ماوراءالنهر فرار رود ورارود

فَرارود یا ماوراءالنهر یا وَرارود[۱] به سرزمینی گفته می‌شود که در میان دو رود آمودریا (جیحون) و سیردریا (سیحون) جای دارد. در واقع معنی اصلی آن، آن سوی رود آموی (جیحون یا آمودریا) است. این سرزمین بخشی از آسیای میانه است. سرزمین‌های واقع در حوضهٔ آبریز دو رود آمودریا و سیردریا، دربرگیرنده ایالات چغانیان، ختلان، کش، نخشب، بخارا، سمرقند، اسروشنه، فرغانه، چاچ و اسپیجاب، پس از فتوحات اعراب به ماوراءالنهر معروف شد. این سرزمین از دیر باز شرقی‌ترین ایالت ایران باستان و از دورهٔ هخامنشی زیر تابعیت امپراتوری ایران بود و سکنهٔ آن عمدتاً سغدی و خوارزمی بودند. این سرزمین بعدها در دوران هخامنشیان جزو ساتراپی سغد شد.[۲] نام «وَرا‌رود» همان «ماوراءالنهر» است، یعنی سرزمین‌هایی که آن سوی رود آمویه (آمودریا) قرار دارند و در فارسی به آن ورارود و فرارود، یعنی آنسوی رود، و در عربی به آن «ماوراءالنهر» می‌گفتند که به همین معنی. در منابع قدیمی شکل‌های گوناگونی از این نام آمده است: «ورزرود»، «ورازرود»، «آزارود» و «زارود». شاعران و نویسندگان هم از این نام‌ها استفاده کرده‌اند؛ برای نمونه فردوسی گفته است: اگر پهلوانی ندانی زبان ورارود را ماوراءالنهر خوان یا رودکی گفته: اگر پهلوانی ندانی زبان وزارود را ماوراءالنهر دان[۳] در برخی نوشته‌ها حتی کلمه «رود» حذف شده و به‌جای آن فقط «آزا» یا «سیب آزا» (یعنی سیب ماوراءالنهر) به‌کار رفته است. برخی گفته‌اند آزارود به معنی «از آن روی رود» است.[۴] پیش از اسلام ۱۵۰۰ سال پیش، مدتی مانده به ظهور اسلام و سپس گسترش آن به خاورمیانه، ایران، هند، فرارود و آفریقا، مردمی که میان آمودریا و سیردریا می‌زیستند، دولتی متشکل و واحد نداشتند. از خوارزم تا بخارا، از سمرقند، تا تاشکند و بلخ، هر شهری برای خود پادشاهی بومی و درباری کوچک داشت و هر پادشاهی در شهرهای کوچک‌تر دور و بر شاهزاده‌ها و حاکمان تابع خود را صاحب بود. آنها با همدیگر رابطه نزدیک داشتند، اما، همزمان، رقیب و گاه دشمن یکدیگر نیز بودند.[نیازمند منبع] زبان بیشتر مردم، سغدی، فارسی میانه، خوارزمی و دیگر زبان‌های ایرانی شرقی بود. در طرف بلخ، پامیر و افغانستان کنونی نیز دیگر زبان‌های ایرانی شرقی رایج بود. اقلیتی نیز ترک‌زبان بودند. بسیاری از آنها در دوره ساسانیان به فرارود کوچ کرده بودند.[۵] اکثر مردم فرارود پیرو مزدیسنا و بودا بودند. برخی مسیحی نسطوری، یهودی و پیرو آیین‌های مزدک و مانوی بودند. ترک‌های ماوراءالنهر اکثراً مانند هم قومان خود در اوراسیا پیرو آیین شمن‌باوری بودند. بخش کوچک‌تری از آنان پیرو باورهای دیگری مانند بودا و غیره شده بود. قرن‌ها بود که در مناسبات قبایل بیابان‌گرد با ایرانیان و چینی‌ها تجارت، رفت و آمد، ازدواج، مبادلات فرهنگی و زبانی، کوچ و مهاجرت، دستاندازی و تهاجم‌های مرزی چیزی عادی بود.