تنبکتی

تُنْبُکتی ، احمدبابا، فقیه مالکی و محدّث و زندگینامه نویس سودانی قرن یازدهم . مکنّا به ابوالعباس . او را صنهاجی سودانی نیز خوانده اند. در 963 در سودان در خاندان اَقیت ، که به علم مشهور بودند، به دنیا آمد (تنبکتی ، ص 27؛ ناصری ، ج 5، ص 129؛ محبی ، ج 1، ص 170). مراکشی (ج 2، ص 302) ولادت او را 960 گفته است . نحو را از عمویش ، شیخ صالح ابی بکربن اقیت (932ـ991)، آموخت و کتب حدیث و منطق و مقامات حریری را از پدرش احمد فرا گرفت . نزد برخی چون عاقب بن محمود (متوفی 991) و شیخ یحیی بن محمد حَطّاب (متوفی بعد از 993) درس خواند و از آنها اجازة روایت حدیث دریافت کرد. سالها ملازم محمد بن محمود بَغْیُع (930 ـ 1002)، فقیه مالکی ساکن تمبوکتو/ تنبکتو، بود و تفسیر، حدیث ، فقه و اصول ، ادب عربی ، تصوف ، نجوم و منطق را از او فرا گرفت (تنبکتی ، مقدمة هرامه ، ص 12؛ محبی ، همانجا).

هنگامی که منصور ذَهَبی (حک : 986ـ 1012)، چهارمین سلطان از شریفان سعدی ، سودان را فتح کرد، از ترس شورش خاندان اقیت ، بسیاری از آنان را در 1002 به اسارت به مراکش برد که تنبکتی نیز جزو آنان بود. تنبکتی از رنجهای دورة اسارتش خود به تلخی یاد کرده است . سلطان منصور، پس از دو سال تنبکتی را به شرط ماندن در مراکش آزاد کرد. تنبکتی با تدریس فقه و حدیث و دادن فتوا، در مراکش مشهور شد (تنبکتی ، مقدمة هرامه ، ص 13ـ14؛ ناصری ، ج 5، ص 129ـ 130؛ د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «احمد بابا»).

بعد از مرگ سلطان منصور، پسرش زیدان بن منصور به خاندان اقیت اجازة بازگشت به وطن داد. تنبکتی ابتدا به حج رفت و سپس به تمبوکتو بازگشت و با استقبال مردم مواجه شد. وی در همانجا اقامت گزید(تنبکتی ، مقدمة هرامه ، ص 14؛ یفرنی ، ص 97ـ 98؛ د. اسلام ، همانجا) و بنا بر برخی منابع (از جمله مقری ، ص 314) ریاست منصب قضا را در آنجا برعهده داشت . برخی (برای نمونه رجوع کنید به مراکشی ، ج 2، ص 306) سال بازگشت ایشان را به وطن 1014 گفته اند در حالی که اواخر 1015 یا 1016 به وطن بازگشتند ( رجوع کنید به تنبکتی ، مقدمة هرامه ، ص 14ـ 15؛ د. اسلام ، همانجا). تنبکتی در سودان نیز شهرت یافت و از برخی فقها اجازة افتاء دریافت کرد. همچنین جمع کثیری در درس او حاضر می شدند، از جمله قاضی احمدبن محمد مقَّری صاحب نفح الطّیب ، ابوالقاسم غَسّانی مفتیِ فاس ، ابوالعباس احمدبن محمد مکناسی مشهور به ابن قاضی صاحب جذوة الاقتباس ، و شیخ رَجراجی مفتی مراکش (تنبکتی ، مقدمة هرامه ، ص 16؛ مراکشی ، ج 2، ص 305). شماری از آنان از تنبکتی اجازه دریافت کردند (برای نمونه رجوع کنید به مقَّری ، ص 304ـ 312). تنبکتی در 1036 در زادگاهش از دنیا رفت (ناصری ، ج 5، ص 131). محمد محبّی ( ج 1، ص 172) و اسماعیل بغدادی ( هدیة العارفین ، ج 1، ستون 155) وفات او را در 1032 دانسته اند.

