عبرت مصاحبی نائینی

عبرت از ابتدای کودکی تحت تربیت پدر و عمه‌اش (همسر شهشانی) قرار می‌گیرد و در پنج سالگی از عمه‌اش درس فارسی می‌آموزد. پس از آن، در خدمت شیخ مهدی داعی، صرف و نحو عربی را تکمیل کرده و چند سال بعد معانی، بیان، بدیع، منطق و مبادی فلسفه را از آخوند علامه ملا محمد کاشی یاد گرفته است و در اوان جوانی از میرزا محمدعلی نائینی تحریر خط نسخ را به خوبی فرا می‎گیرد.[3] امّا ناگهان در بیست و سه سالگی پدرش را از دست داده، دچار تحوّل روحی می‌شود. در پی آن قدم به سفرهای هفده سالۀ خود به مناطق مختلف ایران می‌گذارد و به قول خودش به خدمت بسیاری از بزرگان رسیده و از هر کدام به قدر استعداد و قابلیت بهره‌مند شده و استفاضه و استفاده کرده است.[4] سپس در 1320ق یا 1323ق[5] به اصفهان می‌گردد و دختر پسر عمه‌اش سید مهدی طباطبایی، حبیبه بیگم (متولد1352ق) را به ازدواج خود درمی‌آورد[6]و در 1322ق برای همیشه به تهران می‌آید. چند سال بعد، در 1339ق، به همراه همسر و پسرش حسن و دخترش ربابه برای زیارت امام رضا(ع) به مشهد سفر می‌کند. در راه قبر بایزید بسطامی را زیارت می‌کند و در 1340ق به تهران باز می‌گردد.[7] تا پایان عمر هرگز مدح کسی را نمی‌گوید و به دور از مشاغل دولتی از طریق کتابت و نسخه‌پردازی گذران زندگی کرده، گاه‌گاهی نیز طبع شعر خود را می‌آزماید و آثار خود را به رشتۀ تحریر در می‌آورد.[8] به قول یکی از معاصران او، محمد اسحاق، در زمینۀ خط آنچنان به شهرت می‌رسد که بیشتر دواوین ادبا و نسخ منحصر به فرد را برای خواهندگان می‌نویسد و بیش از هشتصد هزار بیت کتابت می‌کند. در آن زمان کمتر کتابخانه‎ای در تهران بود که دیوانی به خط عبرت در آن نباشد.[9] ولی با وجود این همیشه دچار قلّت بضاعت و عدم استطاعت مالی بود این موضوع او را بسیار آزار می‌داد.[10] عبرت در اواخر عمر با تنها پسرش حسن متخلص به حیرت تهرانی[11] در کلبه‌ای محقّر که مجاور هدایت در خیابان اسلامبول بود، با دستمزد کتابت به همراه پسرش، زندگی می‌کرد تا سرانجام در هفتاد و شش سالگی، در تاریخ 1364ق مصادف با نوزدهم دی‌ماه 1321ش دیده از جهان فرو می‎بندد و او را در سمت غربی امامزاده عبدالله در کنار مزار استاد وحید دستگردی، نظامی شناس بزرگ، به خاک می‌سپارند[12] که اکنون اتاقک مستحکمی بر آن نمایان است. عبرت پنج فرزند داشت که به جز پسرش حسن، و دخترش ربابه سه تای دیگر در کودکی از دنیا رفتند و داماد او نیز شخصی به‌نام محمود رحیمی مازندرانی بوده است.[13]عبرت از آغاز تأسیس عضو انجمن ادبی ایران بود، که به همت جمعی از فضلای کشور، در دارالفنون و سپس در منزل مرحوم افسر و نیز در انجمن ادبی حکیم نظامی- هفته‌ای یک‌بار در سرای وحید دستگردی - تشکیل می‌شد. وی تا پایان عمر همواره در آن دو انجمن حضور می‌یافت.[14]2. معرفی آثار: ویژگی منحصر به فرد آثار عبرت این است که وی چون کاتبی خوش‌خط بود و با اصول نسخه‌نگاری و تهیۀ کتب آشنایی کامل داشت، همۀ آثارش را با خط زیبا و کم‌نظیرش، به بهترین شکل ممکن، بدون حتی یک مورد قلم‌خوردگی به رشتۀ تحریر درآورده و یکی از ارزشمندترین مجموعه‎های تاریخ هنر و فرهنگ و ادب معاصر را به یادگار گذاشته است. این آثار بر اساس درجۀ اهمیت عبارتند از: 1-2 مدینةالادب معرفی و مشخصات نسخه: تک نسخۀ مدینةالادب که به شماره‌های 967 (جلد نخست) و 968 (جلد دوم) در تالار نسخ خطی کتابخانه و موزۀ مجلس شورای اسلامی محفوظ است، در تاریخ 30/03/1323ش، در جلسۀ شورای چهلم به مبلغ 9500 ریال خریداری شده است .[15] جلد نخست، که در 27 ذی القعدۀ 1360ق به پایان رسیده، در قطع رحلی به ابعاد 33 × 8 × 5/19 و در 31 سطر، بر روی کاغذ فرنگی نخودی نوشته شده و جلد آن تیماج قهوه‎ای، دارای لچکی و ترنج و نیم‌ترنج با نقاشی برجستۀ گل و بلبل است. جلد دوم که کتابت آن در چهارشنبه 24 ذی القعده 1360ق برابر با 26 آذر 1321ش شروع شده، در قطع رحلی به ابعاد 9× 35 × 21 در 41 سطر، بر روی کاغذ فرنگی سفید نوشته شده است. اوراق جلد دوم بعد از مرگ مؤلف صحافی شده و فاقد فهرست اسامی شعرا بوده و اوراق سفید بسیار دارد، که مؤلف موفق نشده آن‌ها را کامل کند.[16]چاپ عکسی این نسخه در سال 1376 به همّت غلامرضا فدایی عراقی، (رئیس وقت کتابخانه و موزۀ مجلس) توسط انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، در سه جلد انجام گرفته است. اهمیت و میزان اعتبار: عبرت در تهیۀ این تذکره از اطّلاعات شخصی خود که در هفده سال مسافرت به نقاط مختلف ایران به دست آورده، بهره برده و همۀ یادداشت‌های او از دیده‌ها و شنیده‌هایش، از ریزترین تا مهم‎ترین مطالب، در آن منتقل شده است. اهمیت این موضوع وقتی بیشتر می‌شود که بدانیم بیشتر این اطّلاعات دسته‎ اولند و در جای دیگری یافت نمی‌شوند و دیگر اینکه او چون نسخه‌پرداز و کاتب بوده به منابع فراوان و مهمی دسترسی داشته که به خوبی از روی مهم‌ترین و بهترین آن‌ها اقتباس کرده و در تلفیق اطّلاعات و نوشتن آن‌ها از دید هنری و ذوق ادبی خودش نیز کمک گرفته و دقتی بی‌نظیر در نگارش جزئیات به کار برده است. وی برای مستند کردن اثرش با بسیاری از شعرای معاصر خود شخصاً وارد مذاکره شده و از آن‌ها خواسته تا شرح احوال خود و نمونۀ شعری‌شان را که به خط خود نوشته‌اند به همراه قطعه عکسی برایش بفرستند تا آن‌ها را در ضمن معرفی درج کند. (برای نمونه پژمان بختیاری و پیدای همدانی شرح حال خود را با خط خودشان برای وی فرستاده‌اند). ولی وی اکتفا به این مذاکرات نکرده و در مورد کسانی که دست‌رسی به آن‌ها نداشته یا از دنیا رفته بوده‎اند و یا تمایل به همکاری با وی نداشته‌اند، به تحقیق از معاصران پرداخته و شخصاً به تهیۀ نمونۀ شعریِ آن‌ها از کتابخانه‌های شخصی و جمع‎آوری دست‌خط و عکس آن‌ها از اینجا و آنجا با زحمت فراوان پرداخته است. او چون کاتب بوده به خط افراد نظر خاصی داشته و به همین خاطر امروز دست‌خط بسیاری از شاعران و بزرگان را در این اثر می‎توان دید که در جای دیگری وجود ندارند. علاوه بر این معاصر بودن عبرت با شاعرانی که شرح حال آن‌ها را نوشته و مراودۀ وی با آن‌ها، احتمال سهو و خطاهای تاریخی را بسیار کم کرده و همچنین نسخ آثار بسیاری از شعرایی که وی اشعار و مطالبی از آثار آن‌ها آورده، گم شده و موجود نیست. نکتۀ جالب توجه دربارۀ اهمیت کار عبرت این است که وی وقایع سیاسی و اجتماعی عصر خود را با آوردن اشعاری که در مورد این وقایع سروده‎ شده، مثل آینه‎ای نشان داده و به همین خاطر با مراجعه به این تذکره می‎‌توان به اوضاع روزگار و شرایط اجتماعی شاعران این عصر پی برد. محتوی و مضمون: این اثر غول‌آسا در دو قسمت بزرگ تهیه و تألیف شده است؛ قسمت نخست شامل زندگی‎نامۀ شعرای معاصر عبرت است و قسمت دوم همانند دایرةالمعارفی شامل اطلاعات جغرافیایی، تاریخی، ادبی و فرهنگی مهم است. در جلد نخست 74 شاعر در متن، 133 شاعر و 498 دانشمند در حاشیه، و در جلد دوم 33 شاعر در متن و 529 دانشمند در حاشیه معرفی مختصر و کامل شده‌اند. متن اصلی: آنچه در این قسمت به همراه معرفی شعرا آمده عبارت است از: 1. