آغاجی

آغاجی، منصب و عنوان برخی از حاجیان و خادمان خاص امیران و پادشاهان سامانی، غزنوی و سلجوقی در قرنهای ۴ و ۵ ق / ۱۰ و ۱۱م. این عنوان در چند جا از تاریخ بیهقی و راحةالصدور و جامع‎التواریخ رشیدی به کار رفته و لقب شاعریِ «ابوالحسن آغاجی» نیز بوده است (شمس قیس رازی، ۲۴۱؛ ثعالبی، ۲ / ۱۱۴). کاربرد این عنوان در منابع یاد شده نشان می‎دهد که آغاجی پرده‎ دار خاص (به اصطلاح امروز: پیشخدمت مخصوص پادشاه) و وسیلۀ رسانیدن مطالب و رسایل میان پادشاهان و اعیان دولت بوده است. آغاجی در نزدیک سراپرده جایگاهی خاص داشته و به هنگام خلوت و استراحت و حتى موقع خواf امیر، می‎توانسته است نزد او برود و پیامها و نامه‎های مهم و فوری را به وی برساند. آغاجی به صورتهای اَغاجی و آغاچی و آغجی نیز آمده است. اینکه برخی از نویسندگان این واژه را مرکب از «آغا» و «چی» دانسته و جزء «چی» را در آن پسوند صفت شغلی ترکی گرفته‌اند، محل تردید است و ترکی بودن واژه محقق نیست و در فرهنگهای ترکی نیامده است. زریاب خویی احتمال می‎دهد که این کلمه از زبان سعدی باشد (دانشنامۀ ایران و اسلام). واژه در تاریخ بیهقی و راحة‎الصدور با جیم است نه چ، و اینکه در متنهای کهن «چ» را «ج» می‎نوشته‎اند، نمی‎تواند دلیل گزینش صورت «آغاچی» باشد. حسن انوری («آغاجی، ترخان»، ۶۶۶-۶۶۷) آغاجی را نسبت خانوادگی و نام خاص دانسته و نوشته است که بیهقی در تاریخش به صورتهای «آغاجی» یا «آغاجی خادم» یا «آغاجی خادم خاصه» آورده است و چنین کاربردی ظاهراً دال بر آن است که آغاجی نام آن خادم بوده است؛ چه، اگر عنوان شغلی وی بود، ظاهراً این صفات را به دنبال نمی‎آورد. نیز راوندی (ص ۱۱۷) در دو مورد از شخصی به عنوان الحاجب الآغاجی یاد می‎کند که حاجبِ طغرل و ‎الب‌ارسلان بود. در هر دو مورد شغل وی به صراحت یاد شده و لفظ آغاجی همچون نسبتی به کار رفته است، اما زریاب خویی معتقد است که آغاجی عنوان شغلی (حجابت خاص) است زیرا همۀ کسانی که آغاجی خوانده شده‎اند، شغل امارت و حجابت داشته‎اند. اگر صرفاً نسبت بود، می‎بایست اشخاص دیگری که شغل امیری و حجابت نداشته‎اند نیز این نسبت را داشته باشند که عجالتاً چنین کسی را سراغ نداریم. این واژه در کتابهای انساب هم هست. افزون بر این «آغاجی» منسوب به چیست؟ آغا میزان جی، یا آغاج (درخت، ترکی) میزان ی؟ (آغاجی / قبچی، ۵۳۰-۵۳۱). باتوجه به این ۲ قول و نیز کاربردهای متعدد واژه، شاید بتوان گفت که آغاجی در اصل عنوان شغلی بوده که به‌تدریج به نام تبدیل شده است، مانند «صاحب دیوان» در قدیم و «مستوفی» در زمانهای اخیر. از این‌رو، تعبیر «آغاجی خادم خاصه» یا «حاجب عبدالرحمن الآغاجی» منافاتی با عنوان شغلی بودن آن ندارد. آغاجی، با «آغیجی» از «آغی» (به معنی ابریشم) میزان «جی» به معنی خازن دیباج یا نگاه‌دارندۀ پارچه‎های ابریشمی (کاشغری، ۱ / ۸۳) نیز ظاهراً همریشه نیست. دربارۀ شرایط آغیجی نوشته‎اند که مطلق گنجور و خزانه‎دار بوده، زیرا از شرایط آن آشنایی به علم حساب و هندسه و دفترداری و داشتن صفات امانت و تقویٰ بوده است، حال آنکه آغاجی همۀ این ویژگیها را نداشته است (دانشنامۀ ایران و اسلام). به سبب وجه اشتراکی که در معنی ۲ واژۀ «آغاجی» و «ترخان» هست، برخی از پژوهشگران آن دو را مترادف دانسته‎اند (دایرةالمعارف فارسی)؛ اما «ترخان» لفظ ترکی است و به کسی گفته می‎شد که هر وقت می‎خواست بی‎دستوری می‎توانست به حضور خان (یا پادشاه) درآید. وی در برابر گناه، بازخواست و کیفر نمی‎شد و در جنگها از غنایم سهم می‎برد و در عین حال از تکالیف دیوانی و از پرداخت خراج معاف بود. از این‌رو، ترخان شغلی درگاهی و دیوانی از نوع شغل حاجب و خادم خاص نداشته و واسطۀ رساندن پیام از زیردستان به‎خان یا سلطان نبوده است (انوری، «آغاجی ـ ترخان»، ۶۶۹). مآخذ انوری، حسن، «آغاجی ـ ترخان»، آینده، س ۸، شم‍ ۱۰ (دی ۱۳۶۱ش)؛ همو، اصطلاحات دیوانی، تهران، طهوری، ۱۳۵۵ش، صص ۱۵-۱۶؛ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش علی‎اکبر فیاض، دانشگاه مشهد، ۱۳۵۰ش، صص ۲۰۸، ۲۰۹، ۴۳۹، ۶۱۳، ۶۶۸، ۶۶۹، ۶۷۰، ۷۹۲، ۸۰۰، ۸۸۱، ۸۸۵؛ ثعالبی، ابومنصور، تتمةالیتیمة، به کوشش عباس اقبال، تهران، ۱۳۵۳ق؛ دانشنامۀ ایران و اسلام؛ دایرةالمعارف فارسی؛ راوندی، محمدبن علی، راحةالصدور، به کوشش محمد اقبال، لیدن، ۱۹۲۱م، ص ۹۸؛ رشیدالدین فضل‎الله، جامع‎التواریخ، به کوشش احمد آتش، آنکارا، انجمن تاریخ ترک، ۱۹۵۷م، ص ۲۷۵؛ زریاب خویی، عباس، «آغاجی / قبچی»، آینده، س ۱۰، شم‍ ۸، ۹ (آبان و آذر ۱۳۶۳ش)؛ شمس قیس رازی، المعجم فی معاییر اشعارالعجم، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، دانشگاه تهران، ۱۳۳۸ش؛ عوفی، محمد، لباب‎الالباب، به کوشش ادوارد براون، لیدن، ۱۳۲۴ق / ۱۹۰۶م، ۱ / ۲۹۷؛ کاشغری، محمود بن حسین، دیوان لغات‎الترک، دارالخلافةالعلیة، مطبعۀ عامره، ۱۳۳۳ق؛ نظامی عروضی، احمد، چهار مقاله، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، ۱۳۲۷ق / ۱۹۰۹م، تعلیقات، ص ۱۳۰. جعفر شعار