آثار ابن سینا

در فهرست‌ها و منابع تاریخی و رجالی، حدود ۴۵۶ یا ۵۰۰ و بلکه بیشتر کتاب، رساله، مقاله و... به ابن‌سینا نسبت داده و از آن او دانسته‌اند. فهرست تفصیلی و تحلیلی آثار شیخ همان‌گونه که بعضی از استادان معاصر همچون جرج قنواتی و دکتر مهدوی انجام داده‌اند کاری است مشکل و به سادگی و آسانی پایان پذیر نیست. در این مجموعه فهرست الفبائی آثار او را از آنهایی که تقریبا مسلم شده است که از آثار ابن‌سینا می‌باشد نقل شده و برای تسهیل در امر تحقیق، هر یک از آنها را با یکی دو منبع کتابشناسی تایید شده و از جمله به سیره شیخ و عیون الانباء خزرجی، فهرست قنواتی و فهرست دکتر مهدوی ارجاع شده است. علاوه بر آن، آن تعداد از آثار شیخ را که نسخه‌اش به هر صورت در جائی محفوظ است با علامت * مشخص شده و چاپ و نشر آن را با حرف اختصاری (ط - طبع شده) معین شده است. ۱. الآثار العلویة (مقالة فی) * ط عنوان‌های دیگر این رساله: اسباب الآثار العلویة، الاجرام السماویة، الاجرام العلویة، جوهر الاجرام السماویة او العلویة. ر: سیره _ عیون، ص ۴۴۰ - قنواتی، صص ۱۲۳ و ۱۲۵- مهدوی، صص ۲۹ و ۶۸ ۲. الآلة الرصدیة مقالة فی آلة رصدیة _ بوعلی آن را در اصفهان نگاشته است. ر: عیون، صص ۴۵۸ و ۴۴۰. ۳. ابطال علم النجوم (مقالة فی ...) نام‌های دیگر آن: الرد علی المنجمین _ ابطال احکام النجوم. ر: قنواتی، ص ۱۲۳ _ مهدوی، ص۱ ۴. اثبات النبوة (رسالة فی ...) * ط در «الکتاب الذهبی» دو مقاله در مورد نظریه ابن‌سینا نسبت به نبوت آمده است: یکی از استاد «لویس جاردیه» تحت عنوان «نظریة النبوة و الحقائق الدینیة عند ابن‌سینا». ۵. الاجرام السماویة _ الآثار العلویة * ۶. اجوبة سوالات سألها عنه ابوالحسن العاصری (اربع عشرة مسئلة) ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ . ۷. اجوبة الشیخ الرئیس الی ابی سعید ابی الخیر. این پرسش و پاسخ‌ مشتمل است بر: القیاس _ تعلق النفس بالبدن _ المعاودة فی امر النفس علم و حکمة الارشاد _ سرالقدر _ القضا الله. ر: قنواتی، صص ٢٧، ١٠٧، ٢٦٨، ٣٠٨ - مهدوی، صص ٣، ١٠ ۸. الاجوبة عن المسائل نام دیگر آن: المسائل الاثنا و عشرون ر: قنواتی، ص٨۵ _ مهدوی، ص١٧ ٩. الاجوبة عن المسائل (فن جوهریة النار) ر: مهدوی، ص١٩ ١٠. الاجوبة عن مسائل ابن ریحان البیرونی * ط نام‌های دیگر آن: رسالة الی ابی ریحان البیرونی _ جواب مسائل البیرونی _ اجوبة ست عشرة مسئلة لابی ریحان البیرونی. ر: عیون، ص۴۵۸ _ قنواتی، صص ٢ و ١٢٧_ مهدوی، ص١١. ١١. الاجوبة عن المسائل الحکمیة (خمس و عشرون مسئلة( ر: قنواتی، ص٨٦ _ مهدوی ١٨. ١٢. الاجوبة عن المسائل العشرة نام‌های دیگر آن: المسائل العشرة _ جواب المسائل العشرة، محتمل است. ابن سینا آن را در پاسخ بیرونی یا ابوالقاسم کرمانی نوشته است. در عیون الانباء به عنوان بیرونی آمده است. ر: عیون، ص ۴۵۸_ قنواتی، ص٢ _ مهدوی‌، ص١۵. ۱۳. الاجوبة عن المسائل العشرینیة نام‌های دیگر آن، عشرون مسألة فی المنطق _ المسائل الغریبة. گویا همان مختصر منطق شیخ است که در آغاز کتاب نجات قرار داده شده است. ر: قنواتی‌، صص ۱۰۹ و ۱۱۰- مهدوی ص ۱۷. ۱۴. اختلاف الناس فی امر العقل و النفس * نام‌های دیگر آن: امر النفس و امر العقل - رسالة الشیخ ابن علی الکیا الجلیل ابی جعفر محمد بن الحسین (الحسن) ابن المرزبان . ر: قنواتی، ص ۱۱۴ _ مهدوی، ص ۲۰. ۱۵. الاخلاق (مقالة فی ...) * ط ر: سیره _عیون، ص ۴۵۸ _ قنواتی، ص ۳۰۰ _ مهدوی، ص ۲۲. ۱۶. الادویة القلبیة * ط بیهقی گوید شیخ این رساله را در ابتدای ورود به همدان یعنی اندکی پس از سال ۴۰۵ که تاریخ فوت هلال بن بدر بن حسنویه می باشد، نوشته و به ابوحسین علی بن حسین بن الحسنی تقدیم نموده است، این شخص شاید همان علوی باشد که شیخ پس از خلاصی از زندان قلعه فردجان، درخانه او سکونت نمود. ر: سیره _ تتمة صوان الحکمة، بیهقی _ عیون ، صص ۴۴۰ و ۴۵۷ _ قنواتی، ص ۱۷۰ _مهدوی ص۲۳. ۱۷. الارثماطیقی (مقالة فی(… عنوان دیگر آن: مختصر کتاب الارثماطیقی من الشفاء. ر: سیره _ قنواتی، ص۲۳۲ . ۱۸. ارجوزة فی التشریح * در کتاب الذهبی مقاله‌ای تحت عنوان «الاراجیز الطبیه» از استاد «شارل کونس» آمده و در آن ارجوزه‌های طبی مورد بررسی قرار گرفته است. ر: قنواتی، ص۱۷۱- الکتاب الذهبی، ص۱۳۶ _ مهدوی ص۲۶ . ۱۹. ارجوزة فی الطب (فی الفصول الاربعة) * ط ر: قنواتی، صص ۱۷۶ و ۱۷۷ _ مهدوی ص۲۶. ۲۰. ارجوزة فی المجربات * ر: قنواتی، ص۱۷۱ _ مهدوی ص۲۷ . ۲۱. ارجوزة فی الطب (فی حفظ الصحة) * ر: قنواتی، ص۲۲۰ _مهدوی ص۲۶. ۲۲. ارجوزة فی المنطق * با عنوان‌های: الرجز المنطقی _ القصیدة المزدوجة _ میزان النظر. شیخ در گرگانج این قصیده را برای ابوالحسن سهل بن محمد سهلی سروره است. ر: سیره- عیون، ص۴۴۰ _ قنواتی، ص۱۰۶ _مهدوی صص ۱۰۱ و ۲۷. ۲۳. ارجوزة فی الوصایا (نصایح طبیه منظومة) * شاید این ارجوزة همان ارجوزه فی الوصایا ابقرط باشد. ر: قنواتی، صص ۱۷۹ و ۱۸۰ - مهدوی، ص ۲۷. ۲۴. الارزاق (رسالة فی) * ر: قنواتی، ص۳۰۴ _ مهدوی ص۲۸. ۲۵. الارصاد الکلیة آن را در گرگان و برای ابوالمحمد شیرازی نوشته است. ر: سیره _ عیون، ص۴۴۰ . ۲۶. اسباب حدوث الحروف و مخارجها (مقالة فی ...) * ط نام‌های دیگرش: فی معرفة حدوث الحروف _ مخارج الحروف _ مخارج الصوت _ فی التحقیق الحروف _فی اسرار الحروف . این رساله بنا به درخواست ابومنصور جبان محمد بن علی بن عمر نوشته شده و چون در اصفهان تألیف گردیده می‌تواند بعد از سال ۴۱۴ نگارش یافته باشد. ر: سیره- قنواتی ص۱۱۷ _ مهدوی، ص۳۰. ۲۷. اسباب الرعد و البرق (رسالة فی ...) * ط ر: قنواتی، ص۱۲۸ _ مهدوی، ص۳۱ . ۲۸. الارشارات و التنبیهات * ط به طوریکه گروه کثیری تصریح کرده‌اند این کتاب آخرین اثر شیخ است. ر: سیره _ عیون، ص۴۵۷ _ قنواتی، ص۴ _ مهدوی، ص۳۲ . ۲۹. الاشارة الی علم المنطق (مقالة فی...) با عنوان «تعالیق المنطق» نیز آمده است. ر: سیره _ عیون، صص ۴۵۸ و ۴۴۰ _ مهدوی، ص۳۸ . ۳۰. اشعار و قصائد مختلف * ط ر: مهدوی، ص۳۹. ۳۱. الاضحویة فی المعاد * ط به عنوان «المعاد» هم یاد شده است و آن را در عید قربان برای امیر ابوبکر محمد بن عبید نوشته است. ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ _ قنواتی، ص۲۵۶ _ مهدوی، ص۳۹ . ۳۲. الاغذیة و الادویة * ر: قنواتی، ص۱۸۰ _ مهدوی، ص۴۱ . ۳۳. اقسام الحکمة (مقالة فی ...) * ط نام‌های دیگرش: اقسام العلوم العقلیة _ تقاسیم الحکمة _ اقسام العلوم الحکمیة . ر: سیره _ عیون، صص ۴۴۰ و ۴۵۸ _ قنواتی، ص۱۲ _ مهدوی ، ص۴۱ . ۳۴. امر مستورالصنعة * عنوان‌های دیگرش: الاکسیر _ الکیمیا _ رسالة الی السهلی فی امر مستور الی الکیمیا. این سهلی که شیخ رساله را برایش نوشته گویا همان ابوالحسن (ابوالحسین) سهل بن محمد باشد که در تعلیقات سیره ذکرش گذشت. در «الکتاب الذهبی» مقاله‌ای تحت عنوان «رسالة الاکسیر» او «رسالة فی امر مستور الصنعة» از احمد آتش آمده است. ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ _ قنواتی، ص۲۲۱ _ الکتاب الذهبی، ص۶۰ _ مهدوی، ص۴۲. ۳۵. الانسان بعضی گفته‌اند که این کتاب در بیست مجلد بوده است و شاید همین کتاب «الانصاف» است که پس از این ذکر می‌شود و نام آن را تحریف کرده‌اند. ر: عیون، ص۴۴۱. ۳۶. الانصاف * با عنوان «الانصاف و الاتصاف» و «الانصاف و الانتصاف» هم آمده است. طبق آنچه صاحبان فهارس و رجال تصریح کرده‌اند این کتاب همه کتب ارسطو را شامل می‌شده و دارای ۲۰ مجلد و مشتمل بر ۲۷ هزار مسئله بوده است. ر: سیره _ عیون، ص۴۵۷ - قنواتی، ص۱۶ _ مهدوی، ص۴۵ . ۳۷. انفساح الصور الموجودة فی النفس (مقالة فی...) با عنوان: فی بیان الصور المعقولة المخالفة للحق . ر: قنواتی، ص۱۴۶ _ مهدوی، ص۵۰ . ۳۸. انواع القضایا (فی ضبط (… با عنوان «القضایا فی المنطق» هم آمده است . ر: قنواتی، ص۱۰۷ _ مهدوی، ص۵۱ . ۳۹. الاوسط الجرجانی فی المنطق با عنوان‌های: «الاوسط _ مختصر