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعری ادیب نیشابوری، به همراه عکسی از وی(1/ 31). 2. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعری ادیب پیشاوری، به همراه عکسی از وی(1/ 61). 3. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط، مهر و نمونۀ شعری میرزا غلام‌حسین‌خان افضل‌الملک مشهور به ادیب کرمانی، به همراه عکسی از وی(1/86). 4. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعری حاج میرزا ابوالفضل معروف به کلانتری، به همراه عکسی از وی(1/103). 5. سه عکس، شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعری میرزا صادق امیری فراهانی قائم‌مقامی مشهور به ادیب‌الممالک، به همراه سه قطعه عکس از وی(1/120). 6. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا محمدکاظم الفت سپاهانی، به همراه دو قطعه عکس از وی(1/ 167). 7. نمونۀ دست‌خط، امضا و نمونۀ شعریِ شیخ محمدباقر الفت سپاهانی، مشهور به آقانجفی، به همراه عکسی از وی(1/178). 8. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ شیخ عبدالحسین، ملقب به شیخ‌الملک مشهور و متخلص به اورنگ، به همراه عکسی از وی(1/185). 9. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ احمد همدانی، به همراه عکسی از وی(1/193). 10. شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمدهاشم میرزا، مشهور به افسر قاجار، به همراه عکسی از وی(1/197). 11. شرح احوال و نمونۀ شعریِ علیخان میرزا، مشهور به آشوب آشتیانی، به همراه عکسی از وی(1/204). 12. نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ محمد قاجار تهرانی، مشهور و متخلص به اخضر(1/208). 13. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا شکور اشراق(1/211). 14. نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ امیر اصلان دنبلی(1/214). 15. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا اسماعیل‌خان آجودان، به همراه عکسی از وی(1/219). 16. شرح احوال و نمونۀ شعریِ احمد شیرازی، متخلص به حشمت(1/225). 17. شرح احوال و نمونۀ شعریِ شیخ محمدخان شیرازی، مشهور به ایزدی، به همراه عکسی از وی(1/230). 18. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ آقا محمدمهدی شیرازی، مشهور به آسوده، به همراه عکسی از وی(1/246). 19. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میر سید عبدالله‌خان مشهور به امیر سپاهانی، به همراه عکسی از وی‌(1/261). 20. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا حسن اصفهانی، مشهور به آتش اصفهانی، به همراه عکسی از وی(1/274). 21. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ علی‌محمد همدانی مشهور به آزاد همدانی، به همراه عکسی از وی‌(1/277). 22. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ عبدالحسین یزدی، مشهور به آیتی یزدی، به همراه عکسی از وی(1/296). 23. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا مهدی الهی قمشه‌ای، به همراه عکسی از وی(1/321). 24. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ سیدکریم امیری فیروزکوهی، به همراه عکسی از وی(1/332). 25. شرح احوال و نمونۀ شعریِ عبدالحسین کرمانی، مشهور به میرزا آقاخان کرمانی، به همراه عکسی از وی(1/345). 26. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ جلال‌الملک ایرج میرزا، به همراه عکسی از وی(1/387). 27. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ محمد بقای سپاهانی، به همراه عکسی از وی(1/404). 28. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ غلامحسین صدرالشعرا مشهور و متخلص به بهجت، به همراه عکسی از وی‌(1/427). 29. شرح احوال و نمونۀ شعریِ اسکندرخان قاجار، مشهور به بهجت قاجار، به همراه عکسی از وی(1/444). 30. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ حسین پژمان بختیاری، به همراه عکسی از وی(1/458). 31. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا علی محمد بیضایی کاشانی، به همراه عکسی از وی(1/466). 32. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا نصرالله بهار شروانی (1/480). 33. شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمد قاسم‌خان ملقب به ضیاءالدین، مشهور به بیضایی جونقایی (1/ 480). 34. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ جعفر همدانی مشهور و متخلص به پیدا، به همراه عکسی از وی(1/494). 35. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا محمد بهائی گلپایگانی، به همراه عکسی از وی(1/497). 36. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا محمدتقی بهار خراسانی، به همراه عکسی از وی(1/504). 37. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ پروین اعتصامی، به همراه عکسی از وی(1/511). 38. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ بدیع‌الزمان بشرویه‌ای (فروزانفر)، به همراه عکسی از وی(1/524). 39. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ سلطان محمود میرزای تهرانی پسر سبکتکین قاجار، متخلص به پروانه، به همراه دو قطعه عکس از وی(1/532). 40. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا جواد تجلّی تهرانی(1/ 545). 41. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ عباس عارفی شیرازی، متخلص به ثاقب، به همراه عکسی از وی(1/ 559). 42. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا حیدرعلی مشهور به ثریا مجدالادبا، به همراه دو قطعه عکس از وی‌(1/582). 43. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا سید علی مؤید ثابتی خراسانی، به همراه عکسی از وی‌(1/ 587). 44. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ محمدحسین هروی تهرانی، متخلص به ثریا، به همراه عکسی از وی‌(1/591). 45. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعری ابوالحسن جلوۀ اصفهانی تهرانی، متخلص به ثریا، به همراه عکسی از وی‌(1/600). 46. شرح احوال و نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ سید محمد جدّای قمی(1/ 615). 47. شرح احوال، نمونۀ امضا و نمونۀ شعریِ ابوتراب جلّی خوزستانی که عبرت از وی با نام عجیب «جلی کارمند نامۀ اراک» یاد کرده(2/621). 48. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا علیرضا جاوید تفرشی‌(2/628). 49. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ حکیم غلامعلی شیرازی(2/637). 50. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ علی‌نقی حکمت، مشهور به حکیم الهی و ملقّب به مشیرالکتّاب، به همراه عکسی از وی(2/ 644). 51. دست‌خط و نمونۀ شعریِ حیرت کردستانی(2/651). 52. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ حیرت تهرانی، (پسر عبرت نائینی) به همراه عکسی از وی(2/658). 53. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط، و نمونۀ شعریِ ابوالحسن میرزا حیرت شیخ‌الرئیس به همراه دو قطعه عکس از وی(2/696). 54. شرح احوال و نمونۀ شعریِ حاج میرزا حبیب‌الله خراسانی‌(2/717). 55. شرح احوال و نمونۀ شعریِ حاج میرزا حبیب اصفهانی، به همراه عکسی از وی(2/732). 56. نمونۀ شعریِ حشمت شیرازی، وی حاضر نشده شرح احوال و عکس خود را در اختیار عبرت قرار دهد(2/741). 57. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا علیرضا حکیم ساوجی‌(2/746). 58. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا حسین‌خان حضوری سلماسی، به همراه عکسی از وی(2/750). 59. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا حیدرعلی حاجب شیرازی، به همراه عکسی از وی(2/766). 60. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا ابراهیم خلیل ساوجی، ملقب به نائب‌الصدر، به همراه عکسی از وی‌(2/785). 61. شرح احوال، و نمونۀ شعریِ محمدباقر خسروی کرمانشاهی، به همراه عکسی از وی(2/798). 62. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ خازن تهرانی پسر خازن‌الدوله علیرضا‌خان(2/811). 63. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ محمدعلی‌خان آقازادۀ کرمانی، مشهور به خرد کرمانی(2/819). 64. شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمد ابراهیم خلوتی، به همراه عکسی از وی(2/829). 65. شرح احوال و نمونۀ شعریِ دهقان سامانی، به همراه نقاشیِ چهرة وی(2/838). 66. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا لطفعلی دانش شیرازی، ملقب به صدرالافاضل، به همراه دو قطعه عکس از وی(2/875). 67. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ ضیاء لشگر تقی دانش تهرانی(2/949). 68. شرح حال کوتاه، و نمونۀ شهریِ محمد‌حسن دانش گیلانی ملقّب به حسام‌الاسلام‌(2/966). 69. شرح احوال و نمونۀ شعریِ شیخ اسدالله دیوانۀ قمشه‌ای‌(2/968). 70. شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمدامین دفتری بروجنی‌(2/974). 71. شرح حال کوتاه، و نمونۀ شعریِ میرزا دانش قُهفَرّخی‌(2/975). 72. شرح احوال و نمونۀ شعریِ مهدی داوری مازندرانی‌(2/976). 73. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا محمدحسین ربّانی گرگانی(3/ 5). 74. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا الله‌دوست کرمانشاهی، متخلص به سالک، به همراه قطعه عکسی که در آن تصویر چهار نفر از جمله سالک وجود دارد(3/10). 75. نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ حسین‌قلیخان سلطانی کلهر کرمانشاهی(3/25). 76. نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ سمایی سپاهانی(3/60). 77. نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ مصطفی قلیخان سینای سپاهانی، به همراه عکسی از وی(3/ 76). 78. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا سید محمد شمس‌الادبای اوّل، به همراه عکسی از وی(3/80). 79. نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا محمد شمس‎الادبای ثانی، به همراه دو قطعه عکس از وی(3/92). 80. شرح احوال و نمونۀ شعریِ حاجی محمد‌تقی شوریدۀ شیرازی، به همراه عکسی از وی(3/100). 81. نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا علی‌اکبر شیدای شیرازی، به همراه عکسی از وی(3/125). 82. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا نصرالله صبوری سپاهانی، به همراه عکسی از وی(3/156). 83. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا سید باقرخان صبوری گیلانی، به همراه عکسی از وی(3/ 175). 84. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا محمدکاظم صبوری خراسانی، به همراه عکسی از وی(3/184). 85. شرح احوال و نمونۀ شعریِ حاج میرزا حسن، مشهور به صفی‌علی‌شاه، به همراه عکسی از وی(3/227). 86. نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ ضیایی شیرازی، به همراه عکسی از وی(3/231). 87. شرح احوال[17] و نمونۀ شعریِ میرزا محمدعلی عبرت نائینی، به همراه عکسی از وی(3/233). 88. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ جلال‌الدین ابوالفضل عنقای طالقانی، به همراه دو قطعه عکس از وی‌(3/259). 89. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ محمد پسر عنقای طالقانی، مشهور به عنقای ثانی، به همراه دو قطعه عکس از وی(3/302). 90. نمونۀ شعریِ فارس بروجردی[18](3/357) 91. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا عبّاس فرات یزدی، به همراه عکسی از وی (3/365). 92. نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ فقیر اصطهبانی، به همراه عکسی از وی(3/370). 93. نمونۀ دست‌خط مهدی‌الحسینی، ملقب به بدایع نگار و متخلص به لاهوتی، و عکسی از وی(3/374). 94. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ مجدالدین محمد ساوجی، به همراه عکسی از وی(3/376). 95. شرح احوال و نمونۀ شعریِ حاج کبیر آقا مجذوب‌علی‌شاه مشهور به مجرم مراغی، به همراه عکسی از وی(3/384). 96. شرح حال کوتاه و نمونۀ شعریِ حسن‌علی مضطرب قصّاب شیرازی(3/ 405). 97. نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ محمودخان ملک‌الشعرا، به همراه دو قطعه عکس از وی(3/410). 98. نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ عبدالعلی منزوی تهرانی، به همراه عکسی از وی(3/425). 99. نمونۀ خط و نمونۀ شعریِ میرزا محمدعلی‌خان ناصح، به همراه عکسی از وی(3/ 485). 100. نمونۀ دست‌خط علی‌خان بن علی اکبر ایروانی متخلص به ناظم، به همراه عکسی از وی(3/487). 101. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا محمود نعمت فسایی، به همراه دو قطعه عکس از وی(3/489). 102. نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ میرزا یحیی سپاهانی، به همراه عکسی از وی(3/502). 