برنئو

بُردِئو. جزیرهٔ بورنئو سوّمین جزیرهٔ بزرگ جهان است که حدود ۷۴۳۳۳۰ کیلومتر مربّع وسعت دارد و در مرکز شبه جزیره مالایا و اندونزی واقع است. #########################################بُرْنِئو، سومین جزیرۀ بزرگ جهان پس از گرینلند و گینۀ جدید، واقع در جنوب غربی مجمع الجزایر فیلیپین و شمال جزیرۀ جاوه. حدود یک‌سوم وسعت شمالی و غربی آن به استثنای سلطان‌نشین برونئی (ه‍ م) جزو فدراسیون مالزی، و بقیۀ آن که ۷۰٪ وسعت جزیره را در بر می‌گیرد، کالیمانتان نامیده می‌شود و بخشی از جمهوری اندونزی است. جزیرۀ برنئو از شمال غربی به جنوب دریای چین، از شمال به سولو، از مشرق به دریای سِلِب و ماکاسـار، و از جنـوب به دریـای جـاوه محـدود است (نک‍ : «اطلس [۱]... »، 112-113). این جزیره میان °۷ عرض شمالی و°۴ و ´۲۰ عرض جنوبی و از°۱۰۶ و´۴۰ تا°۱۱۶ و´۴۵ طول شرقی واقع است ( آسیاتیکا، II / 418). طول این جزیره از شمال شرقی به جنوب غربی ۳۳۶‘۱ کم‍ و عرض آن در وسیع‌ترین منطقه ۹۶۵ کم‍ و وسعت آن ۷۵۵ هزار کمـ۲ است ( بریتانیکا، II / ۱۶۹). بخش بزرگ جزیره برنئو کوهستانی است. بلندترین قلۀ آن کینابالو بیش از ۴ هزار متر از سطح دریا ارتفاع دارد («برنئو[۲] ... »،npn.). سلسله کوههای مهم آن از شمال شرقی به جنوب غربی امتداد دارد. از بلندیهای مرکزی این جزیره رودخانه‌های مهم و پرآبی سرچشمه می‌گیرد و در همۀ جهات به سمت دریاهای مجـاور جریان دارد. بیشتـر این رودها قابل کشتیرانی است. از مهم‌ترین آنها سمباس و کاپواس که عرض آنها گاه از ۵۰۰‘۱ متر تجاوز می‌کند، نیز کاهایان، باریتو، ماهاکام، کایان، بَرام و بِتانگ لوپَر را می‌توان نام برد. این رودها و سرشاخه‌های آنها که تا قلب جنگلها نفوذ دارد، مهم‌ترین شبکۀ ارتباط را برای حمل و نقل داخلی به بنادر تشکیل می‌دهد EI1, II / 744)؛ «برنئو»، npn.). سواحل مضرس برنئو، بندرگاههای مناسب و پناهگاههای مطمئنی برای کشتیها فراهم می‌سازد (WNGD, ۱۶۳). آب و هوای برنئو بهترین نمونه آب و هوای استوایی است که از مشخصات آن گرما و رطوبت دائمی و اختلاف اندک میان دمای شب و روز در طول سال است. متوسط باران سالانۀ آن ۸۰۰‘۳ میلی‌متر است و بارانهای موسمی آن از اکتبر تا مارس ادامه می‌یابد (بریتانیکا، همانجا). مهم‌ترین پوشش گیاهی برنئو جنگلهای استوایی است که از سواحل پست تا ارتفاعات مرکزی همه جا را فرا گرفته است و محصولات آن مهم‌ترین اقلام صادرات جزیره را از زمانهای قدیم فراهم می‌کرده است. در این جنگلها بیش از دو هزار گونه رستنی وجود دارد که مهم‌ترین آنها صندل، آبنوس، کافور، نارگیل، نخل ساگو، کائوچو، فلفل و انواع چوبهای صنعتی است و از میان گیاهان مختلف آن می‌توان از رافْلِزیا که بزرگ ترین گل در جهان است، نا م برد (همانجا؛ «در قلب ... [۳]»، npn.). حیات‌وحش برنئو مانند درختان جنگلی آن متنوع است. جنگلهای انبوه استوایی این منطقه نه تنها برای فیلها و کرگدنها مناسب است، بلکه همچنین پناهگاهی برای گونه‌های مختلفی از حیوانات مانند میمون (گیبون و اورانگوتان)، خرس، گراز، گربۀ وحشی، انواع آهو، خفاش، انواع پرندگان همچون کرکس، عقاب، طاووس، حواصیل و طوطی و خزندگان گوناگون است (همانجا؛ «دائرةالمعارف جهانی ... [۴]»، III / 992). خاک برنئو بجز بخشهایی که اصالت آتش‌فشانی دارند، چندان مستعد کشاورزی نیستند. از جمله محصولات کشاورزی این جزیره برنج، ارزن، سیب‌زمینی