بولاق

بولاق‌ ، شهری‌ تاریخی‌ در مصر که‌ به‌ سبب‌ «مطبعه‌»اش‌ شهرت‌ دارد. این‌ شهر در قرن‌ هفتم‌، بر روی‌ شنهایی‌ ساخته‌ شد که‌ رود نیل‌ پس‌ از یک‌ تا یک‌ و نیم‌ کیلومتر تغییر مسیر، بر جای‌ نهاده‌ بود. بولاق‌، که‌ امروزه‌ در دو کیلومتری‌ شمال‌ غربی‌ قاهرة‌ قدیمی‌ و در ساحل‌ غربی‌ رود نیل‌ قرار دارد، در زمان‌ بیبرس‌ اول‌ (658ـ 677)، سلطان‌ مملوک‌ مصر، بنیان‌ نهاده‌ شد و در زمان‌ محمدبن‌ قلاوون‌ (709ـ741)، گسترش‌ یافت‌. این‌ شهر با حفرترعة‌ ناصری‌ که‌ در 725 به‌ دستور محمدبن‌ قلاوون‌ انجام‌ گرفت‌، از قاهره‌ جدا شد و با موقعیت‌ تجاری‌ بین‌المللی‌ دریایی‌ خود، بسرعت‌ ترقی‌ کرد. در قرنهای‌ هشتم‌ و نهم‌، در پی‌ رشد صنایع‌ مختلف‌، به‌ صورت‌ مرکزی‌ صنعتی‌ در آمد. در آن‌ دوره‌، بویژه‌، صنعت‌ چوب‌ بولاق‌ جلب‌ توجه‌ می‌کرد؛ کشتیهایی‌ که‌ بَرْسبای‌ (حک : 825 ـ841) در لشکرکشی‌ به‌ قبرس‌ به‌ کار گرفت‌ در کارگاه‌ کشتی‌سازی‌ این‌ شهر ساخته‌ شده‌ بود. بولاق‌، که‌ در قرن‌ نهم‌ بندر اصلی‌ قاهره‌ بود، در تبدیل‌ قاهره‌ به‌ مهمترین‌ مرکز اقتصادی‌ کشور نقش‌ مؤثری‌ داشت‌.بولاق‌ اهمیت‌ تجاری‌ خود را در عهد عثمانی‌، یعنی‌ پس‌ از فتح‌ مصر به‌دست‌ سلطان‌ سلیم‌، نیز حفظ‌ کرد. به‌ گفتة‌ اولیاچلبی‌ (ج‌10، ص‌291ـ295)، بولاق‌ در قرن‌ یازدهم‌، 45 محلّه‌، 700 ، 6 خانه‌، حدود چهارصد مسجد، یازده‌ مدرسه‌، شش‌ دارالقُرّاء، سه‌ دارالحدیث‌، چهل‌ مکتب‌ ابتدایی‌، 600 ، 1 دکان‌، بیست‌ انبار، 73 خان‌ [ = کاروانسرا ] و شش‌ حمام‌ داشت‌. در کشتی‌سازی‌ آنجا مصالح‌ ساخت‌ کشتی‌ و مهمات‌ نگهداری‌ می‌شد.در پی‌ ویران‌ شدن‌ بولاق‌ در لشکرکشی‌ ناپلئون‌ به‌ مصر (1214/ 1799)، محمد علی‌ پاشایِ قَواله‌ای‌، آن‌ را بازسازی‌ کرد و در آنجا کارگاههای‌ ریخته‌گری‌ بسیاری‌ ساخت‌. پلِ ابوالعلاء (احداث‌: 1330) بین‌ بولاق‌ و جزیره‌، از جمله‌ آثار معماری‌ متأخر آن‌ است‌.بولاق‌، نه‌ تنها مرکز تجاری‌ و صنعتی‌، بلکه‌ محل‌ زیبایی‌ برای‌ استراحت‌ نیز بوده‌ است‌؛ ازینرو، بسیاری‌ از سلاطین‌، وزرا و والیان‌ به‌ آباد کردن‌ آن‌ پرداخته‌اند. معمولترین‌ بناهای‌ این‌ شهر که‌ در قرن‌ نهم‌ تا پایان‌ دوران‌ حکومت‌ عثمانی‌ ساخته‌ شده‌اند «وکاله‌» (خان‌، کاروانسرا)ها هستند. مهمترین‌ وکاله‌های‌ ثبت‌ شده‌ از مجموع‌ 65 وکاله‌، عبارت‌اند از: وکاله‌های‌ غوری‌، قایتبای‌ ، ابراهیم‌ سَرحان‌، سلیمان‌ پاشا و گل‌ محمد. مهمترین‌ مساجد بولاق‌ نیز عبارت‌اند از: مساجد