103. شرح احوال، نمونۀ دست‌خط و نمونۀ شعریِ حاج سید نصرالله تقوی اخوی، به همراه عکسی از وی(3/504). محتوای حواشی: سفر هفده سالة عبرت، پس از مرگ پدرش، سبب شد که وی دیده‎ها و شنیده‎هایش را در مورد هر شهر در حواشی این اثر بزرگ و گران‌سنگ به این صورت وارد کند: مضامین کلّی: چگونگیِ پیدایش، وجه تسمیه و تاریخ و جغرافیای شهرهای بزرگ و کوچک، و یادکرد حوادثی مثل زلزله و سیل و... که برای آن‌ها روی داده؛ معرفی محله‎های مشهور، مدارس، کاروانسراها، مقابر بزرگان و شعرا، امام‎زادگان، قلاع، قنات‌ها، رودها، مزراع، محصولات کشاورزی، حیوانات قابل شکار هر منطقه، رباط‌ها، حمام‌ها، اماکن مذهبی و سازمان‎ها و ادارات جدید مثل تلگراف‎خانه؛ وصف صحن، گنبد و بارگاه مساجد جامع، امام‎زاده‎ها و قبر شعرا با وصف کامل در اندازه و ابعاد معماری، سال ساخت و مصالح و ویژگی‌های منحصر به فرد معماری حتّی ذکر و وصف کتیبه‎ها، کاشی‎ها، ابواب و اشعار و نوشته‎هایی که بر آن‌هاست؛ وصف باغ‎های وقفیِ امامزاده‎ها و نوع میوه‌های آن‌ها حتّی باغ‎هایی که در گذشته وجود داشته و دیگر از آن‌ها اثری نیست (کامل‎ترین این اوصاف را در مورد حرم امام رضا(ع) و برادرش شاهچراغ(ع) و عمارت‌های تاریخی مهم مثل پل‌های زاینده‌رود، عالی‌قاپو و چهل‌ستون می‎توان دید)؛ ذکر شجره‎نامۀ بزرگان، طوایف و قبایل عشایر و معرفی کامل و یا مختصر مشاهیر، فقها، محدثان، متکلمان، عرفا، شعرای هر شهر (از ابتدای تاریخ شعر فارسی تا قرن 10 و 11ق) با نمونۀ شعری و نثریِ فارسی و عربیِ آن‌ها به دو زبان عربی و فارسی؛[19]1 معرفی برخی از طریقه‏های تصوف و مشایخ بزرگ آن‌ها مثل ذهبیه، کبرویه، سهروردیه، اویسیه و شاه نعمت‌اللهیه و ... . مضامین منحصر به فرد: شرح و تعلیق بر قصیده‎ای عربی از حاج میرزا ابوالفضل (1/111)، شرح و تعلیق بر قصیده‌ای عربی از حیرت کردستانی (2/654)، شرح و تعلیق بر قصیده‎ای عربی از دانش شیرازی (2/970)، متن کامل قرارداد 1907م که همۀ مفادی را شامل می‌شود که انگلیس و روسیه راجع به ایران، افغانستان و خلیج فارس وارد کرده‎اند (1/145)؛ ذکر تاریخ روسیه از اواخر قرن 17م تا انقراض سلطنت تزاری و آغاز دورۀ بلشویکی به همراه وصیت‌نامۀ پطرکبیر (1/147)، ذکر خیانت‎های قاجاریه و تجاوزهای مکرّر روس‌ها و چگونگیِ از دست رفتن گرجستان و اینکه چرا حاکم گرجستان تابعیت روسیه را قبول کرد (1/148)؛ متن کامل معاهدۀ ایران و فرانسه در دوران ناپلئون و فتحعلی شاه (1/148)؛ متن کامل معاهدۀ گلستان (1/149)؛ ذکر مطالبی از ژنرال گاردان فرانسوی در خصوص ارتش ایران (1/151)؛ متن کامل عهدنامۀ ترکمن‌چای و وقایع تاریخی بعد از آن به همراه چند عهدنامۀ دیگر در خصوص مشخص شدن سرحدات و چگونگی تجارت پس از انعقاد این قرارداد (1/152)؛ متن معاهدۀ مسکو که بین ایران و جمهوری فدراتیو شوروی در سال 1921م منعقد شد (1/152)؛ متن کامل معاهدۀ تامینیه و بی‎طرفی ایران و روسیه که در 8 مهر 1306- اوّل اکتبر 1927م بین رضاخان و دولت شوروی منعقد شد؛ متن کامل صلح‌نامۀ ایران و انگلیس که در سال 1273ق منعقد و براساس آن هرات و افغانستان از ایران جدا ‌شد (3/422)، معرفی ناصرالدین‌شاه و چند نامه و دست‌خط او در موضوع سفرش به فرنگستان و بلوچستان و ... دست‌خط صدراعظم به ناصرالدین‌شاه و بالعکس در موضوعات مختلف (3/421)، گزارش کامل استنطاق از میرزا رضای کرمانی که آن را از نامۀ صوراسرافیل عباس عارفی نعمت‎اللهی آورده (3/108)، مطالبی در ذکر تاریخ دورۀ مظفرالدین شاه و ظلم‌های عین‎الدوله (1/475)، تحقیق در نسب‌نامۀ قاجار و معرفی برخی از شاهان و وزرای آن‌ها (1/533)، شرح کامل و مبسوط و ریشه‎یابی برخی از واژه‎ها، و اصطلاحات عرفانی و دیوانی مثل آسمان، مشک، شیر، عروس، ماه، چرخ، نجوم، زیبا، هوا، زمین، بیجاده، سحاب، خال، خط، زلف، شراب، ساقی، دبیر، استاد و...؛ داستان آغاز پیدایش حشیش (1/175)؛ داستانی منثور به صورت کامل از الفت اصفهانی (آقا نجفی) به‌نام رویای صادقه، در موضوع سؤال و جواب روز قیامت، که در آن لهجۀ اصفهانی را مکتوب کرده است؛ داستان مناظره و مشاعره بر سر بیتی از عرفی شیرازی که بین امیری فیروزکوهی، میرحسین شباهنگ و میرزا ابوالحسن‌خان فروغی رخ داده (این داستان از لحاظ ادبی بسیار جالب و حائز اهمیت است) (1/341)؛ داستان قهوه‎خانۀ سورت از آقاخان کرمانی (1/348)؛ متن کامل رساله‎ای منثور از دانش شیرازی در مورد موجودات و مراتب وجود و مبدأ عالم (2/926)؛ متن کامل رسالۀ کلمات قصار باباطاهرعریان (1/279)؛ متن کامل رسالة المعراجِ ابوعلی سینا (3/248)؛ متن کامل ترجمۀ نمط نهمِ مقامات‎العارفین ابن سینا (3/261)؛ مبحثی کلامی با نظر امام محمد باقر(ع) در مورد صفت خدا و مخلوق و حادث بودن قرآن و الفاظ و اسماء‌الله (1/483)؛ صورت مکتوب علمای ازبک در رد شیعه و پاسخ این نامه از طرف محمد رستمداری در دفاع از شیعه (3/191)؛ متن کامل مثنوی مظهرالآثار از میرمحمد هشام شاه، مشهور به جهانشاه (1/381)؛ متن کامل مثنوی بحرالاسرار از میرزا محمدتقی کرمانی ملقب به مظفّرعلی به همراه زندگی‎نامۀ کاملش و قصاید و غزلیاتی از دیوان مشتاقیۀ وی (1/367)؛ ذکر ابیاتی از مثنوی‎های پنج‎گانۀ حاج زین‎العابدین رحمت‌علی‌شاه پسر حاج معصوم، (مراد صفی‎علی‎شاه) به همراه زندگی‌نامۀ کامل او (3/227)؛ صورت کامل اجازه‌نامۀ نورعلی‎شاه همدانی (1/286)؛ متن کامل فصل اول کتاب تاریخ قم که در 387ق نوشته شده و حسن بن علی بن حسن قمی در 805ق آن را ترجمه کرده (1/618)؛ معرفی قالب مسمط با استفاده از حدائق‎السحر رشید وطواط و تعریف برخی از اصطلاحات علم بدیع با نمونه‎های شعری از بزرگان ادب (2/748)؛ و ... . عکس‎های متفرقه: عکسی از شیخ احمد روحی کرمانی (1/345)؛ عکسی از حاجی میرزا حسن خان خبیرالملک(1/345)؛ عکسی از میرزا رضای کرمانی (3/108)؛ دو عکس احتمالا از ذکاءالملک(1/501)؛ در آخرین برگ نیز عکسی از فردی ناشناس آمده (3/526). دست‌خط‌های متفرقه: دست‌خط اعتماد‌السلطنه در جواب ادیب کرمانی (1/91)؛ دست‌خط ناصرالدین‌شاه و صدراعظم (3/421)؛ دست‌خط احمد گلچین معانی که در مورد مرگ عبرت نائینی نوشته است (3/253)؛ دست‌خط پرتو بیضایی کاشانی پسر ادیب بیضایی کاشانی (1/467)؛ دست‌خط حسین عطا؛ دست‌خط محمّد عنقا (3/13) و چند دست‌خط نامعلوم دیگر. نامۀ فرهنگیان معرفی و مشخصات نسخه: تک نسخۀ نامۀ فرهنگیان که، به شمارۀ 1197، در تالار نسخ خطّی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی محفوظ است به خط نسخی زیبا و پخته، و بدون قلم‌خوردگی، به دست توانای عبرت نائینی، بر روی کاغذ فرنگی در 448 برگ 24 سطری نوشته شده و جلد آن از نوع میشین بوده و قطع خشتی‎اش در ابعاد 16× 5/22 ترتیب یافته است. (فهرست نسخ مجلس، ج3، ص 499). این اثر در سال‌های نزدیک به 1347ق نوشته شده و مؤلف پس از نگارش آن بارها در آن نظر کرده و مطالبی را حذف یا اضافه کرده است. محتوی و مضمون: عبرت از میان شاعران معاصرش 35 شاعر را برگزیده و ضمن معرفی کامل و یا مختصر آن‌ها نمونۀ شعری آن‌ها را با عکس برخی از آن‌ها وارد کرده است. ولی آنچه پیداست وی این اقدام را کافی ندانسته و در حین تألیف آن اقدام به تألیف تذکرۀ بزرگش مدینةالادب نموده است. شرح احوال و نمونۀ شعریِ برخی از شاعرانی که در این تذکره معرفی شده‎اند در مدینةالادب نیز وجود دارد. آنچه در این تذکره می‎توان دید، به ترتیب، عبارت است از: 1. عکس و نمونۀ شعریِ امیری فراهانی قائم مقامی، به همراه دو نامه از وی(2). 2 . شرح احوال مختصر و نمونۀ اشعار فارسی و عربی ادیب پیشاوری به همراه نقد و مدح برخی از معاصران دربارۀ اشعارش (62). 3 . شرح احوال و نمونۀ شعریِ حاج میرزا ابوالفضل تهرانی، به همراه نامه‎ای از وی به میر سید علی مؤسس(106). 4. شرح احوال و نمونۀ اشعار فارسی و عربی ادیب کرمانی(135). 5. شرح احوال و نمونۀ شعریِ اختر طوسی(177). 