شیرین (نیلوفر هندی)، نیشکر، آناناس و دیگر میوه‌های گرمسیری را می‌توان نا م برد (همانجا). در دامنه‌های کوهستانی تنباکو از نوع مرغوب آن به دست می‌آید و اخیراً مزارع قهوه، کاکائو و کنف در حال افزایش است (بریتانیکا، همانجا). برنئو از گذشته شهرتی در تولید فلزات داشته، ولی در واقع از نظر کانی چندان غنی نیست و ذخائر و شرایط استخراج آن طوری نبوده که سرمایه‌گذاری خارجی را تشویق نماید. با این حال، طلا، الماس، آنتیموان (سنگ سرمه)، جیوه، گچ و دیگر کانیها از اوایل سدۀ ۱۹ م با روشهای سنتی استخراج می‌شده است (همانجا). سنگ آهن از نوع مرغوب با عیار ۶۰٪ تا ۸۰٪ که از نوع اروپایی آن بهتر است، در این جزیره به دست می‌آید ( آسیاتیکا، II / ۴۲۰). همچنین معادن زغال سنگ و میدانهای بزرگ نفتی در این جزیره وجود دارد («دائرةالمعارف کلمبیا[۵]»، I / ۲۴۹). جمعیت و ترکیب آن: برنئو از نظر جمعیت با نواحی پرجمعیت جنوب شرقی آسیا قابل مقایسه نیست، زیرا با وجود وسعت زیاد به علت آب و هوای گرم و مرطوب استوایی و وجود بومیان ناسازگار، عناصر غیر بومی کمتر به داخل جزیره نفوذ کرده، و بیشتر در نوارهای ساحلی سکنی گزیده‌اند و در نتیجه بیشتر نواحی داخلی تا حدی خالی از سکنه مانده است ( بریتانیکا، همانجا). جمعیت این جزیره در ۱۳۸۱ ش / ۲۰۰۲ م حدود ۱۶ میلیون نفر بوده است که از این میان حدود دو میلیون نفر در ساراواک، دو میلیون نفر در صباح، ۳۰۰ هزار نفر در برونئی و بقیه در کالیمانتان زندگی می‌کنند («جزیره ...[۶]»، npn.). ترکیب قومی ساکنان برنئو از ۳ عنصر دیاکها و مالایاییهای مسلمان، چینیها و شمار اندکی اروپاییان تشکیل شده است ( بریتانیکا، همانجا). شهرها و بنادر عمده برنئو اینهاست: پونتیانک، بالیک پاپان، بَنجِرمَسین، کوچینگ، تاراکان و سانداکان («دائرةالمعارف کلمبیا»، همانجا). پیشینۀ تاریخی کهن‌ترین اشارات به این جزیره در کتاب «راهنمای جغرافیایی» بطلمیوس در اواسط سدۀ ۲ م آمده است. وی از این جزیره با نا م سرزمین اورانگ اوتان و کینابالو یاد کرده است (نک‍ : EI۱, II / ۷۴۵). در سدۀ ۵ م بازرگانان چینی به این جزیره آمد و شد داشتند، اما در منابع چینی هیچ اشاره‌ای به مراکز تجاری و اقامت آنها در این جزیره نشده است («دائرة المعارف کلمبیا»، همانجا). برپایۀ کهن‌ترین نوشته‌های چینی در سدۀ ۴ ق / ۱۰ م از سواحل غربی برنئو کافور به چین صادر می‌شده است (EI1، همانجا). در سدۀ ۱۳ م پادشاهی مالایایی برنئو در این جزیره تشکیل شد و شهر سمباس در آن دوره بنیاد گردید. این پادشاهی در آغاز تابع حکومت جوهور در شبه جزیره مالایا بود. در همین دوران هندوان جزیرۀ جاوه، پادشاهی ماجاپاهیت را تأسیس کردند که محل استقرار آنان شهر سوکادانا بود. این حکومت نفوذ خود را به سرتاسر سواحل جنوب غربی این جزیره گسترش داد («دائرةالمعارف کلمبیا»، همانجا). بازرگانان مسلمان در سدۀ ۱۰ ق / ۱۶ م دین خویش را در برنئو انتشار داده بودند؛ زیرا در ۹۱۸ ق / ۱۵۱۲ م که اسپانیاییها به ساحل شمال غربی این جزیره رسیدند، پادشاهی مسلمان بر برونئی سلطنت می‌کرد. در این هنگام اول بار اسلام از طرف مرد م بنجرمسین (سلطان‌نشینی در جنوب جزیره) پذیرفته شد. بدین ترتیب که این مردم برای سرکوب یک شورش از حکومت اسلامیی که بر ویرانه‌های سلطان‌نشین ماجاپاهیت بنا شده بود، تقاضای کمک کردند و این کمک به شرط پذیرش اسلام از سوی آنان صورت