المنطق» . این رساله را در گرگان برای ابومحمد شیرازی نوشته و گویا همان منطق کتاب نجات می‌باشد . ر: سیره _ عیون، ص۴۵۷ _ مهدوی، ص۲۱۷ . ۴۰. ایضاح البراهین، مستنبطة من مسائل عویصة * ر: قنواتی، ص۱۴۵ _ مهدوی، ص۵۱ . ۴۱. الباه (رسالة فی... ) * گویا این رساله را برای ابوسهل حمدونی نوشته است و این همان کسی است که بنا به گفته مورخان هنگام غلبه او بر علاالدوله در اصفهان به فرمانش کتاب‌ها و اموال شیخ را غارت نمودند . ر: مهدوی، ص۵۲ . ۴۲. البر و الاثم (کتاب... ) * شیخ در حدود سالهای ۳۹۲ تا ۳۸۷ که در بخارا بوده این رساله را برای یکی از همسایگان خود ابوبکر برقی خوارزمی نوشته است‌. سمعانی از قول ابن ماکولا نقل می کند که ابوبکر احمد بن محمد برقی یکی از فضلای متقدم است‌، شعر بسیار سروده و در ۳۷۶ درگذشته است‌، آنگاه که گفته من دیوان شعر برقی را به خط شاگردش ابن‌سینا دیده‌ام‌. دکتر مهدوی گوید‌: چون تاریخ تولد شیخ بنا بر اصلح سال ۳۷۰ می‌باشد و تاریخ فوت برقی ۳۷۶ بوده بنابراین شیخ باید کتاب را به هنگامی که پنج‌، شش ساله بوده‌، نوشته باشد و این بعید به نظر می‌رسد (فهرست مهدوی، ص۵۲) این استبعادی که دکتر مهدوی بیان می‌کند در صورتی تائید می‌شود که در خاندان برقی فقط یک فرد موسوم به ابوبکر برقی باشد‌، علاوه بر اینکه شیخ در سیره پیش از آنکه از ابوالحسن عروضی و ابوبکر برقی یاد کند می‌گوید‌: چون به ۱۸ سالگی رسیدم از اکتساب جمیع علوم فراغت یافتم‌. پس از آن همسایگان خود را که عبارتند از‌: ابوالحسن عروضی و ابوبکر برقی نام می‌برد و می‌گوید که کتاب «‌الحاصل و المحصول‌» و «‌البر و الاثم» را برای برقی نوشتم و این خود دلیلی است که این برقی نمی‌تواند آن برقی باشد که در سال ۳۷۶ وفات نموده است . ر: سیره_ عیون، صص ۴۴۰ و ۴۵۷ _ انساب سمعانی ص‌۷۰ _ قنواتی ص۳۰۵‌، مهدوی‌، صص ۵۲ و ۱۷۶ . ۴۳. البهجة فی المنطق * ر: قنواتی، ص۱۱۲ _ مهدوی، ص۵۳ . ۴۴. بیان ذوات الجهة ر: سیره _ عیون، ص۴۴۰ _ مهدوی، ص۲۵۴ . ۴۵. تأویل الرویا ر: عیون، ص۴۵۸ . ۴۶. تحصیل السعادة و تعرف با الحجج العشرة (مقالة فی ...) * ط عنوان‌های دیگرش: ‌فی السعادة _ الحجج العشرة فی جوهریة نفس الانسان _ التحفة فی النفس و ما تصیر الیة _ المعاد الاصغر . ر: سیره ­_ عیون، ص۴۵۸ _ قنواتی، ص۱۴۷ _ مهدوی، ص۵۵ . ۴۷. التدارک لانواع الخطا الواقع فی التدبیر الطبی (مقالة ...) دفع المضار الکلیة عن الابدان الانسانیة * ط ۴۸. تدبیر المسافر (رسالة فی... ) * ر: قنواتی، ص۳۰۶- مهدوی، ص۵۶ . ۴۹. تدبیر سیلان المنی * ر: قنواتی، ص۱۸۱ _ مهدوی، ص۵۶ . ۵۰. تدبیر منزل العسکر * عنوان‌های دیگرش: تدبیر الجند و العساکر و ارزاقهم و خراج الجند و الممالک منزل العسکر ومنزل العسکر . ر: سیره_ عیون، ص۴۵۸ _ قنواتی ص۳۰۶ _ مهدوی، ص۵۷ . ۵۱. التذاکیر (مسائل... ) ر: سیره ۵۲. التعالیق (کتاب... ) در سیره آمده است: تعالیق علقها عنه تلمیذه ابن زیلا. ۵۳. تعالیق علی مسائل حنین عنوان‌های دیگر: مسائل حنین _ شرح مسائل حنین بن اسحاق . ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ _ قنواتی، ص۲۱۵ _ مهدوی، ص۲۱۹ . ۵۴. تعبیر الرویا با نام‌های: تأویل الرویا _ فی الرویا _ المنامیة . ر: سیره _ قنواتی، ص۲۲۳ _مهدوی، ص۵۷ . ۵۵. تعقب الموضع الجدلی (مقالة فی... ) * ر: سیره _ عیون، صص ۴۴۰ و ۴۵۸_ قنواتی، ص۱۰۲ _ مهدوی، ص۵۹ . ۵۶. التعلیقات * ط در سیره با این عنوان آمده است: تعلیقات استفادهها ابوالفرج الهمدانی الطبیب فی مجلسه و جوابات له . ر: سیره _ قنواتی ص۱۹ _ مهدوی، ص۶۰ . ۵۷. تفسیر بعض سور القرآن * ط برخی از این تفسیرها عبارت است از: تفسیر سوره الاخلاص ( التوحید الصمدیة ) _ تفسیر المعوذتین ( سوره الفلق _ سوره الناس ) _ تفسیر سوره الاعلی _ تفسیر آیة النور و ... ر: قنواتی صص ۲۶۱ و ۲۶۷_ مهدوی، صص ۶۴ و ۶۶ . ۵۸. تقاسیم الحکمة اقسام الحکمة ۵۹. الجمانة الالهیة فی التوحید ( القصیدة النونیة ) * ر: قنواتی، ص۲۳۸_ مهدوی، ص۶۷ . ۶۰. الجمل من الادله المحققة لبقاء النفس الناطقة با عنوان: بقاء النفس الناطقة _ سبعة المقائیس المنطقیة _ النفس الناطقة ر: مهدوی، ص۶۷ . ۶۱. جواب یتضمن الاعتذار الیه من الخطب ر: سیره _ قنواتی، ص۳۱۰ . ۶۲. جواهر الاجرام السماویه الآثار العلویة. ط ۶۳. الجوهر و العرض * ر: سیره _ قنواتی، ص۱۳۰ . ۶۴. الحاصل و المحصول در بیان کتاب «البر و الاثم» یاد نمودیم که شیخ این دو کتاب را برای ابوبکر برقی نوشته است، با اینکه این کتاب یکی از کتاب‌های مسلم شیخ می‌باشد و در کتب معتبر و سیره شیخ از آن یاد می‌کنند قنواتی و مهدوی آن را ذکر نکرده‌اند‌. صرف موجود نبودن نسخه‌ای از این کتاب دلیل بر عدم معرفی آن نمی‌گردد چه آنکه در فهرست‌های قنواتی و مهدوی برخی از کتاب‌های غیر موجود از قبیل کتاب «لسان العرب فی اللغه» هم معرفی شده است . ر: سیره _ عیون صص ۴۴۰ و ۴۵۷ ۶۵. الحث علی اشتغال بالذکر (رسالة ... ) * ط ر: قنواتی ص۲۷۱ _ مهدوی، ص۷۰ . ۶۶. حدالجسم (مقالة فی... ) * با عنوان «الطول و العرض» و ... ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ _ قنواتی، ص۱۳۱ _ مهدوی، ص۷۱ . ۶۷. الحدوث (رسالة فی... ) * ر: قنواتی، ص۱۳۲_ مهدوی، ص۷۰ . ۶۸. الحدود (کتاب ...) * ط با عنوان: الحدود و الرسوم . ر: سیره _ عیون، صص ۴۴۰ و ۴۵۷ _ قنواتی، ص۲۱ _ مهدوی، ص۷۲ . ۶۹. الحدیث ر: قنواتی، ص۲۷۱- مهدوی، ص۷۳ . ۷۰. الجزن و اسبابه (رسالة او کلام ...) * ط با عنوان‌های دیگر: تبیین ماهیة الحزن _ ماهیة الحزن . ر: سیره - عیون ، ص۴۵۹- قنواتی، ص۲۷۲ - مهدوی، ص۷۳ . ۷۱. حفظ الصحة (رسالة فی... ) * ر: قنواتی، ص۱۸۲- مهدوی، ص۷۴ . ۷۲. الحکمة العرشیة * ط با عنوان‌های: العرشیة _حقائق علم التوحید _ معرفة الله و صفاته و افعاله . ر: سیره _ عیون ص۴۵۸_ قنواتی، صص ۲۳۹ و ۲۴۱ و ۲۴۲ _ مهدوی، ص۷۵ . ۷۳. الحکمة و العروضیة * با عنوان: المجموع، شیخ این کتاب را در ۲۱ سالگی یعنی حدود سال ۳۹۱ هـ.ق برای ابوالحسن احمد بن عبدالله عروضی نوشته است . ر: سیره _ عیون، ص۴۴۰_ قنواتی، صص ۲۴ و ۱۰۴_ مهدوی، ص۷۶ . ۷۴. الحکمة المشرقیه * با عنوان: الفلسفة المشرقیة _ بعض الحکمة المشرقیة . ر: سیره _ عیون، صص ۴۴۰ و ۴۵۸ _ قنواتی، صص ۲۶ و ۱۱۱ _ مهدوی، ص۸۰ . ۷۵. الحکومة فی حجج المثبتین للماضی مبدأ زمانیا * با عنوان‌های: النهایة و اللانهایة_التناهی و اللاتناهی. در شمار آثار ابن‌سینا رساله‌ای با نام «اللانهایه» ذکر شده که محتمل است همین رساله باشد . ر: سیره _ عیون، ص۴۴۰ _ قنواتی، ص۱۳۹ _ مهدوی، ص۹۳ . ۷۶. الحواشی علی قانون در فهرست آثار ابن سینا کتابی با عنوان «حواشی موضوعات العلوم» ذکر کرده‌اند که ممکن است همین کتاب باشد . ر: سیره _ عیون، ص۴۴۰ _ قنواتی، ص۱۳۹ . ۷۷. حی بن یقظان * ط ابن سینا این تمثیل عرفانی را هنگامیکه در قلعه «فردجان» محبوس بود‌. یعنی حدود سال ۴۱۴ ق نوشت‌. ابن طفیل هم حی بن یقظان دارد و طرز نگارش هر یک با دیگری متفاوت است‌. در «الکتاب الذهبی» مقاله‌ای تحت عنوان «حی بن یقظان لابن سینا و ابن طفیل و سهروردی» به قلم دکتر احمد امین چاپ شده و وجوه اشتراک و امتیاز این سه گونه نگارش یک تمثیل عرفانی را بیان داشته است . ر: سیره _ عیون ، صص ۴۴۰ و ۴۵۷ _ قنواتی، ص۲۷۴ _ الکتاب الذهبی، ص۷۱ _ مهدوی، ص۹۴ . ۷۸. خصب البدن (مقالة فی ... ) * ر: قنواتی، ص۱۸۳ _ مهدوی، ص۹۷ . ۷۹. خطأ من قال ان المکیة جوهر (رسالة ... ) * با عنوان دیگر: المکیة لیست بجوهر . ر: سیره _ قنواتی، ص۱۳۶ _ مهدوی، ص۹۷ . ۸۰. الخطبة گویا همان خطب الکلام باشد‌. در فهرست آثار شیخ خطب و تمجیدات و اسجاع هم ذکر کرده‌اند . ر: سیره _ عیون، ص۴۴۰ _ قنواتی، ص۲۷۷ _ مهدوی، ص۹۸ . ۸۱. الخطبة التوحیدیة * ط با عنوان‌های: التسبیحیة _ التمجیدیة _ الخطبة الغرا خطبة فی الالهیات _ الخطبة الالهیة _ الکلمة الالهیة _ الخطب التوحیدیة . ر: سیره _ عیون، ص۴۵۷ _ قنواتی، ص۲۳۶ _ مهدوی، ص۹۹ . ۸۲. خطبة فی الخمر * ط با عنوان دیگر: خطبة من مقالات الشیخ الرئیس . ر: قنواتی، ص۱۸۵ _ مهدوی، ص۱۰۰ . ۸۳. خواص خط الاستواء ( مقالة فی... ) ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ . ۸۴. دانشنامه علایی * ط با عنوان‌های دیگر: دانش‌نامه علایی _ حکمت علایی _ کتاب علایی _ دانشنامه . ر: سیره _ عیون، ص۴۵۷ - قنواتی،ص ۲۵ و ۲۸ _ مهدوی، صص ۱۰۱ و ۱۰۳ . ۸۵. دستور طبی * ر: قنواتی، ص۱۸۴ _ مهدوی، ص۱۱۳ . ۸۶. الدعا * ط ر: قنواتی، ص۲۷۸ _ مهدوی، ص۱۱۴ . ۸۷. دفع المضار الکلیة عن الابدان الانسانیة بتدارک انواع خطأ التدبیر . با عنوان‌های دیگر: تدارک الخطأ الواقع فی التدبیر الطبی _ رفع المضار الکلیة _ التدارک لأنواع خطأ التدبیر (سبع مقالات صنفه لابی الحسن احمد بن محمد السهلی) ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ - قنواتی، ص۱۸۵ _ مهدوی، ص۱۱۴ . ۸۸. الرد علی مقالة الشیخ ابی الفرج بن ابی سعید الیمامی . با عنوان دیگر: رسالة کتبها الشیخ الرئیس ابوعلی بن سینا الی شیخ ابی الفرج بن ابی سعید الیمامی فی مسئلة طبیبة دارت بینهما _ الرد علی الرسالة المتقدمة _ فی نقض رسالة ابن طبیب _ القوی الطبیعیة . ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ - قنواتی، ص ۲۱۳ و ۲۱۶ _ مهدوی، ص ۱۱۶ و ۱۱۷ . ۸۹. رسائل له اخوانیة و سلطانیة ر: عیون، ص۴۴۰ . ۹۰. رسالة الی علماء بغداد یسألهم الانصاف بینه و بین رجل همدانی یدعی الحکمة . در سیره دو رساله با این عنوان آمده است . ر: مهدوی، ص۱۱۷ . ۹۱. رسالة فی ان ابعاد الجسم غیر ذاتیة ر: سیره - عیون، ص۴۴۰ . ۹۲. رسالة فی ان علم زید غیر علم عمرو ر: سیره _ عیون، صص ۴۴۰ و ۴۵۷ ۹۳. رسالة فی انه لایجوز ان یکون شیء واحد جوهریاً و عرضیاً ر: سیره _ عیون، ص۴۴۰ . ۹۴. الرقع الی اشخاص * نام‌های دیگر آن‌: الی بعض احبائه _ الی ابی‌جعفر القاشانی _ الی ابی‌طاهربن حسول _ الی ‌علاءالدوله ابن کاکویه _ الی الشیخ ابی الفضل ابن محمود _ الی الشیخ ابی القاسم ابن ابی الفضل . ر: قنواتی، صص ۳۱۳ و ۳۱۸ _ مهدوی، صص ۱۱۹ و ۱۲۱ . ۹۵. الزوایة (رسالة فی ... ) * با عنوان‌های دیگر: مختصر فی ان الزوایة من المحیط و المماس لامحیط و لا کمیة لها _ رسالة الی ابن سهل المسیحی فی الزاویة . ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ - قنواتی، ص۲۲۶ _ مهدوی، ص۱۲۲ . ۹۶. الزهد * ط یکی از چند پرسش و پاسخ میان بوسعید و ابن‌سینا است . ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ - قنواتی، ص۲۸۰ . ۹۷. سبع مقالات در فهرست آثار شیخ آمده است که این مقالات هفتگانه را جهت احمد بن محمد سهلی نوشته است ر: عیون، ص۴۵۸ . ۹۸. السکنجبین (رسالة ...) * ط با عنوان دیگر: منافع الشراب المسمی سکنجبین . ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ _ قنواتی، ص۱۸۸ _ مهدوی، ص۱۲۳ . ۹۹. السیاسة * ط در « الکتاب الذهبی» مقاله‌ای تحت عنوان «التربیة عند ابن سینا و رسالة السیاسة» به قلم استاد کمال ابراهیم آمده است. ر: قنواتی، ص ۳۰۷_ الکتاب الذهبی، ص۳۳۵ – مهدوی، ص۱۲۳ . ۱۰۰. سیاسة البدن و فضائل الشراب و منافعه و مضاره * با عنوان دیگر: الخمریة . ر: قنواتی، ص۱۸۸ _ مهدوی، ص۱۲۴ . ۱۰۱. الشبکة و الطیر ر: سیره _ عیون، ص۴۴۰ . ۱۰۲. شرح کتاب النفس لارسطو * ط ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ _ قنواتی، ص۱۴۹ . ۱۰۳. الشفاء * ط ر: سیره - عیون، ص۴۴۰ - قنواتی، ص۲۹ _ مهدوی، صص ۱۲۵ و ۱۷۴ . ۱۰۴. الصلوة (رسالة فی ...) * ط با نام‌های: اسرار الصلوة _ ماهیة الصلوة. ر: قنواتی، ص۴۸۱ _ مهدوی، ص۱۷۵ . ۱۰۵. الصنعة الی امام ابی عبدالله البرقی (رسالة فی ... ) * با عنوان‌های: الاکسیر الاحمر _ حقیقة الاکسیر الاحمر _ الصنعة العالیة . ر: قنواتی، ص۲۲۴ _ مهدوی، ص۱۷۶. ۱۰۶. الطیب (رسالة فی ...) * ر: قنواتی، ص۱۸۹ _مهدوی، ص۱۷۷ . ۱۰۷. الطیر (رسالة فی ...) * ط ر: سیره _ عیون، ص۴۵۷- قنواتی، ص۲۸۴ _مهدوی، ص۱۷۷ . ۱۰۸. العروس (رسالة فی ...) ط با عنوان‌های: ‌اثبات وجود الحق _ اثبات العقول _ سلسلة الفلاسفة _ الحیرة العرش . ر: قنواتی‌، ص۲۴۲_ مهدوی، ص‌۱۷۹ . ۱۰۹. العشق (رسالة فی ...) * ط با عنوان اثبات سریان العشق فی الموجودات، آن را برای ابوعبدالله معصومی نوشته است. ر: سیره _ عیون، ص ۴۵۸ _ قنواتی،ص۲۸۷ _ مهدوی، ص۱۸۰ . ۱۱۰. عکوس ذوات الجهة ر: سیره _ عیون، ص۴۵۷ . ۱۱۱. علة قیام الارض فی حیزها (رسالة فی ...) * ط با عنوان‌های: تناهی الاجسام - قیام الارض فی وسط السماء. این رساله برای شیخ ابوالحسن احمد بن محمد السهلی نوشته شده و این همان کسی است که ابن‌سینا رساله‌های: فی امر مستور الصنعة _ التدارک لانواع خطأ التدبیر _ الارجوزة المنطقیة را برای او نوشته است. ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ _ قنواتی، ص۲۳۰ _ مهدوی، ص۱۸۱. ۱۱۲. عهد له عاهد الله به لنفسه. * ط با عنوان‌های: معاهدة _ عهد فی تزکیة النفس . ر: سیره _ عیون، صص ۴۴۰ و ۴۵۸ - قنواتی، ص۲۸۹_ مهدوی، ص۱۸۲. ۱۱۳. عیون الحکمة * ط ر: سیره _ عیون، صص ۴۴۰ و ۴۵۸ - قنواتی، ص۷۹ – مهدوی، ص۱۸۲. ۱۱۴. عیون المسائل * ط ر: سیره _ قنواتی، ص۸۱. ۱۱۵. غرض قاطیغوریاس (مقالة فی...) ر: سیره _ عیون، صص ۴۴۰ و ۴۵۸ . ۱۱۶. الفرق بین الحرارة الغریزیة و الغریبة ( رسالة فی ...) * ر: قنواتی، ص۱۳۵_ مهدوی، ص۱۸۶. ۱۱۷. الفصد (رسالة فی ...) * ط با عنوان: فی العروق المفصودة . ر: قنواتی، ص۱۹۰_ مهدوی، ص۱۸۶. ۱۱۸. فصول الهیة فی اثبات الاول ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ _ قنواتی، ص۴۵۸ . ۱۱۹. فصول طبیة مستفادة من مجلس النظر * با عنوان‌های:‌ فصول الطبیات _ فی فن الطب _ فی الروح. ر: قنواتی،صص ۱۹۱،۱۹۰ _ مهدوی، ص۱۸۷ . ۱۲۰. فصول فی النفس و فی الطبیعیات ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ . ۱۲۱. الفیض الالهی. * ط با عنوان‌های: ‌الافعال و الانفعالات _ الفعل و الانفعال. ر: قنواتی، ص۲۴۷ _ مهدوی، ص۱۸۷. ۱۲۲. القانون فی الطب * ط کتاب قانون نیازی به بحث ندارد. پیرامون این کتاب شرح‌ها و مقاله‌ها و حاشیه‌ها به آن اندازه است که فهرست یا فهرست‌ها لازم دارد، در «الکتاب الذهبی»، مقاله‌ای با عنوان «ابن سینا فی قانونه» به قلم دکتر عزت مریدن ذکر شده که در آن تحلیلی اجمالی از ابواب و فصول آن نموده است. ر: سیره _ عیون، ص۴۴۰- قنواتی، صص ۱۹۲ و ۲۱۲ - الکتاب الذهبی، ص۱۷۶- مهدوی، صص ۱۸۹ و ۱۹۵. ۱۲۳. القصائد فی العظمة ر: سیره _ عیون، ص۴۴۰ . ۱۲۴. القصیدة الغینیة * ط با عناوین: النفسیة _ الورقائیة _ القصیدة الغراء . ر: قنواتی، ص۱۵۲_ مهدوی،صص ۱۹۵ و ۱۹۷. ۱۲۵. القصیدة النونیة الجمانة الالهیة * ۱۲۶. قصیدة المزدوجة فی المنطق ازجوزة فی المنطق * ط ۱۲۷. القضاء و القدر * ط این رساله حدود سال ۴۱۴ یا ۴۲۴ ق نوشته شده است . ر: سیره _ عیون، ص۴۴۰- قنواتی، ص۲۴۹ _ مهدوی، ص۱۹۷ . ۱۲۸. قوانین و معالجات طبیة ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ . ۱۲۹. القولنج * ط شیخ این رساله را هنگامیکه در قلعه «فردجان» محبوس بوده نوشته و آن باید حدود سال ۴۱۴ ق باشد . ر: سیره _ عیون، ص۴۴۰ _ قنواتی، ص۲۱۴ _ مهدوی، ص۱۹۸ . ۱۳۰. القوی الانسانیة و ادراکاتها * ط ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ _ قنواتی، ص۱۵۶ . ۱۳۱. القوی الطبیعیة _ الرد علی مقالة الشیخ ابی الفرج الیمامی . ۱۳۲. قیام الارض فی وسط السماء علة قیام الارض ... * ط ۱۳۳. کلام فی تبیین ماهیة الحزن الحزن ... * ط ۱۳۴. کلام فی الجوهر و العرض ر : عیون، ص۴۵۸ . ۱۳۵. کلام فی المواعظ با عنوان‌های: المواعظ _ النصیحة لبعض الاخوان . ر: مهدوی، ص۲۰۰ . ۱۳۶. کلمات الشیخ الرئیس با عنوان: اقوال الشیخ... _ فوائد حکمیة . ر: قنواتی، ص۲۹۲ _ مهدوی، ص۲۰۰ . ۱۳۷. کیفیة الرصد و تطابقة مع العلم الطبیعی (مقالة