صحاح العجم

صحاح العجم یا تحفه العشاق، یکی از واژه‌نامه‌های منثور فارسی به ترکی آذربایجانی است که در سال 677 هجری قمری به قلم هندوشاه نخجوانی تالیف شده است.[۱] این اثر، بعد از تحفه حسام کهن‌ترین واژه‌نامه فارسی-ترکی است که تاکنون کشف شده است.[۲] درباره مولف هندوشاه نخجوانی از منشیان، زبان‌دانان و شاعران قرون هفتم و هشتم هجری است که کتاب صحاح العجم را مطابق نسخه آکسفورد در غروب سه‌شنبه ذی‌الحجه 677 هجری به اتمام رسانده است. در نسخه خطی چنین آمده است:[۲] "تمت الصحاح العجمیه بعون ملک الوهاب بحسن التوفیق و التیسرء التی لابد منها لکل طالب الفارسی من الصغیر و الکبیر فی یوم العصر من یوم .... من اخر شهر ذی‌الحجه فی تاریخ سنه 677 "[۳] ساختار و محتوای کتاب صحاح العجم در دو نسخه کبیر و مختصر تالیف شده است. نسخه کبیر شامل بیش از 11000 واژه و نسخه مختصر حاوی بیش 5000 واژه است.[۲]هندوشاه، ابتدا صحاح عجم را در حجم کم تالیف کرده و سال‌های بعد ضمن مراجعه مجدد به این کار دست به تالیف آن در حجم وسیع‌تر کرده و صحاح عجم کبیر را در حجم بزرگ‌تر به یادگار گذاشته است. درمورد زمان تالیف نخست و تالیف بعدی تاریخ دقیقی در دست نمی‌باشد. اگرچه به نظر برخی از محققان مثل آکیموشکین لغت‌نامه نخست در سال 677 هجری نوشته شده است.[۳] این فرهنگ بنا به گفته خود نویسنده برای یاری به ترک‌هایی نوشته شده که مشتاق آموختن فارسی بوده‌اند.[۱] مولف این اثر را چون تحفه‌ای به عاشقان و نوآموزان فارسی هدیه کرده است و به همین دلیل نام دیگر کتاب خود را تحفه‌العشاق گذارده است.[۱] این کتاب شامل چهار قسمت است:[۴] • مقدمه به عربی • القسم الاول فی الاسماء: شامل اسم‌های فارسی و ترجمه آن‌ها به ترکی • القسم الثانی فی الافعال: شامل مصادر فارسی و ترجمه آن‌ها به ترکی • تتمه فیها القواعد و الامثله: شامل قواعد و دستور زبان فارسی به زبان ترکی در هر بخش، جهت سهولت تلفظ اعراب واژگان مشخص شده است. و از توضیحات ساده به ترکی و بدون شاهد شعری استفاده شده است.[۲] علاوه بر محمد نخجوانی پسر کلیه لغتنامه نویسان کلاسیک ازجمله لطف الله حلیمی، نعمت الله رومی، رستم مولوی، قره حصاری و حسن افندی و خلف تبریزی و برخی از لغت نامه های متاخرتر تا سده های اخیر (حتی دهخدا به‌طور غیرمستقیم) از لغتنامه " صحاح عجم" بهره برده اند.[۲] نسخه‌های خطی آکیموشکین در مقاله‌اش که از وجود 40 نسخه دستنویس از صحاح العجم خبر می دهد.[۳] در سالهای اخیر ابوالفضل قلی‌یف پس از تحقیقات مفصل در کتابخانه های جهان بیش از 100 نسخه دستنویس "صحاح عجم" را شناسایی کرده و در مقاله ای مفصل ارائه کرده است.[۵] نسخه‌های خطی مهم شامل:[۲] • دستنویس مجلس شورای اسلامی(شامل هر دو نسخه کبیر و مختصر) به شمره 17955 • دستنویس کتابخانه ملی تهران(نسخه مختصر) به شماره 5-5204 • دستنویس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران(نسخه مختصر) به شماره 9265 • دستنویس کتابخانه واتیکان(نسخه مختصر) به شماره Borg.pers.12 • دستنویس کتابخانه دانشگاه لیدن(نسخه مختصر) به شماره or.638 • دستنویس کتابخانه دانشگاه لیدن به شماره ms.or.701 • دستنویس سوم در کتابخانه دانشگاه لیدن • دستنویس کتابخانه ملی فرانسه(نسخه مختصر) به شماره turc198 • دستنویس کتابخانه ملی فرانسه به شماره turc256 • دستنویس براتیسلاوا(نسخه مختصر) • نسخه دستنویس استانبول(نسخه مختصر) به شماره 4698 • دستنویس دانشکده الهیات دانشگاه آنکارا به شماره 36255 • دستنویس کتابخانه ملی ترکیه به