هندو شاه نخجوانی

هندوشاه ابن بدرالدین سنجر ابن عبدالله صاحبی گیرانی نخجوانی ملقب به فخرالدین نویسنده، ادیب، مورخ و شاعر قرون هفتم و هشتم هجری است.[۱] از آثار مهم او می‌توان به صحاح العجم، موارد الادب و تجارب السلف اشاره کرد.[۲] زندگی‌نامه نام کامل او ابوالفضل ابن بدرالدین سنجر ابن عبدالله صاحبی گیرانی نخجوانی است. او در اشعارش هندوشاه تخلص می‌کرد.[۳] نام کامل او در کتب خود[۱][۴] و هم‌چنین در آثار پسرش شمس‌الدین محمد منشی ذکر شده است.[۵] پسرش از وی اینگونه یاد می‌کند: «پدرم فاضل سعید مغفور مولانا فخرالدین هندوشاه نخجوانی-قدس الله روحه العزیز-...»[۵] از این جمله اینگونه برمی‌آید که لقب او فخرالدین بوده است. او اصالتا اهل اهل روستای گیران از شهر اردوباد از توابع نخجوان است. خود وی در اشعارش به زادگاهش نخجوان اشاره می‌کند: «...بار دیگر چنانچه مطلوبست/برسانم به خطه نشوی»[۶] با توجه به نگارش لغتنامه "صحاح عجم" به سال 677 هجری قمری به یقین وی در نیمه نخست قرن هفتم بدنیا آمده و در نیمه نخست قرن هشتم حدود سال 728-727 هجری فوت کرده است.[۲] برخى محققان از روى پاره‌اى قرائن به طور ضمنى تاریخ تولد هندوشاه‌ را حدود 645 هجری تخمین زده اند.[۷] هم‌چنین تاریخ وفات وى را گاه حدود 730 هجری[۸][۹] و گاه دقیقاً در سال 730 ق. گزارش‌ کرده[۱۰] و برخى او را در 730 هجری در قید حیات دانسته‌اند.[۱۱][۱۲] هندوشاه تحصیلات خود را در مدرسهٔ مستنصریهٔ بغداد به پایان رساند و نیز نزد شمس‌الدین محمد کیشی تحصیل کرد. ابن الفَوطى‌، دانشمند معاصر هندوشاه که در سال 679 ق. در مدرسه نظامیه بغداد با وى ملاقات کرده‌، مقام علمى هندوشاه را فراتر از این توصیف نموده‌ و چنین نوشته‌ است‌: «فخرالدین‌، ابوالفضل‌، هندوشاه ابن سنجر صاحبى‌، حکیم و منجّم و ادیب و از زمره افاضل علما است‌... وى به آموختن علم نجوم و ریاضى و انواع حکمت و فنون ادب‌ همت گماشت‌...». [۱۱] وی از منشیان صاحبدیوان خاندان جوینی، آباقاخان و ایلخانان پس از او بود.[۱۳] او سه برادر بنامهای ناصرالدین قتلغشاه، عزالدین دولتشاه و حسام‌الدین توغانشاه داشت که همگی در مناصب دولتی بوده اند.[۲] در ۶۷۴ هجری قمری به نیابت از برادر خود، سیف الدوله امیر محمود، چندی بر کاشان حکمرانی کرد و در آن جا مدرسه‌ای ساخت و کتاب‌های بسیاری وقف کرد. مدتی نیز در محضر جماالدین ابوالقاسم کاشی بود. ظاهراً او در پی فوت عطا ملک جوینی به سال 681 قمری و قتل خواجه شمس الدین‌جوینی به همراه تنی چند از فرزندانش توسط ارغون خان به سال 682 قمری و زوال اقتدارخاندان جوینی،[۱۴] چند گاهی به خدمت دستگاه زنگی شاه بن حسن بن احمد دامغانی درآمد. او به هر دلیل‌، مدتی از اشتغالات‌ حکومتی منعزل و در وطن مألوف خود، نخجوان‌، اقامت داشته تا این‌که در سال 714 قمری به دستگاه اتابکان لر بزرگ، نصرةالدین احمد بن یوسف شاه(696-733 هجری)، پیوست و کتاب تجارب السلف را به نام او تألیف کرد.[۱۲][۱۳] عباس اقبال آشتیانی در این باره می‌نویسد: «در اواخر ایام اتابکی نصرةالدین احمد لر هندو شاه که در نخجوان می زیسته، به عزم رسیدن به خدمت آن اتابک که به فضل دوستی شهرتی داشته است، حرکت کرده و برای آنکه تحفه ای به رسم ارمغان تقدیم او نماید، کتاب معروف منیة الفضلاء ... تألیف ابن الطقطقی را به فارسی ترجمه کرده و مطالب بسیار دیگر نیز از سایر کتب اقتباس کرده و بر آن افزوده و کتاب تجارب السلف را ... به نام اتابک مزبور به رشته تألیف در آورده است.»