6 . شرح احوال و نمونۀ شعریِ ادیب نیشابوری، به همراه عکسی از وی(185). 7. شرح احوال و نمونۀ شعریِ ایرج میرزا، به همراه عکسی از وی(197). 8. نمونۀ شعریِ محمد قاجار تهرانی متخلص به اخضر (217). 9 . شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمد بقای سپاهانی(223). 10 . شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا محمد تقی بهار خراسانی، به همراه شرحی از نامۀ پارسی میرزا ابوالحسن‌خان مراغه‌ای که میرزا غلامحسین‌خان مستوفی، مشهور به افضل‌الملک، در آن به نقد برخی از نوشته‎ها و اشعار بهار پرداخته است(269). 11 . شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمد حسین آقاسی هروی متخلص به ثریا، به همراه عکسی از وی(302). 12. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا ابوالحسن جلوۀ اصفهانی، به همراه عکسی از وی(322). 13. شرح احوال و نمونۀ شعریِ ابوالحسن میرزا، معروف به شیخ الرئیس و حیرت قاجار، به همراه عکسی از وی(351). 14. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا حسین خان حضوری سلماسی(371). 15. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا حیدرعلی حاجب شیرازی، به همراه عکسی از وی(402). 16. نمونۀ شعریِ محمدباقر خسروی کرمانشاهی، به همراه عکسی از وی(430). 17. شرح احوال و نمونۀ اشعار فارسی و عربیِ میرزا لطفعلی، ملقب به صدرالافاضل و مشهور به دانش تبریزی شیرازی، به همراه رساله‌ای از وی در ادب و انواع علوم و بعضی از نامه‌ها و رقعه‌هایش(447). 18 . شرح احوال دانای حائری طهرانی، به همراه عکسی از وی(575) (متأسفانه نمونۀ اشعار وی افتاده است). 19. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا یحیی سرخوش تفرشی (577). 20. شرح احوال و نمونۀ شعریِ صبوری خراسانی، به همراه عکسی از وی(589). 21. شرح احوال و نمونۀ شعریِ حاجی میرزا علی‌اکبر‌خان فراهانی(593). 22. شرح احوال و نمونۀ شعریِ سید عبدالرحیم اصفهانی(602) 23. شرح احوال و نمونۀ شعریِ عبرت نائینی، (مؤلف تذکرۀ مذکور) به همراه عکسی از وی(609). 24. شرح احوال و نمونۀ شعریِ جلال‌الدین ابوالفضل عنقای طالقانی، به همراه عکسی از وی(618). 25. شرح احوال و نمونۀ شعریِ حاج میرزا سید علی اخوی، به همراه عکسی از وی(644). 26. شرح احوال و نمونۀ شعریِ فرصت شیرازی، به همراه عکسی از وی(645). 27. شرح احوال و نمونۀ شعریِ کمالی اصفهانی، به همراه عکسی از وی(654). 28. نمونۀ شعریِ مایل تویسرکانی، به همراه عکسی از وی (684). 29. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا حبیب الله مایل تهرانی(690). 30 . شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمودخان ملک‌الشعرا، به همراه عکسی از وی(696). 31. شرح احوال و نمونۀ شعریِ علی بن علی‌اکبر ایروانی متخلص به ناظم (754). 32. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا محمودخان شیرازی فسوی، مشهور به نعمت شیرازی، به همراه عکسی از وی(758). 33. شرح احوال و نمونۀ شعریِ نثار شیرازی، به همراه عکسی از وی(759). 34. شرح احوال و نمونۀ شعریِ حاج سید نصر الله تقوی اخوی، به همراه عکسی از وی(779). 35. شرح احوال و نمونۀ شعریِ طهماسب قلی بن رستمخان کلهر وحدت کرمانشاهی، به همراه عکسی از وی(802). تذکرۀ قدس معرفی و مشخصات نسخه: تک نسخۀ تذکرۀ قدس، به شمارۀ 90965، در کتابخانۀ مجلس نگهداری می‌شود و 736 برگ دارد. در برخی موارد به علت آب‌خوردگی نسخه کلماتی پاک شده‎اند. این تذکره نیز به خط نسخ زیبا به دست عبرت نائینی نوشته شده است. محتوی و مضمون: انجمن قدس نشستی بوده که، توسط حاج میرسید علی اخوی، در یکی از محلات تهران (محلۀ ایران کنونی) در نیمۀ شعبان هر سال منعقد می‌شده و شاعران بسیاری اشعار خود را، که در موضوع تبریک و تهنیت تولد امام عصر(عج) بوده، می‌خوانده‎اند و صله می‌گرفته‎اند.[20] عبرت نائینی شرح احوال آنان را، با پاره‌ای از اشعارشان که در همین موضوع و نیز مدح و منقبت ائمۀ اطهار(ع) بوده، جمع‌آوری کرده که به تذکرۀ انجمن قدس شهرت یافته است. این تذکره در نزد میر سید حسین، فرزند میر سید علی، بوده و به‌نام او نوشته شده است. عبرت در ثبت شرح حال شاعران انجمن تصریح می‎کند که پایه و اساس این کتاب مبتنی بر نسخه‌هایی است که به کوشش و تلاش مرحوم میر سید حسین اخوی از اشعار شعرای انجمن فراهم گردیده و در اختیار او قرار داده‌اند.[21] این تذکره از دو بخش تشکیل شده، بخش نخست که از آغاز تا برگ 704 را در بر می‎گیرد مشتمل بر شرح حال و نمونۀ شعری 130 تن از شاعران مرتبط با انجمن قدس است و بخش دوم، از 704 تا 736، که در بردارندۀ اشعار فارسی و عربی است که سرایندگان آن‌ها معلوم نیست. این مجموعۀ بزرگ، در کل از 18000 بیت، در قالب‌های متنوع شعر سنتی تشکیل شده و شاید نخستین و شاید تذکره‌ای باشد که به طور ویژه در سرگذشت شاعران مولودی‌سرای حضرت ولی عصر(عج) نگاشته شده است. این تذکره به تصحیح ابوالفضل مرادی، توسط انتشارات مسجد جمکران، در 1378 به چاپ رسیده است. نکتۀ جالب توجه دیگر در مورد این تذکره این است که وی شرح حال بعضی از شاعران را از زبان خودشان نوشته و شعر برخی از شاعرانی در این تذکره وجود دارد که در دیوان آن‌ها نیست.[22] محتوای تذکرۀ انجمن قدس به این ترتیب آمده است: 1. شرح احوال و نمونۀ شعریِ ادیب پیشاوری(2). 2. شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمدامین قاجار، متخلص به امین(21). 3. شرح احوال و نمونۀ شعریِ اسماعیل پسر علی‌اکبر، متخلص به اختری(244). 4. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا محمد حسن‌خان عراقی قمی، مشهور به آزاد عراقی(27). 5. شرح احوال و نمونۀ شعریِ امیری فراهانی ادیب‌الممالک (34). 6. شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمد قاجار، مشهور به اخضر(38). 7. نمونۀ شعریِ امیر اصلا دنبلی، مشهور به نیّر همایون(49). 8. نمونۀ شعریِ میرزا عبدالحسین‌خان مستوفی، مشهور به ادیب(61). 9. نمونۀ شعریِ غلامحسین ادیب کرمانی، ملقب به افضل‌الملک( 64). 10. نمونۀ شعریِ احمد؟ (66). 11. شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمد‌علی فروغی، مشهور به ابن ذکاء(70). 12. نمونۀ شعریِ اسماعیل‌خان آجودان باشی(76). 13. شرح احوال و نمونۀ شعریِ سید محسن تقوی اخوی، متخلص به احیا(89). 14. شرح احوال و نمونۀ شعریِ افراسیاب صفارزاده، متخلص به آزاد(93). 15. شرح‌احوال و نمونۀ شعریِ سید محمد، ملقب به شرف‌المعالی متخلص به بقا(96). 16. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا محمد پسر میرزا عبدالهادی گلپایگانی، متخلص به بهایی(115). 17. شرح احوال و نمونۀ شعریِ اسکندرخان پسر حاجی محمدخان قاجار، مشهور به بهجت قاجار(123). 18. شرح احوال و نمونۀ شعریِ علی‌نقی پسر زین‌العابدین معمار، متخلص به بنّا(164). 19. شرح احوال و نمونۀ شعریِ سلطان محمود، پسر سبکتکین قاجار، متخلص به پروانه(168). 