شماره 1/7457 06 Mil Yz A • دستنویس کتابخانه سلیمانیه کلکسیون مراد مولا شماره 1802 • دستنویس کتابخانه دانشگاه استانبول به شماره 1430 • نسخه لنینگراد • نسخه برلین • نسخه مصر • نسخه پاکستان • نسخه هند چاپ‌های معاصر صحاح العجم، به اهتمام غلامحسین بیگدلى، 1361، نشر دانشگاهی غلامحسین بیگدلى صحاح العجم را توسط نشر دانشگاهی منتشر کرد. این چاپ سرشار از اغلاط املایی و معنایی بر اساس یک نسخه ناقص (نسخه براتیسلاو) بود. صحاح العجم، به اهتمام فیروز رفاهی علمداری،2024، فیروزان به اهتمام فیروز رفاهی علمداری بر اساس 15 نسخه دستنویس مختلف، توسط نشر فیروزان منتشر شده است. این نشر شامل هر دو نسخه کبیر و مختصر کتاب می‌شود. ھندوشاه نخجوانی ، صحاح العجمیه، 1990 متن علمی و مقدمه و ضمیمه بقلم جمیله صادق اوا و طیبه علی عسکراوا، انستیتوی خاورشناسی فرھنگستان علوم جمھوری آذربایجان، اداره انتشارات شرق-غرب ، باکو بر اساس سه نسخه سنت پترزبورگ، برلین و براتیسلاو تهیه شده است. اما تلفظ واژگان را درج نکرده است. تمایز از صحاح الفرس در برخی منابع به دلیل شباهت نام و نزدیکی زمان تالیف صحاح العجم هندوشاه نخجوانی(پدر) و صحاح الفرس شمس‌الدین محمد نخجوانی(پسر)، این دو اثر یک کتاب تلقی شده اند. بعدها با کشف نسخ بیشتری از صحاح العجم که نام مولف مشخصا هندوشاه نخجوانی نوشته شده بود، این شبهه برطرف شد.[۲] در مقدمه جلد پنجم فرهنگ نظام می خوانیم: "صحاح الفرس فرهنگ شعری قابل و در اهمیت تالی لغت الفرس" اما حیف که نسخش کمیاب است و در بعضی نسخ به جای صحاح الفرس که در نسخه من است صحاح العجم نوشته شده است." حاج خلیفه، مؤلف کشف الظنون، در این باره چنین می نویسد: "لهندو شاة النخجوانی المتوفى سنة ٧٣٠ رتبه على ترتیب الصحاح العربى وَ هُوَ مُختصرانِ : قَدیمٌ وَ هُوَ معروف بدیرینه مختصر و جدید قال فیه لما رأیتُ أکثر کتب المشایخ المُدَوَّنَةِ بِلَغةِ الْمُرْسِ وَ کَانَ أکثر را غبیها غیر فارس فَجَمَعْتُ مِنها عَلَى وَجهِ لا یَخْفَى وَ سَمِّیْتُهُ به لِکَوْنِهِ عَلَى أسلوب الصحاح العربیه " .[۶] از دانشمندان معاصر شادروان علامه دهخدا از وجود آثار این پدر و پسر آگاه بوده و در این باره چنین میگوید: "لغوى بودن پدر سبب شد که پسر نیز گویی در این میدان بزند و چون پدر صحاح العجم را نوشته او هم صحاح الفرس بنویسد" اشاره به کتاب در آثار دیگر نعمت الله بن احمد الرومی در مقدمه لغت نعمت الله رومی که درسال 947 تالیف کرده، به این لغتنامه در دو شکل مختصر و کامل اشاره کرده است. نعمت الله در مقدمه لغتنامه اش مینویسد: "... ناگاه بر خاطر فاتر این بنده بی‌چاره و بی‌مایه اعنی به نعمت الله بن احمد بن مبارک الرومی خطور کرد که از کتب‌های لغت فارسی لغت‌ها جمع کنم و کتابی سازم ازین بی‌چاره یادگار ماند و باشد که کار کسی را بشاید. پس با بسیار کوشش از چندین لغات جمع کردم همچو اقنوم عجم و قاسمیه لطف الله حلیمی و وسیله المقاصد و لغت قره حصاری و صحاح عجم دیرینه مختصر و صحاح عجم جدید کبیر و جز اینها از بسیار کتب چیدم"[۷] ملا صالح بن محمد در مقدمه لغتنامه الدره قضیه فی الغه الترکیه که در سال 990 هجری در مصر تالیف کرده است به صحاح العجم به عنوان یکی از ماخذ خود اشاره میکند و مینویسد: "هذا الرساله ینف و ثلاثون کتابا فی الغات المختلفه من عربی و ترکی و عربی و فارسی و ترکی و فارسی و ترکی و نوایی و ترکی و بهلوی مثل اختری الکبیر و مرقات و نعمه الله و حلیمی چلبی و صحاح العجم و صحاح البیان و جواهر العقود و ابن ملک و تحفه الادب و سلسه الذهب و دانستن و نصاب الصبیان و شرح السید الشریف الجرجانی و نصاب الفتیان و نسخه شاهدی و تحفه حسام و لغات کلستان و ایضا ابیات الکلستان العربیه معا و شرحها و لغه ترکییه و نواییه و لغات المثنوی ملا خنکار العربیه و مما من الله تعالی علی به فی تحریر هذه الرساله...."