علایا، قاضی‌ یحیی‌، سنان‌ پاشا، مصطفی‌میرزا، خطیری‌ و ابوالعلاء؛ این‌ مساجد در مقایسه‌ با مساجد قاهره‌، کوچکتر، و از جهت‌ معماری‌ بی‌اهمیت‌اند. امروزه‌، از مجموع‌ دوازده‌ «سَبیل‌» (جایگاه‌ آبخوری‌) عثمانی‌، فقط‌ چند تایی‌، بدون‌ استفاده‌، باقی‌ مانده‌ است‌. از مجموع‌ هفت‌ حمام‌ نیز فقط‌ حمامهای‌ خوجه‌ [ = خواجه‌ ] ، شیخ‌رمضان‌ و سنان‌پاشا دایر است‌.در اوایل‌ قرن‌ سیزدهم‌، با لغو شدن‌ مالیاتهای‌ گمرکی‌، رواج‌ حمل‌ و نقل‌ زمینی‌ بر اثر احداث‌ خطوط‌ آهن‌، و به‌ سبب‌ اجرای‌ اصلاحات‌ اقتصادی‌ و تبدیل‌ شدن‌ کل‌ مملکت‌ به‌ کشوری‌ با نظام‌ اداری‌، رفت‌ و آمد و درآمدهای‌ تجاری‌ بولاق‌ کم‌ شد، و این‌ شهر اهمیت‌ خود را از دست‌ داد. بولاق‌، که‌ امروزه‌ یکی‌ از محلات‌ کم‌ اهمیت‌ قاهره‌ محسوب‌ می‌شود، به‌ سبب‌ چاپخانة‌ [ قدیمی‌ ] اش‌، یعنی‌ مطبعة‌البولاق‌ (رجوع کنید به پایین‌)، شهرت‌ دارد. این‌ چاپخانه‌ را محمدعلی‌ پاشا خدیو مصر (حک : 1220ـ1264)، به‌ دلایل‌ سیاسی‌ و به‌ منظور رقابت‌ با چاپخانة‌ دولتی‌ عثمانی‌ در استانبول‌، یعنی‌ مطبعة‌ عامره‌، تأسیس‌ کرد.منابع‌: شمس‌الدین‌ سامی‌، قاموس‌ الاعلام‌ ، چاپ‌ مهران‌، استانبول‌ 1306ـ1316/1888ـ1899، ج‌ 2، ص‌ 1393؛ احمد عطیة‌الله‌، القاموس‌ الاسلامی‌ ، قاهره‌ 1383/1963ـ ، ج‌ 1، ص‌ 394ـ395؛ احمدبن‌ علی‌ مقریزی‌، کتاب‌ المواعظ‌ و الاعتبار فی‌ ذکر الخطط‌ و الا´ثار ، بولاق‌ 1270، ج‌ 1، ص‌ 199؛EI 2 , s.v. "Bu ¦la ¦k ¤" (by J. Jomier); Evliya ´elebi, Evliya ´elebi Seyahatnamesi , vol. x, Istanbul 1938; N. Hanna, An Urban history of Bulaq in the Mamluk and Ottoman periods , Cairo 1983; TA , s.v. "Bulak".مطبعة‌ بولاق‌ . معروفترین‌ مطبعة‌ مصر و از مهمترین‌، معتبرترین‌ و قدیمترین‌ چاپخانه‌های‌ جهان‌ اسلام‌ است‌. محمد علی‌ پاشا، که‌ آغازگر اصلاحاتی‌ سیاسی‌، نظامی‌ و اقتصادی‌ بود، در پی‌ بنیانگذاری‌ مراکز آموزش‌ نیروی‌ نظامی‌، پزشکی‌، دامپزشکی‌، کشاورزی‌، داروسازی‌، مهندسی‌ و زبان‌، در سالهای‌ 1228ـ 1264، گروهی‌ را برای‌ تحصیل‌ به‌ ممالک‌ مختلف‌ اروپایی‌ فرستاد که‌ از آن‌ میان‌ چهار تن‌ مأمور فراگیری‌ امور چاپ‌ و چاپخانه‌ شدند. آنان‌ همراه‌ نیکولا مسابکی‌ اهل‌ سوریه‌، در 1230، برای‌ فراگیری‌ کارهای‌ فنی‌ چاپ‌، حروف‌چینی‌ و حروف‌ریزی‌ به‌ میلان‌ رفتند، و چاپخانه‌ای‌ در محل‌ کشتی‌سازی‌ بولاق‌، که‌ دارالصناعة‌ العامریة‌ نام‌ داشت‌، احداث‌ کردند. بنا به‌ نوشتة‌ کتیبة‌ دَرِ اصلی‌ چاپخانه‌، این‌ ساختمان‌، با عنوان‌ دارالطباعة‌، در 1235 احداث‌ و بنا بر سند بایگانی‌ شدة‌ دیگری‌ به‌ صورت‌ رسمی‌، در 18 صفر 1237 افتتاح‌ شد.