[نیازمند منبع] پس از اسلام خراسان- ماورالنهر- خوارزم چون اعراب از خراسان به این ناحیه تاختند، پس از غلبه بر آنجا، آن را ماوراءالنهر نامیده و ضمیمهٔ خراسان ساختند. حملات اعراب به ماوراءالنهر از سال ۴۷ ه‍. ق در زمان حکومت زیاد بن ابیه در عراقین آغاز شد. با مهاجرت جمع زیادی از اعراب کوفه و بصره به خراسان، علاوه بر اینکه امنیت حمله‌کنندگان تأمین شد، ادامهٔ فتوحات نیز ممکن گردید. اگرچه از آن پس تا زمان قتیبة بن مسلم، تلاش برای فتح ماوراءالنهر ادامه یافت، عملاً فعالیت اعراب مسلمان در آن ناحیه از تاخت و تازهای پراکنده فراتر نرفت. با انتصاب قتیبة بن مسلم به حکومت خراسان در سال ۸۲ قمری بر موفقیت اعراب در ماوراءالنهر بسیار افزوده شد. با تلاش‌ها و حملات متعدد وی، بالاخره تا سال ۹۶ ه‍.ق سلطهٔ اعراب بر بیشتر فرارود تا سیردریا گسترده شد. مهاجرت تعداد زیادی از اعراب و اسکان آنها در نقاط مختلف ماوراءالنهر از جمله بخارا فتح این ناحیه قطعی به نظر می‌رسید؛ اما با مرگ قتیبه و شورشهایی که در پی آن رخ داد شاهزادگان و امیران بومی آن ناحیه با یاری گرفتن از امپراتوری ترک قراخانیان سر به شورش برداشتند و دوباره مستقل شدند. چنان‌که تا دو دههٔ بعد، والیان عربِ خراسان ناچار به جدال و کشمکش در این منطقه بودند و تنها در زمان امارت نصر بن سیار، آخرین امیر اموی خراسان، در سال ۱۲۱ ه‍.ق این ستیزه‌ها پایان یافت. از آن پس تا پایان عصر اموی، این منطقه پیوسته ضمیمهٔ خراسان بود و از طریق حکمران عرب مستقر در مرو اداره می‌شد.[۲] نام این منطقه در فارسی باستان «پردری» و در پهلوی «فرارود» بود. در سده اول هجری فاتحان عرب این منطقه را ماوراءالنهر به معنای آن سوی رودخانه نام نهادند. فردوسی در مورد این تغییر نام می‌سراید:[۶] اگر پهلوانی ندانی زبان فرارود را ماور النهر خوان شهرها ماوراءالنهر در میان دو رود آمودریا و سیردریا کشورهای ازبکستان، تاجیکستان و بخشی از ترکمنستان قرار دارند. اما در عمل وقتی ماوراءالنهر گفته می‌شود، آنچه که در ایران و جهان غرب و جهان اسلام می‌فهمند، محدود به این کشورها نیست، بلکه به جز ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان، سرزمین‌های آن سوی سیردریا مانند قزاقستان، قرقیزستان، کاشغر و جنوب روسیه نیز در نظر گرفته می‌شود[۷] برخی از شهرهای تاریخی این سرزمین عبارتند از: • در ازبکستان کنونی: سمرقند، بخارا، چاچ (تاشکند)، نخشب (نَسَف یا قـَرشی)، تِرمِذ، خیوه، شهر سبز (کَش)، اندگان (اندیجان)، جیزّخ (دَیزَک یا دِزَک)، خوقند (قوقان)، کاث (ویرانه‌های این شهر نزدیک شهر بیرونی در استان قره‌قالپاقستان است)، نمنگان، گرگانج. • در تاجیکستان کنونی: خجند، کولاب، اِستَرَوشن (اُراتپه یا اسروشنه)، پنجکنت (زادگاه رودکی)، دوشنبه، قُرغان تپه. • در قزاقستان کنونی: یَسی (حضرت ترکستان)، طراز و پاراب (اُترار)، اسپیجاب (سیرام در نزدیکی شیمکنت). • در قرقیزستان کنونی: اوش، بلاساغون و اوزگند. • در ترکمنستان کنونی: کهنه‌گرگانج و مرو. • در چین کنونی: کاشغر جستارهای وابسته • میان رودان • توران منابع در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ ماوراءالنهر موجود است. 1. «ورارود (لغت‌نامهٔ دهخدا)». واژه‌یاب. 2. رحمتی، محسن: نگرشی بر قیام شریک بن شیخ المهری. در نشریه: پژوهش‌های تاریخی دانشگاه اصفهان دوره دوم زمستان ۱۳۸۹ شماره ۴. 3. دهخدا، علی‌اکبر. «ورارود». در لغت‌نامهٔ دهخدا. بازیابی در تاریخ ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۵، از: https://vajehyab.com/dehkhoda/ورارود 4. دهخدا، علی‌اکبر. «ورارود». در لغت‌نامهٔ دهخدا. بازیابی در تاریخ ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۵، از: https://vajehyab.com/dehkhoda/ورارود 5. and Sayılı: Turks before the Seljuqs, in Bosworth: Turks in Early Islam, p. 180. 