[۸] حسن افندی در لسان العجم لغتنامه فارسی به ترکی، در مقدمه چنین می‌نویسد: "اما بو حقیر ناتوانک ماخذی فرهنگ جهانگیری مجمع الفرس و شرفنامة منیری تالیف ابراهیم قوام فاروقی و فرهنگ محمودی که عزیز الوجود کتاب معتبردر و فرهنگ محمد هندوشاه نخجوانی و صحاح عجم کبیر و صغیر و شرح کتاب "السامی فی الاسامی" المیدانی و "مقدمه الادب" العلامه الزمخشری و..."[۹] کتاب شرح تحفه شاهدی تالیف محمد ابن ابراهیم عصمت در سنه 1113 هجری است. او در ذیل توصیف واژه زنخدان مینویسد: " زنخدان اکک که چکه ده دیرلر ذقن معناسنه شامل الغه و صحاح عجم و نعم هالله ده اکک معناسنه اولدیغی مسطور"[۱۰] انتساب نادرست به پیرعلی برکوی در نسخه‌ای که در کتابخانه آنکارا نگهداری میشود و در سال 704 هجری استنساخ شده است، این اثر به محمد بن پیرعلی برکوی منسوب شده است.[۱۱] در حالی‌که پیرعلی برکوی در سال 928 به دنیا آمده است و نمی‌تواند مولف این اثر باشد. از طرف دیگر برکوی هیچ اثری به فارسی ننوشته است و به جز وصیتنامه کلیه آثارش را به زبان عربی نوشته است. طبق نظر محققان برکوی اولین اثرش را در سال 950 هجری تالیف کرده است. احمد کایلی در تز فوق لیسانش نشان می دهد که کاتالوگ نویسان به خطا آثار متعددی را به نام محمد بن پیرعلی برکوی ثبت کرده اند که مولف آن آثار اشخاص دیگری هستند و از جمله این آثار "صحاح عجم" میباشد.[۱۲] منابع 1. صاحبی گیرانی نخجوانی، فخرالدین هندوشاه بن بدرالدین سنجر بن عبدالله (۱۳۶۱). صحاح العجم. به کوشش بیگدلی , غلامحسین. ستادانقلاب فرهنگی , مرکز نشر دانشگاهى-تهران. 2. صاحبی گیرانی نخجوانی، فخرالدین هندوشاه بن بدرالدین سنجر بن عبدالله (۲۰۲۴). صحاح العجم دیرینه مختصر و جدید کبیر، با استفاده از 15 نسخه دستنویس (به ترکی و فارسی). به کوشش رفاهی علمداری، فیروز. فیروزان. 3. O.A. Akimushkin, On the date of Al-Sihah Al-Ajamiyya`s Composition, Manuscripta Orientalia, International Journal for Oriental Manuscript Research, Vol.3, No.2. June 1997, p.31 4. Altun, Harun (2015-01-01). "İlk Farsça-Türkçe Sözlüklerden Sıhahu'l-Acem : Karşılaştırmalı İnceleme ve Kelime Dizini". 5. Əbulfəzl Quliyev, Hinduşah Nəxcəvaninin Əlsihəh əl-Əcəmiyyə əsəri və onun əlyazma nüsxələri haqqında bəzi qeydlər, AMEA Nəxcivan Bölməsi Elmi əsərləri,2019,No.3, s.134 6. حاج خلیفه کشف الظنون چاپ استانبول جلد دوم، صفحه ۱۰۷۴ 7. نسخه دستنویس" لغت نعمه الله" برلین، ص.51 8. الدره قضیه فی الغه الترکیه، ملاصالح ابن محمد، نسخه دستنویس کتابخانه ملی فرانسه بشماره 279، ص.14 9. لسان عجم، حسن افندی، چاپ سنگی، ص.18 10. شرح تحفه شاهدی ، محمد بن ابراهیم عصمت، نسخه دستنویس، ص.30 11. سیدمحمدمحیط طبابایی، صحاح العجم کتابی نوساخته و ناشناخته، مجله آینده سال نھم، ص.895 12. A Critical Study of Birgivi Mehmed Efendi`s (D.981) Works and Their Dissemination in Manuscripts Form, Master of Art in History Thesis, Bogazici University, 2010 • این صفحه آخرین‌بار در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۵ ساعت ۰۹:۲۱ ویرایش شده است.