برای‌ شروع‌ کار، سه‌ دستگاه‌ چاپ‌ از میلان‌، و مرکّب‌، کاغذ و لوازم‌ دیگر از لگهورن‌ و تریست‌ و حروف‌ چاپی‌ عربی‌، ابتدا از ایتالیا، سپس‌ از فرانسه‌ تهیه‌ شد. نیکولا مسابکی‌ دستگاههای‌ چاپ‌ خود را در فاصلة‌ محرم‌ تا جمادی‌الاولی‌ 1237 مستقر و آماده‌ کرد. مدیریت‌ چاپخانه‌ و کتابخانه‌ به‌ عثمان‌ نورالدین‌ افندی‌، یکی‌ از استادان‌ «مهندس‌خانة‌» بولاق‌، تفویض‌ شد که‌ تا ذیحجة‌ 1239 در این‌ سمت‌ باقی‌ بود.اولین‌ کتاب‌ چاپ‌ شده‌ در بولاق‌ ) قاموس‌ ایتالیایی‌ و عربی‌ ( (1238/ 1822)، اثر دوم‌ رافائل‌ (روفیل‌بن‌ آنطون‌ زهّور) بود؛ گرچه‌ بروچّی‌ ، که‌ در زمان‌ تأسیس‌ چاپخانه‌ از آن‌ دیدن‌ کرده‌ بود، گفته‌ است‌ که‌ اولین‌ کتاب‌ طبع‌ بولاق‌ کتابی‌ ترکی‌ در زمینة‌ نظامی‌ بوده‌، و کتاب‌ لغت‌ ایتالیایی‌ ـ عربی‌ مذکور نیز در نوبت‌ چاپ‌ قرار داشته‌ است‌. اما با محاسبة‌ ماهها و سالهای‌ قمری‌ مذکور در پایان‌ اولین‌ کتابهای‌ چاپ‌ شده‌ در چاپخانة‌ بولاق‌، به‌ نظر می‌رسد که‌ وصایانامة‌ سفریّه‌ (کتابخانة‌ سلیمانیه‌، خسرو پاشا، ش‌ 805)، که‌ شامل‌ تعلیمات‌ نظامی‌ فردریک‌ دوم‌، پادشاه‌ پروس‌، به‌ فرماندهان‌ خویش‌ است‌ و شانی‌زاده‌ محمد عطاءالله‌ افندی‌ آن‌ را در 1221 از فرانسه‌ ترجمه‌ کرده‌، اولین‌ کتابی‌ باشد که‌ در بولاق‌، در اواخر ربیع‌الاول‌ 1238، به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. در این‌ میان‌، کتابهایی‌ چون‌ قانون‌نامة‌ عساکر پیادگان‌ جهادیّه‌ (ترکی‌، اواسط‌ رجب‌ 1238) و کتاب‌ فی‌ صناعات‌ صباغة‌ الحریر (عربی‌، 12 ذیقعدة‌ 1238) نیز از جمله‌ کتابهای‌ چاپ‌ شده‌ در سال‌ تأسیس‌ این‌ چاپخانه‌اند.حروف‌ چاپی‌ عربی‌ که‌ از ایتالیا وارد شده‌ بود، چندان‌ مورد پسند نبود؛ ازینرو میرزا سنگلاخ‌ * ، قالب‌ حروف‌ تعلیق‌ و عبدالله‌ زهدی‌ افندی‌، از خطاطان‌ ترک‌، قالب‌ حروف‌ نَسخ‌ را، دوباره‌، ساختند. حروف‌ چاپی‌ به‌ دست‌ آمده‌ از این‌ قالبها از 1241 مورد استفاده‌ قرار گرفت‌.با بیشتر شدن‌ کار چاپخانه‌، محل‌ آن‌ در صفر 1245 به‌ جایی‌ در نزدیکی‌ کشتی‌سازی‌ انتقال‌ یافت‌ و در 1247 تعداد پنج‌ دستگاه‌ چاپ‌ جدید به‌ فرانسه‌ سفارش‌ داده‌ شد و در 1249 ساختمان‌ گمرک‌ به‌ تأسیسات‌ آن‌ اضافه‌ شد. مساحت‌ چاپخانه‌، که‌ حدود یک‌ قرن‌ در همان‌ محل‌ مستقر بود، در 1366/ 1325 ش‌ به‌ 549 ، 10 مترمربع‌ رسید.