فی... ) ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ . ۱۳۸. الکیمیا اصیر مستور الصنعة ۱۳۹. لسان العرب بطوریکه اکثر منابع شرح حال شیخ نقل نموده‌اند میان شیخ و ابومنصور جبان در مجلس علاءالدوله پیرامون مسائل لفظی و لغوی کار به مشاجره کشیده شد‌، ‌سپس شیخ به تألیف این کتاب اقدام نمود. ر: سیره _ عیون، ص ۴۴۰ و ۴۵۷ - مهدوی، ص۲۰۱ . ۱۴۰. اللواحق * ر: سیره _ قنواتی، ص۱۳۷ . ۱۴۱. المباحثات * ط اکثر مسائل این کتاب را برای بهمنیار نوشته است . ر: سیره _ عیون، ۴۴۰ و ۴۵۸_ قنواتی، ص۸۲ _ مهدوی، ص۲۰۲ . ۱۴۲. المبدأ و المعاد * ط شیخ این کتاب را برای ابومحمد شیرازی نوشته و او همان است که ابن سینا کتاب‌های: الارصاد الکلیة و الاوسط فی المنطق را نیز برایش نوشته است نام او را برخی ابواحمد محمد بن ابراهیم الفارسی ذکر کرده‌اند . ر: سیره _ عیون، صص ۴۴۰ و ۴۵۷ _ قنواتی، صص ۲۵۳ و ۲۵۴ _ مهدوی، ص۲۱۲ . ۱۴۳. المجالس السبع بین الشیخ و العامری * در فهرست آثار شیخ پاسخ ۱۴ پرسش عامری یاد شده که آن را به عنوان «اجوبة» ذکر نمودیم . ر: قنواتی، ص۸۵ _ مهدوی، ص۲۱۷ . ۱۴۴. المجموع الحکمة العروضیة * ط ۱۴۵. مختصر الاوسط فی المنطق الاوسط الجرجانی * ۱۴۶. مختصر فی ان الزاویة فی المحیط و المماس لا کمیتة لها . ر: سیره ۱۴۷. مختصر کتاب اقلیدس * برخی آن را جزء شفا و برخی جزء نجات دانسته‌اند . ر: سیره _ عیون، صص ۴۴۰ و ۴۵۸ - قنواتی، ص۲۳۱ . ۱۴۸. المدخل الی صناعة الموسیقی * ط ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ . ۱۴۹. مسائل جرت بینه و بین فضلاء العصر فی فنون العلوم ر: سیره ۱۵۰. مسائل عدة طبیة * محتمل است این مسائل همان رساله ای باشد که به شیخ ابوالفرج یمامی نوشته است . ر: سیره _ قنواتی، ص۲۱۶ . ۱۵۱. المسالک و بقاع الارض ( مقالة فی... ) ر: سیره ۱۵۲. المعاد الاصغر * عنوان‌های دیگرش: المعاد _ النفس علی الطریق الدلیل و البرهان _ النفس الناطقة احوال النفس _ نفس الفلکی. این رساله در ری و آن هنگام که شیخ در خدمت مجدالدوله و مادرش بوده نوشته شده است. ر: سیره - قنواتی، ص۱۶۳ _ مهدوی، ص۲۴۴ . ۱۵۳. معتصم الشعراء فی العروض ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸ . ۱۵۴. مفاتیح الخزائن فی المنطق ر: عیون، ص۴۵۸ _ مهدوی، ص۲۱۹ . ۱۵۵. مقادیر الشربات من الادویة المفردة و مضارها ر: قنواتی، ص۲۱۷ _ مهدوی، ص۲۲۰ . ۱۵۶. مقالة فی ان علم زید غیر علم عمرو رسالة فی ان علم زید ... ۱۵۷. مقالة فی تعرض رسالة الطیب فی القوی الطبیعیة الرد علی مقالة الشیخ ابی الفرج . ۱۵۸. مقالة فی انه لایجوز ان یکون شیء واحد جوهراً و عرضاً . ر: سیره ۱۵۹. مقالة فی تعقب المواضع الجدلیه ر: سیره _ عیون، ص۴۴۰_ قنواتی، ص۱۰۲ . ۱۶۱. الملائکة (رسالة فی ...) * ط ر: قنواتی، ص۴۵۸ - مهدوی، ص۲۲۰. ۱۶۱. الملح فی النحو ر: سیره _ عیون،‌ ص۴۵۸ . ۱۶۲. مناظرات جرت له فی النفس مع ابی علی النیسابوری . ر: سیره _ عیون،‌ ص۴۵۸ . ۱۶۳. منطق المشرقیین * ط ۱۶۴. لمنطق الموجز ر: مهدوی، ص۲۲۱ . ۱۶۵. الموجز الصغیر فی المنطق * محتمل است همان الاوسط باشد . ر: سیره - عیون، ص۴۴۰- قنواتی، ص۴۴- مهدوی، ص۲۲۲ . ۱۶۶. الموجز الکبیر فی المنطق * ر: سیره _ عیون، ص۴۵۷ _ قنواتی، ص۱۱۵ . ۱۶۷. الموجزة فی اصول المنطق عنوان‌های دیگر آن: جوامع علم المنطق _ علم البرهان _ فی اصول علم البرهان . ر: قنواتی، ص۱۱۳- مهدوی، ص۲۲۲ . ۱۶۸. النبض (مقالة فی ...) * ط عنوان‌های دیگر آن: نبضیة _ دانش رگ _ مختصر فی النبض . این رساله را به فارسی برای علاءالدوله نوشته است . ر: سیره _ عیون، صص ۴۴۰ و ۴۵۷ - قنواتی، ص۲۱۸- مهدوی، ص۲۲۶ . ۱۶۹. النجاة * ط آن را در راه شاپور خواست و در معیشت علاء‌الدوله نوشت . ر: سیره _ عیون، صص ۴۴۰ و ۴۵۷ - قنواتی، ص۸۷- مهدوی، ص۲۲۶ . ۱۷۰. نصایح الحکماء للاسکندر ر: قنواتی،‌ ص۳۰۸ _ مهدوی، ص۲۴۱ . ۱۷۱. النفس علی سنة الاختصار عنوان‌های دیگر آن: مبحث