آذری طوسی

آذَریِ طوسی [āzarī-ye tūsī]، فخرالدین حمزة بن علی ملک اِسْفَرایِنی (۷۸۴-۸۶۶ق/۱۳۸۲-۱۴۶۲م)، شاعر، عارف و نویسندۀ پارسی‌گوی شیعی. پدر او از امیران سربداران بیهق بود و از آنجا به اسفراین رفت. از این‌رو، نسبت فخرالدین را گاهی بیهقی نیز گفته‌اند. وی در آغاز در مدح شاهرخ، پسر تیمور قصیده می‌سرود، اما با گرایش به تصوف، به مدت ۵ سال دست ارادت به شیخ محیی‌الدین طوسی غزالی (د ۸۳۰ق/۱۴۲۷م) داد و نزد او به تحصیل حدیث و تفسیر پرداخت و با او به سفر حج رفت. پس از مرگ شیخ، از مریدان شاه نعمت‌الله ولی شد و از او اجازۀ ارشاد و خرقه گرفت و دو نوبت پیاده به مکه رفت. در مدتی که در مکه مجاور خانۀ خدا بود، کتاب سعی الصفا را نوشت و پس از بازگشت رهسپار هندوستان شد. در آنجا به دربار سلطان احمد‌شاه بهمنی (۸۲۵- ۸۳۸ق/۱۴۲۲-۱۴۳۵م) پیوست و نزد او حرمت و اعتبار بسیار یافت و ملک‌الشعرای دربار او شد. سرانجام، با تعهد اتمام بهمن‌نامه اجازه یافت تا به خراسان بازگردد. آذری از آن پس، نزدیک به ۳۰ سال تا آخر عمر در زادگاه خویش به سر برد و به عبادت و سیر و سلوک و تألیف کتب و تصنیف اشعار مشغول بود. در این مدت، غالباً امیران و بزرگان به خدمتش می‌رسیدند و از او طلب ارشاد و هدایت می‌کردند. در ۸۵۵ق/۱۴۵۱م از خراسان نامه‌ای به علاءالدین همایون‌شاه بهمنی که از مریدان او بود، نوشت و او را از شراب‌خواری منع کرد، علاءالدین جواب‌نامۀ شیخ را به دست خود نوشت و از این عادت زشت استغفار و توبه کرد. آذری به هنگام وفات ۸۲ سال (و به گفتۀ آذر بیگدلی و رازی ۸۰ سال) داشت و در اسفراین به خاک سپرده شد. از آذری طوسی چند اثر با عنوانهای بهمن‌نامه در تاریخ سلاطین بهمنی دکن، جواهر اسرار، مرآت، طغرای همایون، و دیوان اشعار برجای مانده است.* مآخذ آقابزرگ، الذریعة؛ بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین، بیروت، ۱۴۰۲ق؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، تهران، ۱۳۳۸ش؛ روملو، حسن‌، احسن‌التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۴۹ش؛ شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، ۱۳۷۵ق؛ علیشیر نوایی، مجالس النفائس، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۳ش؛ فرشته، محمدقاسم، تاریخ، کانپور، ۱۸۷۴م؛ هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، به کوشش مهرعلی گرکانی، تهران، ۱۳۴۴ش؛ نیز: Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1881. فتح‌الله مجتبائی