20. نمونۀ شعریِ میرزا احمدخان پروین(204). 21. نمونۀ شعریِ حیدرقلی پیامی(209). 22. نمونۀ شعریِ سید مهدی پروین(211). 23. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا جواد تجلّی( 213). 24. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا حیدرعلی ثریا مجدالادبا‌(236). 25. شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمد حسین آقاسی هروی، متخلص به ثریا(256). 26. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا عبدالکریم کازرونی، متخلص به ثاقب(266). 27. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا ابوالحسن جلوۀ اصفهانی، (278). 28. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا حیدرعلی حاجب شیرازی، (334). 29. شرح احوال و نمونۀ شعریِ حاج میرزا مهدی اصفهانی، مشهور به حکمت(367). 30. نمونۀ شعریِ حشمت شیرازی (شاید همان احمد شیرازی‌باشد)(388). 31. شرح احوال و نمونۀ شعریِ حسین‌خان حضوری سلماسی‌(391). 32. شرح احوال و نمونۀ شعریِ عبدالحسین حسابی(427). 33. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا ابراهیم خلیل ساوجی‌(432). 34. شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمد حسین میرزا خسروی (449). 35. شرح احوال و نمونۀ شعریِ سید حسن خاوری(452). 36. نمونۀ شعریِ محمد علی‌خان خرد کرمانی(455). 37. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا علی یزدی، متخلص به خاموش(457). 38. شرح احوال و نمونۀ شعریِ ابوالحسن خائف(460). 39. شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمد‌تقی شیرازی، متخلص به داعی(461). 40. شرح احوال و نمونۀ شعریِ ضیاء لشکر تقی، مشهور به دانش تهرانی(465). 41. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا ابوالقاسم اصفهانی، متخلص به ذوقی(475). 42. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا محمدحسین گرگانی، مشهور به ربّانی(491). 43. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا ابوالقاسم راقم طوسی، برادر اختر طوسی(495). 44. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا سید محمد شیرازی، متخلص به رضوانی(498). 45. نمونۀ شعریِ سام میرزا قاجار متخلص به رضوان (502). 46. شرح احوال و نمونۀ شعریِ حسین‌قلیخان سلطانی کلهر کرمانشاهی(504). 47. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا حسن‌خان سپاهانی، مشهور به سروش ثانی(542). 48. نمونۀ شعریِ سمایی سپاهانی(550). 49. شرح احوال و نمونۀ شعریِ مصطفی‌قلیخان سینای اصفهانی(563). 50. شرح احوال و نمونۀ شعریِ سلیمان قاجار(566). 51. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا عباس سحاب تهرانی، (575). 51. نمونۀ شعریِ سمر؟ (588). 52. شرح احوال و نمونۀ شعریِ عبدالکریم سودای دستگردی(597). 53. نمونۀ شعریِ سید (؟) (600). 54. نمونۀ شعریِ الله‌دوست کرمانشاهی، متخلص به سالک(602). 55. شرح احوال و نمونۀ شعریِ حاجی جناب، متخلص به شهاب(606). 56. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا زین‌العابدین شهدی(615). 57. نمونۀ شعریِ شارق قاجار(629). 58. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا سید محمد شمس الادبا(632). 59. شرح احوال و نمونۀ شعریِ شیخ محمدحسن‌مشهور به شیخ آقا بزرگ(635). 60. نمونۀ شعریِ شوکت (؟) (641). 61. شرح احوال و نمونۀ شعریِ ابوالحسن‌خان شوقی(650). 62. نمونۀ شعریِ شاکر (؟) (658). 63. نمونۀ شعریِ سید حسن شکوهی بنادکی یزدی(659). 64. نمونۀ شعریِ میرزا کاظم محلّاتی، متخلص به شیوا(661). 65. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا محمد شمس‌الادبای ثانی(663). 66. شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمدحسین صفای اصفهانی(667). 67. شرح احوال و نمونۀ شعریِ حاج میرزا حسن اصفهانی، مشهور به صفی‌علیشاه(674). 68. نمونۀ شعریِ صدرالدین (؟) (684). 69. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا نصرالله‌خان صبوری اصفهانی(688). 70. نمونۀ شعريِ صولت (؟) (728). 71. شرح احوال و نمونۀ شعریِ شیخ محمدحسن صدرالادبا، متخلص به صدری(734). 72. نمونۀ شعریِ میرزا محمدرضا سلطان محلّاتی، متخلص به صبا(739). 73. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا محمدرضا صفای کاتب(741). 74. نمونۀ شعریِ محمدحسین پسر محمدجعفر، متخلص به صفایی(744). 75. نمونۀ شعریِ محمدرضا قمشه‌ای اصفهانی، متخلص به صهبا(747). 76. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا حسن‌خان صنعی(750). 77. نمونۀ شعریِ حاجی عبدالغفار صبوری(757). 78. نمونۀ شعریِ ضیاء‌الدین مرعشی(759). 79. نمونۀ شعریِ ابوالقاسم طلوع(770). 80. نمونۀ شعریِ طلوعی(؟) (776). 81. نمونۀ شعریِ علیرضا خسروی محلّاتی، متخلص به طرفه(785). 82. نمونۀ شعریِ طوبی (؟) (790). 83. شرح احوال و نمونۀ شعریِ ابوالفضل طالقانی، مشهور به عنقای طالقانی(794). 84. شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمدعلی عبرت مصاحبی نائینی (904). 85. شرح احوال و نمونۀ شعریِ غلامعلی‌خان پسر میرزا یوسف‌خان عمان نایینی، متخلص به عالی(991). 86. شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمدرضا عمید نوری(995). 87. شرح احوال و نمونۀ شعریِ مرتضی‌قلیخان پسر میرزا میرزا حسن‌خان عمان نائینی(1000). 88. نمونۀ شعریِ محمودخان ملک‌الشعرا، متخلص به عندلیب(1007). 89. نمونۀ شعریِ میرزا احمد شفیع عشرت(1010). 90. نمونۀ شعریِ محمدصادق آقاجان، متخلص به غافل(1012). 91. شرح حال و نمونۀ شعریِ محمدحسین‌خان فروغی، مشهور به ذکاء‌الملک(1027). 92. شرح حال و نمونۀ شعریِ ابوالقاسم فرهی تهرانی(1045). 93. نمونۀ شعریِ میرزا غلامعلی شیرازی، متخلص به فانی(1047). 94. شرح حال و نمونۀ شعری میرزا سید مهدی قدسی(1052). 95. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میر سید علی تقوی اخوی، متخلص به قدسی(1054). 96. شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمدمهدی میرزا، متخلص به قائم(1085). 97. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا علی‌اصغرخان اتابک اعظم، ملقب به امین‌السلطان، متخلص به قدسی(1091). 98. شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمدحسین طباطبایی، متخلص به گوهری(1096). 99. نمونۀ شعریِ گلستانه (؟) (1104). 100. نمونۀ شعریِ محمدصادق میرزای گلچین(1105). 101. نمونۀ شعریِ محمد رضوی کیوان(1108). 102. نمونۀ شعریِ مهندس عبدالله (؟) (1110). 103. نمونۀ شعریِ میرزا سید حسین پسر میرزا سید علی تقوی(1119). 104. شرح احوال و نمونۀ شعریِ حاجی میرزا ابوالفضل کلانتری تهرانی(1124). 105. نمونۀ شعریِ محمدحسین (؟) (1150). 106. نمونۀ شعریِ محمود معرب (؟) (1152). 107. شرح حال و نمونۀ شعری میرزا محمد محیط قمی، ملقب به شمس‌الفصحا(1154). 108. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا حبیب‌الله مایل(1177). 109. شرح احوال و نمونۀ شعریِ صفوةالملک اسدالله مشرقی(1194). 110. شرح احوال و نمونۀ شعریِ شیخ‌علی منزوی زرندی(1210). 111. نمونۀ شعریِ بانویی با تخلص محنتی (؟) (1220). 112. شرح احوال و نمونۀ شعریِ حاج میرزا محمد معصوم علی‌شاه، متخلص به معصوم (1222). 113. نمونۀ شعریِ مظهر (؟) (1223). 114. شرح احوال و نمونۀ شعریِ ناصرالدین‌شاه قاجار(1225). 115. شرح احوال و نمونۀ شعریِ سید نصرالله تقوی اخوی(1235). 116. شرح احوال و نمونۀ شعریِ وثوق‌الدوله حسن، متخلص به ناصر(1281). 117. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا جوادخان مؤتمن‌الممالک، متخلص به نجم(1331). 118. نمونۀ شعریِ میرزا حسن ساوجی، متخلص به‌نامی(1359). 119. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا محمودخان نعمت فسایی(1372). 120. نمونۀ شعریِ نظام کاشانی (1376). 121. نمونۀ شعریِ نصرت (؟) (1381). 122. نمونۀ شعریِ ناطق (؟) (1383). 123. نمونۀ شعری میرزا علی پسر میرزا الفت نوری(1386). 124. نمونۀ شعریِ حاج سید علی قطب، متخلص به وحدت(1390). 125. شرح احوال و نمونۀ شعریِ حاج حسین‌علی‌خان پسر حاجی علی عسکر، متخلص به وفا(1394). 126. نمونۀ شعریِ وجدی (؟) (1397). 127. شرح احوال و نمونۀ شعریِ محمدبن معصومعلی هیدجی زنجانی(1400). 128. شرح احوال و نمونۀ شعریِ میرزا علی‌نقی‌همایون(1409). 129. شرح احوال و نمونۀ شعریِ آقا محمدجعفر همدم(1412). 130. شرح احوال و نمونۀ شعریِ سید محمدهادی موسوی، متخلص به هادی(1414). 131. ملحقات(1417). برای مشخص‌تر شدن اهمیت کار عبرت باید گفت از شاعرانی که وی در سه اثر بزرگش یاد کرده فقط دیوان و آثار شاعران زیر چاپ شده و از نسخ تعدادی از آن‌ها به شرح زیر اطّلاعاتی وجود دارد: 1. ادیب نیشابوری: دیوان کاملی از اشعار وی وجود ندارد، ولی عباس زرین‌قلم خراسانی دیوانی از وی با عنوان لآلی المکنون در 1333ش (در مشهد) منتشر کرده که غلامحسین مرزآبادی در رسالۀ دکتری خویش 9 بیت فارسی و 61 بیت عربی بر آن افزوده است. چند سال بعد مجدداً یدالله جلالی پندری دیوان وی را در 1189 بیت (در 1344ش در مؤسسۀ چاپ و نشر بنیاد) چاپ کرده و حسن طبسی در مجلۀ بزرگان عصر، از 3000 بیت اشعار او یاد کرده که هرگز به چاپ نرسیده‎ است. 2. ادیب پیشاوری: دیوان او به همّت علی عبدالرسولی، در 1362(در تهران، انتشارات ما)، به چاپ رسیده است. که مشتمل بر 4200 بیت فارسی و 370 بیت عربی است و به ضمیمۀ آن دو رساله، یکی به‌نام بدیهیات اولیه و دیگری رساله‌ای در تصحیح دیوان ناصر خسرو وجود دارد. و همچنین نسخۀ کلیات آثار او، به شمارۀ 447، در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی و متن کامل نسخۀ قیصرنامه‌اش، به شمارۀ 2878، در دانشگاه تهران محفوظ است، که تاکنون چاپ نشده‌اند. و نسخه‎های دیگری نیز از وی در مدرسۀ سپهسالار وجود دارد که هیچ‌کدام تاکنون به چاپ نرسیده‌اند. 3. ادیب کرمانی: سالارنامۀ او به خط علی‌رضا حسینی شیرازی، در 1316ق (توسط انتشارات کتابخانۀ محمدی)، چاپ شده و دیوان وی که آقا بزرگ نیز از آن یاد کرده[23] در نزد محمد هاشمی نامی بوده است. 4. امیری فراهانی، ادیب‎الممالک: دیوان او را وحید دستگردی در 1345(توسط انتشارات فروغی) چاپ کرده و گزیدۀ اشعارش را میرزا محمدخان بهادر، در1313، و اسماعیل تاج‌بخش، در 1363(در انتشارات یاران)، به چاپ رسانده‌اند. 5. آقانجفی الفت سپاهانی: نسخه‌ای از دیوان او به خط خودش، در کتابخانۀ مجلس به شمارۀ 946، و نسخه‌ای نیز از مثنوی دیگرش آیینۀ عبرت، در کتابخانۀ ملک به شمارۀ 5152 محفوظ است. 6. افسر قاجار: کلیات آثار او، در 1321 توسط عبدالرحمان پارسا (ناشر نامعلوم) به چاپ رسیده و نیز قسمتی از اشعار او در پندنامۀ افسر در شیراز، در 1312ش چاپ شده است. 7. آسودۀ شیرازی: از وی دو دیوان به جای مانده است. یکی در دانشگاه تهران، به خط خودش (منزوی ج3، 2208)، و دیگری در شیراز در مجموعۀ نواده‎اش. 8. آتش اصفهانی: دیوان وی، به دستیاری علی نوربخش، با مقدمۀ جلال‌الدین همایی، در 1321، در اصفهان (انتشارات ثقفی) به چاپ رسیده است. 9. آزاد همدانی: دیوان وی به کوشش محمد آزاد و با مقدمۀ کیوان سمیعی 1326(در چاپخانۀ حیدری) چاپ شده است. 10. الهی قمشه‌ای: دیوان وی، به اهتمام پسرش حسین الهی، در 1377 (توسط انتشارات روزنه) چاپ شده است. 11. امیری فیروز کوهی: دیوان وی، به همّت دخترش امیربانو کریمی، در 1313 (ناشر نامعلوم) به چاپ رسیده است. 12. آقاخان کرمانی: نسخه‌هایی از صد خطابۀ وی، که به خط خودش نوشته، در کتابخانۀ ملی، ملک و مجلس موجود است. 13. ایرج میرزا: از میان آثار وی، دیوانش چندین مرتبه به چاپ رسیده، از جمله 1307 توسط انتشارات مجلس، 1309 توسط آستان قدس رضوی، 1307 توسط کتابخانۀ مظفری، 1336 توسط انتشارات ابن سینا و به کوشش کورش حائری، 1368 توسط انتشارات پگاه و به کوشش حبیب الماسی و... و همچنین اثر دیگرش منظومۀ زهره و منوچهر در 1305 توسط انتشارات مجلس چاپ شده است. 14. بدیع‎الزمان فروزانفر: دیوان وی به سعی عنایت‌الله مجیدی، در 1382، توسط انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به چاپ رسیده است. 15. بیضایی کاشانی: کلیات آثار وی به همّت فرزندش پرتو بیضایی (ناشر و تاریخ نامعلوم) به چاپ رسیده است. 16. بهار شروانی: نسخۀ دو منظومۀ نرگس و گل، و تحفةالعراقین از وی در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا وجود دارد. 17. پروین اعتصامی: دیوان وی بارها به چاپ رسیده است. از جمله می‎توان به چاپ‎های ابوالفتح اعتصامی با مقدمۀ ملک‌الشعرای بهار، در 1314(انتشارات ایمان) و یادنامۀ پروین اعتصامی، به کوشش علی دهباشی، در1370 (انتشارات دنیای مادر) اشاره کرد. 18. پروین همدانی: بخشی از اشعار وی تحت عنوان آتشکدۀ پروین، در همدان، به سال 1324 (توسط کتابفروشی حافظ) چاپ شده و نسخه‎ای از اثر دیگرش مثنوی آمال‎العارفین، به شمارۀ 689، در دانشگاه تهران موجود است. 18. پژمان بختیاری: دیوان وی، با مقدمۀ باستانی پاریزی، در 1368 (توسط انتشارات پارسا) به چاپ رسیده و گزیدۀ اشعار او را ایرج افشار، در مجموعۀ کویر اندیشه، در 1372(توسط انتشارات پارسا) مجدداً به چاپ رسانده است. 19. ابوالحسن جلوۀ اصفهانی: دیوان او، به همّت احمد سهیلی خوانساری، در 1348 (ناشر نامعلوم) چاپ شده است. 20. حاج میرزا حبیب الله خراسانی: دیوان او، به همت علی حبیب، انتشارات زوّار (بیتا) به چاپ رسیده است. 21. محمدباقر خسروی کرمانشاهی: دیوان او، با مقدمۀ رشید یاسمی، در 1304 در چاپ‌خانۀ حاج ابراهیم چاپ شده است. 22. دهقان سامانی: دیوان وی، در شهرکرد به تصحیح محمد صمصمامی، در 1342 (توسط انتشارات شفقی) به چاپ رسیده است. 23. میرزا سید باقرخان صبوری گیلانی: هادی جلوه، در 1334 (توسط انتشارات جمعیت نشر فرهنگ)، دیوان وی را چاپ کرده است. 24. صفی‌علی‌شاه: دیوان