با توجه‌ به‌ خاتمة‌ کتابهای‌ چاپ‌ شده‌ در «مطبعة‌ بولاق‌»، این‌ چاپخانه‌ به‌ نامهای‌ دیگری‌ نیز خوانده‌ شده‌ است‌؛ از جمله‌: «دارالطباعة‌»، «مطبعة‌ صاحب‌ السعادة‌»، «دارالطباعة‌ المعمورة‌»، «مطبعة‌ بولاق‌»، «مطبعة‌ الکبیر»، «دارالطباعة‌ الخدیوانه‌»، «دارالطباعة‌ العامرة‌»، «دارالطباعة‌ الباهرة‌»، «مطبعة‌ عامرة‌»، «مطبعة‌ مصر المحروسة‌»، «دارالطباعة‌ المصریّة‌» و «مطبعة‌ سنیّة‌».تعداد کارکنان‌ چاپخانة‌ بولاق‌ در سالهای‌ اول‌، به‌ صورت‌ قطعی‌، مشخص‌ نیست‌؛ لیکن‌ بنا بر سند موجود در اثر بروچّی‌، تعداد آنها در ربیع‌الا´خر 1238/ دسامبر 1822، شانزده‌ تن‌ و بنا بر فهرست‌ حقوقیِ سالهای‌ 1260ـ1261، 136 تن‌ بوده‌، و در درخشانترین‌ دورة‌ فعالیت‌ چاپخانه‌، یعنی‌ در 1265 به‌ 169 تن‌ رسیده‌ بوده‌ است‌.در دورة‌ محمد علی‌ پاشا، این‌ افراد، مدیریت‌ چاپخانه‌ را بر عهده‌ داشتند: نیکولا مسابکی‌ (1236ـ1246)، عبدالکریم‌ (1246ـ 1249)، ابوالقاسم‌ شاهد جیلانی‌ (1249ـ1251)، عبدالله‌ فاتح‌ داغستانی‌ (1251ـ1256)، حسین‌ راتب‌ (1256ـ 1265). کارکنان‌ دیگر عبارت‌ بودند از: معاون‌ ناظر، مصححان‌ و حروف‌چینان‌ عربی‌، فارسی‌ و ترکی‌، چاپچیها، خطاطان‌، صفحه‌بندها و برخی‌ دیگر. مصححان‌ عربی‌، عموماً از بین‌ استادان‌ جامع‌ ازهر انتخاب‌ می‌شدند که‌ به‌ بعضی‌ از آنها حروف‌ریزی‌، حروف‌چینی‌ و چاپ‌ نیز می‌آموختند.در چاپخانة‌ بولاق‌، ضمن‌ چاپ‌ و انتشار کتاب‌، نظامنامه‌، تعلیمات‌ و اعلامیه‌های‌ قانونی‌ نیز به‌ چاپ‌ می‌رسید. در شهر بولاق‌، مطبعه‌های‌ کوچکی‌ هم‌ برای‌ رفع‌ احتیاجات‌ مدارس‌ تأسیس‌ شد که‌ دوام‌ زیادی‌ نداشتند و بیشتر هم‌ چاپ‌ سنگی‌ (لیتوگرافی‌) می‌کردند.روزنامة‌ رسمی‌ [ دولتی‌ ] عربی‌ ـ ترکی‌ وقایع‌ مصریّه‌ نیز که‌ وابسته‌ به‌ «دیوان‌ المدارس‌» بود، در چاپخانة‌ بولاق‌ به‌ چاپ‌ می‌رسید (25 جمادی‌الاولی‌ 1244ـ 25 صفر 1249) که‌ پس‌ از وقفة‌ کوتاهی‌ در 1256 چاپ‌ آن‌ در بولاق‌ از سرگرفته‌ شد. ضمناً، در چاپخانة‌ بولاق‌، یک‌ مطبعة‌ کمکی‌ سنگی‌ نیز به‌ منظور تهیه‌ و چاپ‌ اشکال‌، نمادها، طرحها، نقشه‌ها و علامتهای‌ مخصوص‌، که‌ از ضروریات‌ کتابهای‌ ریاضی‌، فیزیک‌، شیمی‌ و نظامی‌ بود، تأسیس‌ شد.