «دوله» نام دارد، او این ظرف (آوند) را از آب پاکیزه پر می‌کند و یک دستمال سبز ابریشمی را بر روی دهانه آن می‌اندازد آنگاه «دوله» را نزد همه کسانی که می‌برد که آرزویی در دل دارند و می‌خواهند در بزم «چک دولَه» باشندگی کنند و آن‌ها چیز یا پیکرک کوچکی مانند انگشتری، گوشواره، سنجاق سر، سکه یا مانند این‌ها در آب دوله می‌اندازند. سپس دختر دوله را به زیر درختی همیشه سبز چون سرو یا مورد می‌برد و در آن‌جا می‌گذارد. در روز جشن تیرگان و پس از بزم آبریزان، همه کسانی که در دوله چیزی انداخته‌اند و خواهش و آرزویی داشته‌اند در جایی گرد هم می‌آیند و دوشیزه، دوله را از زیر درخت به میان گروه می‌آورد. در این فال‌گیری بیشتر بانوان باشندگی می‌کنند و سال خوردگان با نوایی بلند به نوبت ترانه‌هایی می‌خوانند و دختر در پایان هر ترانه، دست خود را درون دوله می‌برد و یکی از چیزها را بیرون می‌آورد، به این گونه خاوند (صاحب) آن چیز درمیابد که ترانه‌ی خوانده شده ز آن خواهش، خواسته و آرزوی او بوده‌است. دستبند تیر و باد در آغاز جشن پس از خوردن شیرینی، بندی به نام «تیر و باد» که از ۷ ریسمان به ۷ رنگ دگردیسه بافته شده‌است به دست می‌بندند و در باد روز از تیرماه (۹ روز دیگر) این بند را باز کرده و در جای بلندی مانند پشت بام به باد می‌سپارند تا آرزوها و خواسته‌هایشان را به فرنام پیام‌رسان به همراه ببرد. این کار با خواندن ترانه زیر انجام می‌شود: تیر برو باد بیا غم برو شادی بیا محنت برو روزی بیا خوشه مرواری بیا[نیازمند منبع] باورهای مردمی در باورهای مردم، دربارهٔ جشن تیرگان دو روایت وجود دارد که روایت نخست همچنان که در بالا گفته شد مربوط به فرشته باران یا تیشتر است و دیگری دربارهٔ آرش کمانگیر و جنگ و ستیز میان ایران و توران. تیشتر مقالهٔ اصلی: تیشتر روایت مربوط به فرشته باران یا تیشتر روایت نبرد همیشگی میان نیکی و بدی ("تیشتر" در برابر "اَپوش") است. در اوستا، تیشتر یشت (تیر یشت)، تیشتر فرشته باران است که در ده روز اول ماه به چهره جوانی پانزده ساله در می‌آید و در ده روز دوم به چهره گاوی با شاخ‌های زرین و در ده روز سوم به چهره اسبی سپید و زیبا با گوش‌های زرین. تیشتر به شکل اسب زیبای سفید زرین گوشی، با ساز و برگ زرین، به دریای کیهانی فرومی‌رود. در آنجا با دیو خشکسالی «اپوش» که به شکل اسب سیاهی است و با گوش و دم سیاه خود، ظاهری ترسناک دارد، روب‌رو می‌شود. این دو، سه شبانه روز با یکدیگر به نبرد برمی‌خیزند و تیشتر در این نبرد شکست می‌خورد، به نزد خدای بزرگ آمده و از او یاری و مدد می‌جوید و به خواست و قدرت پروردگار این بار بر اهریمن خشکسالی پیروز می‌گردد و آب‌ها می‌توانند بدون مانعی به مزرعه‌ها و چراگاه‌ها جاری شوند. باد ابرهای باران زا را که از دریای کیهانی برمی‌خواستند به این سو و آن سو راند، و باران‌های زندگی بخش بر هفت کشور زمین فرو ریخت و به مناسبت این پیروزی ایرانیان این روز را به جشن پرداختند. آرش کمانگیر مقالهٔ اصلی: آرش کمانگیر روایت دیگر نیز دربارهٔ آرش کمانگیر (آرش شیواتیر) اسطوره و قهرمان ملی ایرانیان است و اینکه میان ایران و توران سال‌ها جنگ و ستیز بود. در نبرد میان «افراسیاب» و «منوچهر»، شاه ایران، سپاه ایران شکست سختی می‌خورد؛ این رویداد در روز نخست تیر روی می‌دهد. سپاه ایران در مازندران به تنگنا می‌افتد و سرانجام دو سوی نبرد به سازش در می‌آیند و برای آنکه مرز دو کشور مشخص شود و ستیز از میان برخیزد می‌پذیرند که از مازندران تیری به جانب خاور (خراسان) پرتاب کنند هر جا تیر فروآمد همان‌جا مرز دو کشور باشد و هیچ‌یک از دو کشور از آن فراتر نروند؛ تا در این گفتگو بودند، سپندارمذ (ایزدبانوی زمین) پدیدار شد و فرمان داد تیر و کمان آوردند. آرش در میان ایرانیان بزرگ‌ترین کماندار بود و به نیروی بی‌مانندش تیر را دورتر از همه پرتاب می‌کرد. سپندارمذ به آرش گفت تا کمان بردارد و تیری به جانب خاور پرتاب کند. آرش