گرفت. بنابراین، شماری از مسلمانان جاوه به آنجا رفتند و شورش را فرونشاندند و به تبلیغ و نشر اسلام پرداختند (آرنولد، 285-286). در اوایل سدۀ ۱۱ ق / ۱۷ م یک سیاح که از این جزیره دیدن کرده بود، از دین اسلا م به عنوان دین عمومی در طول ساحل یاد کرده است، اما مردم مناطق مرکزی برنئو به گفته وی بت‌پرست بودند (همانجا). بعدها جوامع مختلف مالایایی و چینی که از قدی م در برنئو اقامت داشتند و نیز بردگانی که از جاهای دیگر به آنجا آورده شده بودند و همچنین قبایل کوچک دیاک همه به اسلام روی آوردند؛ در نتیجه نژاد مسلمانان امروزی برنئو آمیزه‌ای است از نژادهای مختلف (همانجا). پرتغالیها و اسپانیاییها نخستین مردم از کشورهای استعماری بودند که پایگاههایی تجاری در طول سواحل برنئو تأسیس کردند و با سلاطین محلی قراردادهایی منعقد ساختند، ولی در اوایل سدۀ ۱۷ م انحصارات بازرگانی آنها به وسیلۀ سوداگران هلندی و انگلیسی تازه وارد شکسته شد. با آمدن هلندیها و انگلیسیها رقابت میان ۴ قدرت استعمارگر برای تسلط بر نقاط گوناگون برنئو شدت پذیرفت، تا جایی که تازه‌واردان، دست پرتغالیها و اسپانیاییها را کوتاه کردند. هلندیها چه از طریق جنگ و چه با عقد قرارداد با سران دولتهای مسلمان بر سراسر جنوب جزیره مسلط شدند و انگلیسیها حدود یک‌سوم شمال و غرب جزیره را که شامل ساراواک، برونئی و صباح می‌شد، به تصرف خود درآوردند و آن را برنئوی شمالی یا برنئوی بریتانیا نامیدند (میلر، 99-100). همواره میان هلندیها و انگلیسیها در این جزیره بر سر متصرفاتشان جنگ و جدالهایی در می‌گرفت، تا اینکه در ۱۳۰۸ ق / ۱۸۹۱ م این دو دولت به موجب قراردادی دست از منازعه کشیدند و مرز متصرفات خود را به همان صورت که وجود داشت، پذیرفتند («دائرةالمعارف جهانی»، همانجا). در جنگ جهانی دو م ژاپنیها برنئو را به تصرف خود درآوردند و هلندیها و انگلیسیها را از جزیره بیرون کردند، ولی با شکست ژاپن در ۱۳۲۴ ش / ۱۹۴۵ م دوباره پرچمهای انگلیس و هلند در برنئو افراشته شد و بخشهای ساراواک و برونئی به صورت متصرفات امپراتوری بریتانیا درآمد؛ اما در بخش جنوبی، هلندیها با مبارزات سرسخت ناسیونالیستهای اندونزی مواجه شدند و پس از برخوردهای شدید در ۱۳۲۸ ش / ۱۹۴۹ م قدرت به دست انقلابیون اندونزی افتاد و سال بعد به موجب قانون اساسی اندونزی، برنئوی هلند رسماً جزو سرزمین جمهوری اندونزی شد. انگلستان در ۱۳۴۲ ش / ۱۹۶۳ م از ساراواک، برونئی و صباح چشم پوشید (فیتزجرالد، 345) و این دو منطقه به فدراسیون مالزی ملحق شدند، ولی سلطان نشین کوچک برونئی (ه‍ م) همچنان تحت حاکمیت بریتانیا باقی ماند، تا آنکه در ۱۳۶۳ ش / ۱۹۸۴ م به استقلال رسید. مآخذ آرنولد، توماس، تاریخ گسترش اسلام، ترجمۀ ابوالفضل عزتی، تهران، ۱۳۵۸ ش؛ نیز: Asiatica; «Borneo - - An Awesome Island», www.pbs.org / edens / borneo / awesome.html; Britannica, micropaedia, 1978; Britannica Atlas, Chicago, 1996; The Columbia Encyclopedia, New York, 1963; EI¹; Fitzgerald, C. P., A Concise History of East Asia, London, 1974; «The Heart of Borneo», www.worldwildlife.org / expeditions / borneo / about.htm; «The Island of Borneo», www.earthisland.orga / borneo / borneo.html; Miller, H., The Story of Malaysia, London, 1965; The Universal Standard Encyclopedia, New York, 1954; WNGD. محمدحسن گنجی