فهرست‌ کتب‌ چاپ‌ شده‌ در بولاق‌ را هامر ـ پورگشتال‌ ، در 1248/ 1832، رینو ، در 1250/1834، بیانکی‌ ، در 1258/ 1842 و بعدها نیز دیگران‌ تهیه‌ کردند. بنا بر نوشتة‌ سو چنگ‌ ـ سیانگ‌ در 1364 ش‌/ 1985، بین‌ سالهای‌ 1238تا1267، در چاپخانة‌ بولاق‌، 526 کتاب‌، عمدتاً به‌ زبانهای‌ ترکی‌، عربی‌ و فارسی‌، به‌ چاپ‌ رسیده‌ بود.بنا به‌ ترتیباتی‌ که‌ محمدعلی‌پاشا داده‌ بود، کتابهای‌ چاپ‌ شده‌ ابتدا میان‌ آموزشگاههای‌ نظامی‌ و مدارس‌ دیگر پخش‌ می‌شد، و باقیماندة‌ آنها به‌ فروش‌ می‌رسید. بنا بر همین‌ ترتیبات‌، فهرستهایی‌ منتشر شد که‌ در آنها قیمت‌ و نسخه‌های‌ موجود کتب‌ چاپ‌ شده‌ در چاپخانة‌ مذکور قید شده‌ بود؛ قابل‌ توجه‌ اینکه‌ برخی‌ از کتابها به‌ اقساط‌ نیز فروخته‌ می‌شد؛ همچنین‌ به‌ کسانی‌ که‌ تعداد زیادی‌ کتاب‌ می‌خریدند، تخفیف‌ داده‌ می‌شد. ضمناً اگر کسانی‌ می‌پذیرفتند که‌ یک‌ دهم‌ سود خالص‌ خود را به‌ دولت‌ اختصاص‌ دهند، در این‌ مطبعه‌ مجاز بودند که‌ به‌ عنوان‌ سرمایه‌گذار، کتاب‌ به‌ چاپ‌ برسانند. در 1273 یک‌ مرکز فروش‌ رسمی‌ نیز برای‌ عرضة‌ کتابهای‌ چاپ‌ شده‌ تأسیس‌ شد.صفحة‌ عنوان‌ برای‌ اولین‌ بار در چاپ‌ قاموس‌ ایتالیایی‌ ـ عربی‌ (رجوع کنید به سطور پیشین‌)، به‌ وجود آمد و تا آخر قرن‌ سیزدهم‌/نوزدهم‌ به‌ عنوان‌ تنها نمونه‌ از این‌ نوع‌ باقی‌ ماند. در خاتمة‌ کتابها نیزنام‌ چاپخانه‌، ناظر [ مدیر ] و مصححان‌، محل‌، سال‌، ماه‌ و روز چاپ‌ قید می‌شد.برخلاف‌ محمد علی‌ پاشا، عباس‌ پاشا (حک : 1265ـ1270) علاقة‌ زیادی‌ به‌ چاپخانة‌ بولاق‌ نشان‌ نداد. در نتیجه‌، تعداد کارکنان‌ آن‌ به‌ 108 تن‌ کاهش‌ یافت‌. در دورة‌ محمد سعیدپاشا (1270ـ1280) به‌ علت‌ کمبود بودجه‌، در چاپخانة‌ بولاق‌ فقط‌ اوراق‌ رسمی‌ و کتب‌ درسی‌ چاپ‌ می‌شد. این‌ چاپخانه‌، به‌ علت‌ بروز اختلاف‌ بین‌ علی‌ جودت‌ بیگ‌، ناظر چاپخانه‌، و کارکنان‌ بر سر حقوق‌، در 11 صفر 1278 و به‌ دستور والی‌ بسته‌ شد و در ربیع‌الاول‌ 1279 به‌ عبدالرحمان‌ رشدی‌ بیگ‌، مفتش‌ راه‌آهن‌، واگذار گردید. او آنتوان‌ مورس‌ ، استاد کار چاپ‌ در اسکندریه‌ را به‌منظور وارد کردن‌ لوازم‌ و دستگاه‌ چاپ‌ جدید به‌ پاریس‌ فرستاد و نام‌ چاپخانه‌ نیز به‌ مطبعة‌ عبدالرحمان‌ رشدی‌ تغییر یافت‌.در دورة‌اسماعیل‌پاشا(1280ـ1296)،چاپخانه‌ازعبدالرحمان‌ رشدی‌ بیگ‌ خریداری‌ و وابسته‌ به‌ استانداری‌ شد و حسین‌ حُسنی‌ افندی‌ مدیریت‌ آن‌ را بر عهده‌ گرفت‌ و نام‌ آن‌ به‌ مطبعة‌ البولاق‌ السنیّة‌ تغییر یافت‌؛ دستگاههای‌ بُخاری‌ به‌ جای‌ دستگاههای‌ چاپ‌ دستی‌ به‌ کار افتاد؛ حروف‌ چاپی‌ جدیدی‌ خریدند و چاپگران‌ مخصوصی‌ از اروپا آوردند. بدین‌ ترتیب‌، کیفیت‌ کتابها بسرعت‌ بهبود یافت‌ و کتابهای‌ نمونة‌ این‌ چاپخانه‌ در نمایشگاههای‌ بین‌المللی‌ پاریس‌ (1867میلادی‌) و وین‌ (1873 میلادی‌) عرضه‌ شد. در دورة‌ محمدپاشا (1296ـ1309) این‌ چاپخانه‌ در 21 رجب‌ 1298 ملی‌ شد و مطبعة‌ البولاق‌ العامریة‌ نام‌ گرفت‌.