[۴] آثار صحاح العجم لغت‌نامه منثور فارسی به ترکی است که هندوشاه آن را به تاریخ 677 هجری برای نوآموزان فارسی در آذربایجان تالیف کرد.[۱] از این کتاب بیش از 100 نسخه خطی موجود است.[۲] تجارب السلف این کتاب در ۷۲۳–۷۲۴ تألیف شده‌است و موضوع آن تاریخ خلیفه‌ها و وزیران اسلام تا برچیده شدن خلافت عباسی است. هندوشاه در تألیف تجارب السلف از منیه الفضلاء فی تواریخ الخلفاء و الوزراء صفی الدین ابن طقطقی استفاده مستقیم کرد با این تفاوت که قسمت‌هایی از آن حذف کرده و مطالبی از کتاب‌های معروف دیگر عربی و فارسی بر آن افزوده‌است. قدیمی‌ترین نسخه آن، نسخه برگردان اصفهان است.[۱۳] موارد الادب کتابی تالیف 707 هجری به فارسی است. تنها نسخه خطی آن در استانبول قرار دارد.[۲] دیوان اشعار برخی اشعار او را فرزندش در کتاب صحاح الفرس خود ذکر کرده است. اما دیوان کامل آن به دست ما نرسیده است.[۳] ابن الفوطی می‌نویسد: «... من او را در سال 679 در مدرسه نظامیه [بغداد] دیدم‌، ولی مطلبی از وی‌ننوشتم و روایت نکردم‌. وی دارای شعر فارسی نیکو می‌باشد. هم‌چنین شنیدم که او به عربی نیز شعر سروده است‌، ولی شعر عربی وی به دست من نرسیده است‌.»[۱۱] منابع 1. صاحبی گیرانی نخجوانی، هندوشاه ابن بدرالدین سنجر ابن عبدالله (۱۳۶۱). صحاح العجم (به فارسی و ترکی). به کوشش بیگدلی، غلامحسین. مرکز تولید و انتشارات مجتمع دانشگاهی ادبیات و علوم انسانی-تهران. 2. صاحبی گیرانی نخجوانی، هندوشاه ابن بدرالدین سنجر ابن عبدالله (۲۰۲۴). فخرالدین ھندوشاه نخجوانی صحاح عجم کبیر و مختصر (به فارسی و ترکی). به کوشش رفاهی علمداری، فیروز. فیروزان. ص. ۱۸. 3. جواد, بشری (2008-01-01). "نکته هایی تازه درباره هندوشاه نخجوانی و فرزندش شمس منشی". 2 (12): 187–198. 4. صاحبی گیرانی نخجوانی، هندوشاه ابن بدرالدین سنجر ابن عبدالله (۱۳۵۷). تجارب السلف در تواریخ خلفا و وزرای ایشان. به کوشش اقبال آشتیانی، عباس. طهوری - تهران - ایران. 5. نخجوانی، شمس الدین محمد منشی (۱۹۶۴). دستور الکاتب فی تعیین المراتب. به کوشش علی‌اوغلی، عبدالکریم. فرهنگستان علوم. انستیتوی خاور شناسی - مسکو - روسیه. 6. صحاح الفرس : فرهنگ لغات فارسی از قرن هشتم هجری. به کوشش طاعتی، عبدالعلی. بنگاه ترجمه و نشر کتاب. ۱۳۵۵. 7. ابن اثیر، عز الدین علی بن محمد شیبانی‌؛ الکامل فی التاریخ‌؛ بیروت‌: دار صادر،1385 ق . 1965 م‌ 8. ابن خلدون‌، عبدالرحمن‌؛ مقدمه ابن خلدون‌؛ چ اول‌؛ بیروت‌: دارالکتب العلمیة‌،1413 ق . 1993 م‌ 9. مجله رشد آموزش ادب فارسی، س 4، ش 17-18، تابستان و پاییز 1368، صفحه 21، غلامحسین بیگدلی 10. ابن طقطقی‌، محمد بن علی بن طباطبا؛ الفخری فی الا‌داب السلطانیه و الدول اسلامیة‌؛ چ‌اول‌؛ الاسلامیه‌؟ قم‌: شریف رضوی‌، 1414 ق . 1372 ش‌. 11. ابن الفُوَطی‌، کمال الدین عبدالرزاق‌؛ الحوادث الجامعة و التجارت النافعة فی المائده‌السابعة‌؛ بیروت‌: دارالفکر الحدیث‌، 1407 ق . 1987 م‌. 12. دشتی‌، محمد (۱۳۸۷). «هندوشاه و تجارب السلف». م : موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان. 13. جویا, جهانبخش (2006-01-01). "هندوشاه نخجوانی و سروده های بازیافته اش". 4 (32): 38–59. 14. المنجد فی الاعلام‌؛ [مؤلف مشخصی ندارد]؛ چ بیست و یکم‌؛ بیروت‌: دارالمشرق‌،1973 م‌. رده‌ها: • اهالی نخجوان • تاریخ کاشان • تاریخ‌نگاران مسلمان • درگذشتگان سده ۱۴ (میلادی) • این صفحه آخرین‌بار در ۲ آوریل ۲۰۲۵ ساعت ۱۹:۰۵ ویرایش شده است.