دانست که پهنای کشور ایران به نیروی بازو و پرش تیر او بسته‌است و باید توش و توان خود را در این راه بگذارد. او خود را آماده کرد، برهنه شد، و بدن خود را به شاه و سپاهیان نمود و گفت ببینید من تندرستم و کژی‌ای در وجودم نیست، ولی می‌دانم چون تیر را از کمان رها کنم همهٔ نیرویم با تیر از بدن بیرون خواهد آمد. آنگاه آرش تیر و کمان را برداشت و بر بلندای کوه دماوند برآمد و به نیروی خداداد تیر را رها کرد و خود بی‌جان بر زمین افتاد (درود بر روان پاک آرش و روان‌های پاک همهٔ سربازان ایرانی). هرمز، خدای بزرگ، به فرشتهٔ باد (وایو) فرمان داد تا تیر را نگهبان باشد و از آسیب نگه دارد. تیر از بامداد تا نیمروز در آسمان می‌رفت و از کوه و در و دشت می‌گذشت تا در کنار رود «جیهون» بر تنهٔ درخت گردویی که بزرگ‌تر از آن در گیتی نبود نشست. آنجا را مرز ایران و توران جای دادند و هر سال به یاد آن جشن گرفتند.[۳۲] از آن خوانند آرش را کمانگیر که از آمل به مرو انداخت یک تیر ثبت اثر جشن تیرگان ذلف آباد فراهان به عنوان نخستین جشن تیرگان ایران در دیماه ۱۳۸۹ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده‌است.[۳۳][۳۴][۳۵] همچنین این آیین از استان گیلان با نام تیرماسینزه در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده‌است.[۳۶][۳۷] جستارهای وابسته جشن‌های ایرانی انقلاب تابستانی یلدا چله تموز اعتدال پائیزی اعتدال بهاری انقلاب زمستانی جشن آبریزگان جشن‌های ایران باستان جشن مهرگان جشن سده جشن نوروز در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ تیرگان موجود است. منابع http://www.berasad.com/fa/content/view/4224/ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۴ نوامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۲۴ ژوئن ۲۰۱۴. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۷ ژوئیه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۶ مه ۲۰۱۳. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۶ مه ۲۰۱۳. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ ژوئن ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۶ مه ۲۰۱۳. «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ آوریل ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۶ مه ۲۰۱۳. http://www.berasad.com/fa/content/view/4245/ http://www.berasad.com/fa/content/view/4254/ http://www.amordadnews.com/neveshtehNamyesh.aspx?NId=4577 بایگانی‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine [گزارش تصویری تیرگان در تهران] «جشن تیرگان؛ نمادی از آخرین تیر آرش کمانگیر و آب پاشان». makhlot.ir. دریافت‌شده در ۱۴ دسامبر ۲۰۲۱. http://www.amordadnews.com/neveshtehNamyesh.aspx?NId=4592 بایگانی‌شده در ۲۶ آوریل ۲۰۱۴ توسط Wayback Machine [گزارش تصویری تیرگان در یزد] http://www.amordadnews.com/neveshtehNamyesh.aspx?NId=4576 بایگانی‌شده در ۷ ژوئیه ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine [گزارش تصویری تیرگان در کرمان] http://www.berasad.com/fa/content/view/8008 [گزارش تصویری تیرگان در شیراز] http://www.berasad.com/fa/content/view/4268/ [گزارش تصویری تیرگان در اصفهان] http://www.berasad.com/fa/content/view/4254/ [گزارش تصویری از تیرگان در اهواز] «جشن تیرگان در فراهان برگزار می‌شود». فارس نیوز. ۱۷ خرداد ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۱۱ آذر ۱۳۹۱. «جشن معنوی باستانی تیرگان در شهرستان فراهان برگزار شد». اداره کل میراث فرهنگی استان مرکزی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ اوت ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۱ آذر ۱۳۹۱. http://iraania.com/?p=6071 بایگانی‌شده در ۲۷ ژوئن ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine [تیرگان در هلند] http://www.amordadnews.com/neveshtehNamyesh.aspx?NId=4561 بایگانی‌شده در ۱۲ اکتبر ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine [تیرگان در آمریکا] از نوروز تا نوروز - کورش نیکنام «بازنگری و هماهنگی در گاهشماری سنتی زرتشتی». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ ژانویه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۱۲ ژوئیه ۲۰۱۱. زروان، سنجش زمان در ایران باستان، فریدون جنیدی «Ø±Ø§Ù‡Ù†Ù…ای س٠ر Ùˆ گردشگری: جشن تيرگان در مازندران». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ ژوئیه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۱۱. «تیرگان؛ جشن شکرگزاری دستهای پینه بسته/ فراهانیها تاریخ را تغییر دادند». خبرگزاری مهر. ۱ تیر ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۱۱ آذر ۱۳۹۱. «جشن باستانی تیرگان در ذلف‌آباد فراهان برگزار شد». خبرگزاری جمهوری اسلامی. ۱ تیر ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۵ آوریل ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۱ آذر ۱۳۹۱. «ماه تیر ماه گرماپایه: جشن تیرگان | انسان‌شناسی و فرهنگ». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۱ ژوئیه ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۳ ژوئیه ۲۰۱۱. «شب‌نشینی سنگسری‌ها در آیین باستانی"تیر مُ ای سیزده"». مهدیشهر نیوز. ۸ آبان ۱۳۹۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۱ دسامبر ۲۰۱۲. جشن‌های آب، چاپ دوم، ۱۳۸۳ - هاشم رضی گاه‌شماری و جشن‌های ایران باستان، هاشم رضی «تیرگان فراهان آینی کهن با پیوست های فرهنگی و اجتماعی». خبرگزاری ایرنا. دریافت‌شده در ۱۴ دسامبر ۲۰۲۱. هویان، آندرانیک. «نوسرد ایرانیان». تبیان. دریافت‌شده در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۴. «جشن تیرگان». ۸ تیر ۱۳۸۵. «برگزاری جشن ثبت آیین باستانی معنوی تیرگان در زلف آباد فراهان». جام جم آنلاین. ۱ تیر ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۱۱ آذر ۱۳۹۱. «جشن "تیرگان" و "بیل گردانی" به جمع میراث معنوی کشور پیوست». ۸۸ اسفند ۱۳۸۹. دریافت‌شده در 11 آذر ۱۳۹۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک) «برگزاری آدین معنوی و جشن شکرگزاری گندم در استان مرکزی». باشگاه خبرنگاران. ۲۵ دی ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۱۱ آذر ۱۳۹۱. ««جشن تیرماسینزه» شمال کشور ثبت ملی شد». فارس نیوز. ۱۷ مهر ۱۳۹۱. دریافت‌شده در ۱۱ آذر ۱۳۹۱. «جشن تیرگان گیلان در فهرست میراث معنوی کشور ثبت شد». روزنامه گیلان پیام. ۱۵ اسفند ۱۳۹۰. دریافت‌شده در ۱۱ آذر ۱۳۹۱.[پیوند مرده] پی‌نوشت‌ها از نوروز تا نوروز، جشن‌ها و آیین‌های سنتی زرتشتیان ایران، کورش نیکنام، تهران انتشارات فروهر ۱۳۷۹ تاریخ نوروز و گاهشماری ایران - عبدالعظیم رضایی راهنمای زمان جشن‌ها و گردهمایی‌های ملی ایران باستان، چاپ دوم، ۱۳۸۷ - رضا مرادی غیاث آبادی فرهنگ فارسی برهان قاطع - خلف تبریزی آناهیتا و ایزدبانوان دیگر در اسطوره‌ها و باورهای ایرانیان، رضا طاهری، نشر فروهر پیوند به بیرون نظر تعدادی از استادان ایران‌شناس دربارهٔ زمان درست جشن‌های ایرانی- خبرگزاری میراث فرهنگی جشن تیرگان - سپندارمزد جشن تیرگان - سایت خبری زرتشتیان همازور جشن تیرگان - پایگاه پژوهشی آریابوم جشن تیرگان، ماه گرماپایه نبو جشن‌های ایرانی نوروز سیزده‌به‌در فروردینگان اردیبهشتگان خردادگان تیرگان جشن نیلوفر امردادگان شهریورگان مهرگان آبانگان آذرگان یلدا دیگان بهمنگان جشن سده جشن سپندارمذگان نوروز رودها چهارشنبه‌سوری کوسه برنشین نوروز رده‌ها: جشنواره‌های ایران جشن‌ها و اعیاد در ایران جشن‌های زرتشتی جشنواره‌های مذهبی در ایران مناسبت‌های ژوئن رویدادهای ژوئیه واژه‌ها و عبارت‌های فارسی آیین کهن ایرانی این صفحه آخرین‌بار در ‏۸ ژانویهٔ ۲۰۲۲ ساعت ‏۱۴:۰۸ ویرایش شده‌است.