بعد از تغییرات‌ سیاسی‌ در مصر و در پی‌ قانون‌ 22 مرداد 1335/ 13 اوت‌ 1956 ادارة‌ چاپخانة‌ بولاق‌ به‌ «الهیئة‌ العامّة‌ لشئون‌ المطابع‌» واگذار شد.منابع‌: علی‌ افندی‌ حلمی‌ داغستانی‌، فهرست‌ الکتب‌ الترکیة‌ الموجودة‌ فی‌ الکتبخانة‌ الخدیویة‌ ، قاهره‌ 1306؛ ابوالفتوح‌ احمد رضوان‌، تاریخ‌ مطبعة‌ بولاق‌ ، قاهره‌ 1953؛ خلیل‌ سابات‌، تاریخ‌ الطباعة‌ فی‌ الشرق‌ العربی‌ ، قاهره‌ 1966؛ همو، «الطباعة‌ فی‌ مصر خلال‌ الحملة‌ الفرنسیه‌ 1798ـ1801»، مجلة‌ الکلیة‌ الا´داب‌ ، ج‌ 21، ش‌2 (1959)، ص‌ 61ـ100؛ همو، «مطبعة‌ بولاق‌ فی‌ عهده‌ الاوّل‌»، مجلة‌ الکلیة‌ الا´داب‌ ، ج‌22، ش‌2 (1960)، ص‌ 65ـ99؛ همو، «مطبعة‌ بولاق‌ فی‌ عهده‌ الثانی‌»، مجلة‌ الکلیة‌ الا´داب‌ ، ج‌ 24، ش‌1 (1962)، ص‌ 9ـ29؛ همو، «مطبعة‌ بولاق‌ فی‌ عهده‌ الثالث‌»، مجلة‌ الکلیة‌ الآداب‌ ، ج‌ 25، ش‌1(1963)، ص‌ 71ـ194؛ محمد جمال‌الدین‌ شوربجی‌، قائمة‌ بأوائل‌ المطبوعات‌ العربیة‌ المحفوظة‌ بدار الکتب‌ حتی‌ سنه‌ 1862 ، قاهره‌ 1383/1963؛ جمال‌الدین‌ شیال‌، تاریخ‌ الترجمة‌ و الحرکة‌ الثقافیة‌ فی‌ عصر محمد علی‌ ، قاهره‌ 1951؛ نصرالله‌ طرازی‌، فهرست‌ المطبوعات‌ الترکیة‌ العثمانیة‌ التی‌ اِقتْنَتَها دارالکتب‌ القومیة‌ مُنذ اِنشائها عام‌ 1870 حتی‌ نهایة‌ عام‌ 1969 ، قاهره‌ 1982ـ1983، ج‌ 1ـ3؛ ابراهیم‌ عبده‌، تاریخ‌ الوقائع‌ المصریة‌ 1828ـ1942 ، قاهره‌ 1946؛Michael W. Albin. "The survival of the Bulaq press under Abbas and Said (1848-63)", International Association of Orientalist Librarious bulletin , no 30-31, Michigan 1987, 11-17; T. X. Bianchi, "Catalogue gإnإral des livres Arabes, Persans et Turcs imprimإs ب Boulac en ـgypte depuis l'introduction de l'imprimerie dans ce pays", JA ,IV/2(1843),24-61,466;Salaheddine Boustany, The press during the French expedition in Egypt 1798-1801 , Cairo 1954; G. E. Brocchi, Giornale delle Osservazioni fatte nei viaggi in Egitto nella Siria e nella Nubia , Bassano 1841, II, 173; R. G. Canivet, "L'imprimerie de