6. * فروزانی، سید ابوالقاسم (زمستان ۱۳۸۴)، «ضرورت‌ها و هدف‌های ترویج فرهنگ ایرانی در عهد سامانیان»، آموزش تاریخ، ش. شماره ۲، ص. ص ۳۱ 7. دو قرن سکوت، ص۱۳۹. • شاهنامه - حکیم ابوالقاسم فردوسی • لغت‌نامه - دهخدا • پرنیان و حریر و ابریشم - میرزا شکورزاده • ن • ب • و مناطق آسیا مرکزی • بام جهان • خاورمیانه بزرگ • دریاچه خوارزم • آرال‌قوم • دریای خزر • دریای مرده • دریاچه طبریه • تارتاریا • ماوراءالنهر • توران • خراسان • آریانا • رخج • خوارزم • سیستان • قزاقستانیه • استپ قزاقستان • بدبخت‌دالا • استپ اوراسیا • استپ قزاقستان • علفزار مغولستان-منچوری • فلات ایران • رشته‌کوه آلتای • پامیر • تیان شان • بدخشان • دالان واخان • گذرگاه واخجیر • کوه ایمئون • فلات مغولستان • مناطق غربی • تکله‌مکان • قره‌قروم • منطقه ماورای قراقروم • یخچال سیاچن • فلات تبت شرق (شمال شرق) • خاورزمین • مجمع‌الجزایر ژاپن • Northeastern Japan Arc • Sakhalin Island Arc • کره • بیابان گبی • تکله‌مکان • خینگان بزرگ • فلات مغولستان • آسیای داخلی • مغولستان داخلی • مغولستان خارجی • China proper • منچوری • منچوری خارجی • منچوری داخلی • دشت شمال شرقی چین • علفزار مغولستان-منچوری • دشت شمال چین • کوه‌های یان • شبه‌جزیره لیائودونگ • High-mountain Asia • هیمالیا • فلات تبت • قره‌قروم • کونلون • Qilian Mountains • Hengduan Mountains • حوضه تاریم • چین‌لینگ • حوضه سیچوان • راه ابریشم شمالی • Hexi Corridor • فلات یون‌نان–گوئیژو • Lingnan • Liangguang • Jiangnan • Jianghuai • Guanzhong • Huizhou • Wu • Jiaozhou • ژانگیوان • Shaannan • Ordos Loop • Loess Plateau • Shaanbei • Hamgyong Mountains • Central Mountain Range • آلپ ژاپن • Suzuka Mountains • Leizhou Peninsula • خلیج تونکین • یانگ‌تسه • دلتای رود یانگ تسه • رود زرد • دلتای رود مروارید • حوضه ینی‌سئی • رشته‌کوه آلتای • دالان واخان • گذرگاه واخجیر • خاور دور • حلقه آتش • آسیا-اقیانوسیه • آسیای حاره‌ای شمال (سیبری) • شمالگان • مدار شمالگان • آسیای داخلی • شمال شرق • اورال • رشته‌کوه اورال • خاور دور • خاور دور روسیه • Okhotsk–Manchurian taiga • برینگیا • شبه‌جزیره چوکچی • شبه‌جزیره کامچاتکا • شمال دور • تارتاریا • سیبری • بایکالیا (دریاچه بایکال) • استپ بارابا • خلیج خاتانگا • Transbaikal • غرب • حوضه آمور • خلیج ینی‌سئی • حوضه ینی‌سئی • سیخوته-آلین • کولیما • تنگه برینگ • حلقه آتش • منچوری خارجی • آسیا-اقیانوسیه جنوب شرق (هند شرقی) • خاورزمین • سوندالند • سرزمین اصلی/هندوچین • جنگل‌های معتدل مثلث شمالی • ناحیه دریایی/مجمع‌الجزایر مالایی • شبه‌جزیره مالزی • جزایر سوندا • جزایر سوندای بزرگ • جزایر سوندای کوچک • مجمع‌الجزایر اندونزی/Nusantara • والاسیا • جزیره تیمور • مجمع‌الجزایر فیلیپین • لوزون • میندانائو • ویسایا • خلیج لیته • خلیج تایلند • هند شرقی • نانیانگ • کمربند آلپاید • خاور دور • حلقه آتش • آسیا-اقیانوسیه • آسیای حاره‌ای جنوب (شبه‌قاره هند) • خاورزمین • هند بزرگ • شبه‌قاره هند • هیمالیا • کانگچنجونگا • ناندا دیوی • هندوکش • باختر (بلخ) • Carnatic region • Tamilakam • گهات غربی • گهات شرقی • حوضه گنگ • دلتای گنگ • گوزگان • پشتونستان • منطقه پنجاب • بلوچستان • گدروزی • مکران • Marathwada • کشمیر • دره کشمیر • Pir Panjal Range • بیابان تار • دره سند • دلتای سند • بیابان دره سند • جلگه سند و گنگ • Eastern Coastal Plains • Kalinga • Western Coastal Plains • Meghalaya subtropical forests • جنگل‌های خزان‌دار مرطوب دشت‌های گانگتیک پایینی • Northwestern Himalayan alpine shrub and meadows • دوآب (جغرافیا) • Bagar tract • Great Rann of Kutch • Little Rann of Kutch • دکن • ساحل کوروماندل • Konkan • False Divi Point • کمربند زبان هندی • لداخ • اقصی چین • ناحیه خودمختار گلگت—بلتستان • بلتستان • وادی شگر • High-mountain Asia • قره‌قروم • کوه‌های سالتورو • یخچال سیاچن • بنگال • خلیج بنگال • خلیج خامبات • خلیج کوچ • Halar • خلیج منار • تنگه پالک • منطقه ماورای قراقروم • دالان واخان • گذرگاه واخجیر • لاکشادویپ • Laccadive Islands • Aminidivi • پاروپامیز • جزایر آندامان و نیکوبار • جزایر آندامان • جزایر نیکوبار • مالدیو • کمربند آلپاید • آسیا-اقیانوسیه • آسیای حاره‌ای • فلات تبت غرب (خاورمیانه) • خاورمیانه بزرگ • منا • خاورمیانه • دریای سرخ • Hanish Islands • دریای خزر • دریای مدیترانه • زاگرس • ایلام • خلیج فارس • دزدی دریایی در خلیج فارس • تنگه هرمز • تنب بزرگ و کوچک • شبه‌جزیره فاو • دریای عمان • خلیج عقبه • خلیج عدن • بلوچستان • شبه‌جزیره عربستان • نجد • یمامه • حجاز • تهامه • سرزمین بحرین • عربستان جنوبی • حضرموت • Arabian Peninsula coastal fog desert • Al-Sharat • دجله و فرات • بین‌النهرین • جزیره • بین‌النهرین سفلی • سواد • دشت‌های نینوا • اکد • بابل • Suhum • مدیترانه شرقی • مشرق عربی • عبر-ناری • کردستان • شام (سوریه) • فلسطین • فرااردن • Jordan Rift Valley • فلیسطیه • بلندی‌های جولان • حوله • جلیل • کنعان • گیلاد • بیابان شام • یهودیه • سامریه • عربه • آرام • Aram-Naharaim • صحرای نگب • فنیقی‌ها • Retjenu • کوهستان شرق لبنان • بقاع • دریای شام • شبه‌جزیره سینا • بیابان عربی • هلال حاصلخیز • آذربایجان • حوران • فلات ایران • دشت کویر • سرزمین کوهستانی ارمنستان • قفقاز • رشته‌کوه قفقاز • قفقاز بزرگ • قفقاز کوچک • قفقاز شمالی • قفقاز جنوبی • شروان • سرزمین پست کورا-ارس • جلگه پست لنکران • البرز • شبه‌جزیره آب‌شوران • کارتلی • آناتولی • توروس • آئولیس • پافلاگونیا • Phasiane • Isauria • ایونیا • بیتینی • کیلیکیه • کاپادوکیه • کاریا • کردوئنه • Chaldia • دوریس • لیکعنیا • لیکیه • لیدیه • گالاتیا • Pisidia • پنتوس • Mysia • Arzawa • Speri • سوفن • Biga Peninsula • Troad • Tuwana • کمربند آلپاید رده‌ها: • تاریخ آسیای مرکزی • جغرافیای آسیای مرکزی • کشورها و سرزمین‌های ایرانی • منطقه‌های آسیا • منطقه‌های تاریخی • آمودریا • این صفحه آخرین‌بار در ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۵ ساعت ۱۶:۳۹ ویرایش شده است