در اوایل دهة 1350 ش / 1970 به احترام احمدبابا مرکزی به نام «مرکز اسناد و تحقیقات احمدبابا» در تمبوکتو تأسیس شد که بیش از شش هزار نسخة خطی در آن گردآوری شده است ( رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «تمبوکتو»). برخی آثار احمدبابا نیز در آنجا موجود است (برای نمونه رجوع کنید به عباس ، ج 2، ص 315، 350، ج 3، ص 368ـ369).

تنبکتی بالغ بر چهل اثر در موضوعات مختلف چون فقه ، حدیث ، نحو و تصوف داشته است . مهمترین اثر وی نِـیل الابتِهاج بِتَطریزالدّیباج است که آن را در تکمیل الدیباج المُذَهَّب فی معرفة أعیانِ عُلماءالمَذْهَب نوشته است . الدیباج المذهّب ، معجم فقهای مالکی و تألیف ابن فَرحون یَعْمُری (متوفی 799) است . تنبکتی تألیف کتاب خود را در 1005 در مراکش به پایان رساند. این کتاب ، که مهمترین مرجع در شرح حال بزرگان مالکی در مراکش است ، در 1317 در فاس چاپ سنگی شد و در 1329 در قاهره ، ذیل کتاب الدیباج المذهب ، چاپ گردید و در 1989 به کوشش هرامه در طرابلس چاپ شد (تنبکتی ، مقدمة هرامه ، ص 14، 16 ـ 17، 19 ـ 20؛ سرکیس ، ج 1، ستون 380؛ مخلوف ، ص 298).

از دیگر آثار اوست : کِفایة المُحتاج لمَعرفة من لیس فی الدّیباج ؛ نیل الامل فی تفضیل النیةِ علی العمل در شرح حدیث نیةُالمومن أبلَغُ مِن عَمَلِه ؛ التَحدیث والتأنیس فی الاحتجاج بابن ادریس ؛ النکت الوفیة بشرح (لِشروح ) الالفیة ؛ تنبیه الواقف علی تحریر نیة الحالف ؛ و فوائدالنکاح در شرح الوَشّاح منسوب به سیوطی (مقَّری ، ص 303ـ304؛ بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج 1، ستون 230، 328، ج 2، ستون 211، 374، 697؛ تنبکتی ، مقدمة هرامه ، ص 17؛ برای آثار او رجوع کنید به تنبکتی ، مقدمة هرامه ، ص 17 ـ 18).

منابع : اسماعیل بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج 1ـ2، در حاجی خلیفه ، ج 3ـ4؛ همو، هدیة العارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه ، ج 5؛ احمدبابابن احمد تنبکتی ، نیل الابتهاج بتطریزالدیباج ، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامه ، طرابلس 1398/1989؛ سرکیس ؛ عبدالمحسن عباس ، فهرس مخطوطات مرکز احمدبابا للتوثیق و البحوث التاریخیة بتنبکتو ، لندن ج 2، 1417/1996، ج 3، 1418/1997؛ ج 3، محمدامین بن فضل اللّه محبی ، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر ، بیروت ] بی تا. [ ؛ محمد مخلوف ، شجرة النور الزکیة فی طبقات المالکیة ، دارالکتاب



العربی ، بیروت 1350؛ عباس بن ابراهیم مراکشی ، الاعلام بمن حل مراکش و اغمات من الاعلام ، رباط 1974؛ احمدبن محمد مقَّری ، روضة الاس العاطرة الانفاس فی ذکر من لقیته من اعلام الحضرتین مراکش و فاس ، رباط 1403/1983؛ احمدبن خالد ناصری ، کتاب الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی ، چاپ جعفر ناصری و محمد ناصری ، دارالبیضاء 1954ـ1956؛ محمد صغیربن محمد یفرنی ، نزهة الحادی با اخبار ملوک القرن الحادی ، مکتبة الطالب 1888؛

EI 2 , s.vv. "Ahmad Ba ¦ba ¦" (by E. Le ¨vi Provenµal), "Timbuktu" (by J. O. Hunwick).

/ لیلی کریمیان /