l'expإditiond'ـgypte, les journaux et les procةs-verbaux de l'institut (1798-1801)", BIE , v/3 (1909), 1-22; Jean Deny, Sommaire des archives Turques du Caire , Cairo 1930,122-123; Boris A. Dorn, "Catalogue des ouvrages Arabes, persans et Turcs publiإs ب Constantinople, en ـgypte et en perse qui se trouvent au Musةe asiatique de l'Acadإmie", Bulletin de l'Acadإmie impإriale des sciences de Saint Pإtersbourg , X, Saint Petersburg 1866, columns 182-199; Charles Edmond, L'Egypte ب l'Exposition universelle de 1867 , Paris 1867; Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1978-1982, s.vv. "Cairo", "Soncino"; Albert Geiss, "Histoire de I'Imprimerie en ـgypte", BIE , V/1 (1907), 133-157, V/2 (1908), 195-220; J. von Hammer-Purgstall, Histoire de I'empire Ottoman , Paris 1835-1841, XVI, 409-414; J. Heywort-Dunne, An introduction to the history of education in modern Egypt , London 1938; idem, "Printing and translation under Muhammad ـ Ali of Egypt", JRAS (1940) 325-349; Hsu Cheng-Hsiang. "The first thirty years of Arabic printing in Egypt 1238-1267 (1822-1851). A bibliographical study with a checklist by titles of Arabic printed works", doctoral thesis, Edinburgh 1985; A. Perron. "Lettre sur les إcoles et l'imprimerie du Pacha d'ـgypte", JA , IV/2 (1843), 5-23; Raphael Posner and I. Ta-Shema, The Hebrew book, an historical survey , Jerusalem 1975, 101-102; J. T. Reinaud, "De la gazette Arabe, Turque imprimإe en ـgypte", JA , II/8 (1831), 238-249; idem, "Notice des ouvrages Arabes, Persanes et Turcs imprimإs en ـgypte", JA , II/8 (1831), 333-344; Ya ¦s ªân H. Safed ªâ, "Arabic printing and book production", Arab Islamic bibliography , London 1977, 221-234; M. Seyfeddin عzege, Eski Harflerle Bas i lm i íTدrk µe Eserler Katalog §u , Istanbul 1971-1980, I-V; Fawzi M. Tadrus, "Printing in the Arab world with emphasis on the Bulaq press in Egypt", University of Q atar, Bulletin of the Faculty of Humanities and Social Sciences , V,Qatar 1402/1982, 61-77; Richard N. Verdery, "The publications of the Bulaq press under Muhammad Ali of Egypt", JAOS , no. 91 (1971), 129-132.