عن القوی النفسانیة_ هدیة _ الفصول _ النفس (مقالة فی ...) _ کتاب النفس . ر: سیره _ قنواتی، ص۱۶۰ _ مهدوی، ص۲۴۱ . ۱۷۲. النفس (رسالة فی ...) * ط ر: مهدوی، ص۲۴۹ . ۱۷۳. النفس * ط عنوان دیگر آن: فصل من کلام الشیخ الرئیس فی النفس . ر: مهدوی، ص۲۴۸ . ۱۷۴. النفس الناطقة (رسالة فی کلام علی ...) * ط محتمل است یکی از همان رساله‌های نفس است که مذکور گردید . ر:‍ قنواتی، صص ۱۵۱ و ۱۶۳_ مهدوی، ص۲۴۸ . ۱۷۵. النفس علی طریق الدلیل و البرهان المعاد الاصفر . ۱۷۶. نقض رساله ابن طبیب الرد علی مقالة الشیخ ابن الفرج . ۱۷۷. النکت فی المنطق عنوان‌های آن: الفصول الموجزة _ معرفة الاشیاء . ر: قنواتی، ص۱۱۶ _ مهدوی، ص۲۵۰ . ۱۷۸. النیرالنجات * ط قنواتی می‌گوید محتمل است کتاب «کنوزالمغرمین» ترجمه فارسی همین النیرالنجات باشد. ر: قنواتی، ‌صص ۱۳۷ و ۱۴۱ _ مهدوی، ص۲۵۱ . ۱۷۹. النهایة و اللانهایة الحکومة فی حجج المثتبین... ۱۸۰. النیروزیة فی معانی الحروف الهجائیة * ط عنوان‌های آن: فواتح السور- اسرار الحروف . ر: قنواتی، ‌ص۱۱۹_ مهدوی، ص۲۵۱. ۱۸۱. الورد الاعظم * ر: قنواتی، ‌ص۲۹۷ _ مهدوی، ص۲۵۲ . ۱۸۲. الوسعة ( رسالة فی...) عنوان‌های آن: القضاء _ کتاب بعض المتکلمین . ر: قنواتی، ‌ص۱۳۵ - مهدوی، ص۲۵۲. ۱۸۳. هیئة الارض من السماء و کونها فی الوسط ( مقالة فی...) ر: سیره _ عیون، ص۴۵۸. ۱۸۴. الهدایة فی الحکمة * این رساله را در قلعه فردجان برای برادرش نوشته که بنا به تصریح ابن ابی اصیبعة نامش علی بوده است و به همین مناسبت برخی گویند ابن سینا غیر از محمود برادر دیگری به نام علی داشته است. ر: سیره _ عیون، صص ۴۴۰ و ۴۵۷_ قنواتی، ص۹۹ _مهدوی، ص۲۵۳. ۱۸۵. الهندباء * ط عنوان‌های آن: هندباء غیر مغسولة - علة الامر باستعمال هندباء غیر مغسولة. کاسنی در خواص کاسنی . ر: سیره _ عیون، صص ۴۴۰ و ۴۵۸ _ قنواتی، ص۲۱۸ _ مهدوی، ص۲۵۴ . ------------------------------------------------------------------------------------------ فهرست منابع و مآخذ: ۱. ابن ابی اصیبعة، احمد بن ابی القاسم الخزرجیء عیون الانباء فی طبقات الاطباء تصحیح دکتر نزار رضا بیروت، ۱۹۶۵م ۲. ابن اثیر ، ابوالحسن ، علی بن محمد . تاریخ الکامل، مصر، ۱۳۰۱ق. ۳. ابن الفقیه، احمد بن محمد . کتاب البلدان، لیدن، ۱۳۰۲ق. ۴. ابن خلکان، شمس الدین احمد بن محمد. وفیات الاعیان، مصر، مکتبه النهضه، ۱۳۶۷ق. ۵. ابن سینا، حسین بن عبدالله. الف - التنبیهات و الاشارات، تصحیح محمود شهابی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۹ش ب - الشفاء (الالهیات) تهران ، ۱۳۰۳ق. ج - القانون ، تهران ، ۱۲۹۶ق. د - منطق المشرقیین و القصیدة المزدوجة، القاهرة، المکتبة السلفیة، ۱۳۲۸ق . ۶. ابن ندیم، محمدبن اسحاق . الفهرست، تصحیح رضا تجدد، تهران، ۱۳۵۰ش . ۷. ابوسعید ابوالخیر . حالات و سخنان شیخ ابوسعید ( تألیف قرن ششم) تهران، ۱۳۳۱ش. ۸. بهمنیار بن مرزبان. التحصیل، تصحیح شهید مرتضی مطهری، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۹ش. ۹. پورحسینی، سید ابوالقاسم . ترجمه الاشارات و التنبیهات _ نمط نهم، تهران خانقاه نعمت اللهی، ۱۳۴۷ش. ۱۰. صفا، ذبیح اله جشن نامه ابن سینا، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۳۱ش. ۱۱. غنی ،قاسم ابن سینا، تهران، ۱۳۱۵ش. ۱۲. سربازی، مظفر زندگی ابوعلی سینا، تهران، ۱۳۷۸ش. ۱۳. دلاوری، نوراله خورشید بی غروب، تهران، ۱۳۳۸ش. ۱۴. نامه دانشوران ( گروه مولفان) قم، دارالفکر، ۱۳۳۸ش. ۱۵. نفیسی، سعید. الف - پورسینا، تهران، ۱۳۳۳ش. ب - ترجمه سیره ابن سینا، تهران، انجمن دوستداران کتاب، ۱۳۳۱ش. ۱۶. موسوی بجنوردی، کاظم . دائرة المعارف بزرگ اسلامی (جلد چهارم)، تهران، ۱۳۷۰ش. ۱۷. مهدوی، یحیی . فهرست نسخه‌های مصنفات ابن سینا، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۳ش. ۱۸. دیباجی ، سید ابراهیم. ابن سینا، تهران، ۱۳۶۴ش. ۱۹. گوهرین، سید صادق.