وی، به کوشش منصور مشفق، در سال 1336 (توسط انتشارات صفی‌علی‌شاه) به چاپ رسیده است. 25. عنقای طالقانی: نسخۀ خطی دیوان وی، در مجلس، به شمارۀ 7006 موجود است؛ همچنین یک بار دیوانش چاپ سنگی شده است. 26. حاج کبیر آقا مجذوب‎علی‎شاه: دیوان وی، در تبریز، تحت عنوان بحرالاسرار، در 1324 (در چاپ‌خانۀ مشهدی اسد آقا)، به صورت سنگی چاپ شده است. 27. محمودخان ملک‌الشعرا: دیوان وی، با مقدمۀ محمود وحیدزاده، در 1339 (نشر مجلۀ ارمغان)، به چاپ رسیده است. 28. ابوالحسن میرزا حیرت شیخ‌الرئیس: دیوان او و دو اثر دیگرش اتحاد اسلام و منتخب‌النفیس در بمبئی به چاپ سنگی رسیده‌اند. 29. ضیاء لشگر تقی دانش تهرانی: بخشی از دیوان او توسط انتشارات دانشگاه تهران (بیتا) چاپ شده است. 30. دیوان حسین‌قلیخان سلطانی کلهر کرمانشاهی: دیوان وی نیز یک مرتبه (بیتا و با ناشر نامعلوم) به چاپ رسیده است. همان‌طور که می‎‌بیند بسیاری از این آثار در فاصلۀ تاریخیِ بسیار دوری از ما چاپ شده‎اند و حتّی ناشر بسیاری از آن‌ها مشخص نیست. این نقص بزرگ خود نشان‎دهندۀ عظمت کار عبرت نائینی و خدمت شایستۀ انتشارات مجلس شورای اسلامی در چاپ عکسی کردن از روی دو تذکرۀ بزرگ و مهم اوست. دیوان اشعار: عبرت در دوران حیاتش دیوانش را دو بار به چاپ رسانده، یکی با حروف سربی در 1313ق و دیگری به خط خودش در 1315ق. ولی دیوان عبرت نائینی بسیار مورد توجه بوده و بارها به چاپ رسیده است از جمله: مجموعۀ عبرت‌نامه، چاپ سنگی صفر 1324ق؛ چاپ سنگی دیوان او در 1331ش در کتابخانۀ مظفری؛ دیوان وی به تصحیح حسین مظلوم کی‌فر در 1313 و 1345 در انتشارات سنایی؛ دیوان وی به تصحیح مجتبی برزآبادی فراهانی، در 1376، در انتشارات سنایی. امّا کامل‌ترین مجموعه از اشعار وی را مهدی آصفی از مجموعه‎ها و نسخه‎های مختلف گردآوری و تصحیح کرده که توسط نشر جمهوری در 1387 به چاپ رسیده است. این مجموعه شامل 843 غزل، 81 قصیده، 20 مسمط، 3 ترجیع، 2 ترکیب، 6 قطعه، مثنوی‌های سفر روح، عبرت‌نامه، جشن هزارمین سال فردوسی، حکایت ژاله و لاله، و هفت مثنوی کوتاه دیگر و 12 رباعی است. غایةالقصوی: رساله‌ای‌ است که در فهرست کتابخانۀ نوربخش خانقاه نعمت‌اللهی (ج2 به شمارۀ 2/600؛ ص78-85) به عبرت نسبت داده شده و موضوع آن در عرفان و اخلاق است، ولی به گفتۀ بسیاری از فهرست‌نویسان و بزرگان ادب نسبت آن به عبرت بعید می‌نماید. جُنگ عبرت: جنگی در کتابخانۀ ملک، به شمارۀ 4327[24]، به خط نسخ از عبرت موجود است که در شرح حال شاعران ادیب پیشاوری، ادیب کرمانی، ابوالفضل تهرانی، امیری فیروزکوهی و ایرج میرزا نوشته شده و گویا این کتاب مختصری از نامۀ فرهنگیان یا مدینة‌الادب است. 2. شعر عبرت: عبرت در انواع شعر طبع‌آزمایی کرده ولی در قصیده و غزل مهارت، خاصی دارد، که اگر چه به افراط و تکرار افتاده و به ایجاز کمتر توجه کرده است، امّا اشعار خوب و محکمی از او به جای مانده‌ است. وی در قصیده به ناصر خسرو، در رباعی به خیام، در غزل به حافظ و سعدی و در مثنوی به نظامی نظر داشته است. محتوا و مضمون غزل‌های او عاشقانه و عارفانه است و قصایدش مضامینی اجتماعی، اخلاقی و حکمی‌دارد و هزل، طنز، مطایبه، و ماده‎ تاریخ را نیز آزموده و به مدح پیامبر(ص) و ائمۀ اطهار(ع) هم علاقه نشان داده است. منبع: پیام بهارستان، دوره دوم، سال چهارم، شماره 13، پاییز 1390، صص 208-230. منابع: آذر بیگدلی، لطفعلی بیک. آتشکدۀ آذر، تصحیح میرهاشم محدّث، امیرکبیر، 1378. مصاحبه نائینی، محمدعلی. ابوالفضل مرادی، انتشارات مسجد جمکران، 1378. بقایی نائینی، جلال. تذکرة سخنوران نائین، کتابفروشی تاریخ، 1361. خاضع، اردشیر. تذکرۀ سخنوران یزد، دایرةالمعارف عثمانیه حیدرآباد 1341ق. مصاحبی نائینی، محمدعلی. تذکرۀ مدینةالادب، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1376. مصاحبی نائینی، محمدعلی. دیوان اشعار، تصحیح حسین مظلوم کی‌فر، انتشارات سنایی 1345. مصاحبی نائینی، محمدعلی. دیوان اشعار، تصحیح مجتبی برزآبادی، انتشارات سنایی 1345. مصاحبی نائینی، محمدعلی. دیوان اشعار، تصحیح حسین مظلوم کی‌فر، انتشارات سنایی 1376. مصاحبی نائینی، محمدعلی. دیوان کامل اشعار، تصحیح مهدی آصفی، نشر جمهوری 1387. آقابزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، چاپخانه مجلس شورای ملّی، تهران1333 اسحاق، محمد. سخنوارن نامی ایران در تاریخ معاصر، معلم زبان و تاریخ ادبیات در کلکته، انتشارات کتابخانۀ آیدا، 1363. دانش‌پژوه، محمّدتقی. فهرست نسخ خطی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1340. نعمت‌اللهی، خانقاه. فهرست نسخ خطی کتابخانۀ نوربخش، تصحیح سید ابراهیم دیباجی، شرکت سهامی چاپخانه فردوسی، انتشارات خانقاه نعمت‌اللهی، 1352. منزوی، احمد. فهرست نسخ فارسی، فهرست نسخه‏های خطّی، تهران، انتشارات مؤسّسه فرهنگی منطقه‏‌ای، 1349. افشار، ایرج. فهرست نسخ ملک، و محمد تقی دانش پژوه، انتشارات آستان قدس رضوی، .1369 حائزی، عبدالحسین. فهرست نسخ خطیِ مجلس شورای ملّی، چاپخانۀ مجلس ملّی 1353. جاویدان، گلزار. محمود هدایت، نشر کتابخانۀ زیبا، 1353. نیشابوری، ادیب. مجلۀ بزرگان عصر، دبستان، مشهد 1305. مصاحبی نائینی، محمدعلی. نامۀ فرهنگیان، انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1377. [1]. آتشکده، ج1، ص 26 و 1007. [2]. مدینةالادب، ج3، ص 233؛ نامۀ فرهنگیان، ص609؛ تذکرۀ انجمن قدس، ص904. [3]. مدینةالادب و نامۀ فرهنگیان، همانجا. [4]. مدینة‌الادب و نامۀ فرهنگیان، همانجا. [5]. تذکرۀ انجمن قدس، ص906. [6]. مدینةالادب، ج2، ص661. [7]. همان، ج2، ص665. [8]. نامۀ فرهنگیان، ص611؛ گلزارجاویدان، ج3، ص431؛ دیوان عبرت، به کوشش کی‌فر، ص بیست و یک. [9]. سخنوران نامی ایران، ج2، ص351. [10]. مدینة‎الادب، ج1، ص 29 و ج2، ص 667؛ سخنوران نایین، ص89. [11]. که در مدینةالادب ج1، ص658 از او یاد شده و او هم اندکی بعد از پدرش درگذشته است. [12]. انجمن قدس، مقدمه، ص ش؛ 3، به کوشش آصفی، ص22؛ دیوان عبرت، به کوشش مظلوم کی‌فر، ص سی و هفت؛ سخنوران نامی معاصر ایران، ص2478. [13]. مدینةالادب، ج2، ص644. [14]. دیوان عبرت، به کوشش مظلوم کی‌فر، ص سی و هفت؛ دیوان عبرت به کوشش آصفی، ص 11؛ سخنوران یزد، ص602. [15]. مدین‍ةالادب، ج1، مقدمه، ص هـ. [16]. فهرست نسخ مجلس شورای اسلامی، ج1. [17]. بسیار عجیب است شرح حالی که عبرت به نقل از میرزا محمدعلی خان ناصح (که در شمارۀ 7 مجلۀ ارمغان آورده) برای خود آورده، دارای اشتباهات تاریخی فراوانی است ولی شرح حالی که به دست خودش در نامۀ فرهنگیان نوشته شده کاملاً دقیق و موثق است. [18]. بدون شک شرح احوال وی وجود داشته ولی متأسفانه افتاده است. [19]. اسامی همۀ شعرا و... که در حاشیه آمده در فهرست مجلس، ج3 ص 623، آمده است. [20]. انجمن قدس، مقدمه، ص ب ب. [21]. انجمن قدس، مقدمه، ص ل. [22]. قدس، مقدمه، ص ب ب. [23]. الذریعه، ج9. [24]. فهرست ملک، ج 7، ص 353.