دوک

دوک . (اِ) ۞ آهن دراز که در چرخه ٔ ریسمان باشد. (غیاث ). آلتی که بدان ریسمان ریسند. (ناظم الاطباء) (انجمن آرا) (از آنندراج ) (برهان ). دراره . مِغزَل . مُغزَل . (منتهی الارب ). مَغزَل . (منتهی الارب ) (السامی فی الاسامی )(دهار). آلت آهنین که زنان بدان ماشوره ریسند. (شرفنامه ٔ منیری ). آلتی که بدان پنبه و پشم ریسند. (یادداشت مؤلف ). مِردَن . (منتهی الارب ). چوبی تقریباً به طول نیم گز یا بیشتر که در یک سر آن نیم کره ٔ چوبی قرار دارد و در سر دیگر آن نیم کره ٔ قلابی آهنین نازک سرکج تعبیه شده است . قطر چوب درقسمت نیم گوی کلفت و در قسمت دیگر باریک است . زنان دوک ریس ، سر رشته را بدان قلاب می پیچانند و با یک دست دوک را روی زانو تاب می دهند و با دست دیگر پشم یا پنبه را که از یک سر به صورت باریکی به رشته سر چنگک متصل است به آرامی به تاب درمی آورند و همین که رشته به درازای فاصله ٔ دست و زانو یعنی حدود یک گز رشته شد آن را به دور چوب می پیچند و دوباره به تافتن رشته ٔ دیگر می پردازند و این کار را همچنان ادامه می دهند تا توده ٔ قطور مخروطی شکل از رشته ٔ پشم یا پنبه فراهم آید و آن توده ٔ مخروطی شکل را دوکچه نامند :
که یک روزتان هدیه ٔ شهریار
بود دوک با جامه ٔزرنگار.

فردوسی .

بدو دوک و پنبه فرستد نثار
تفو بر چنان بیوفا شهریار.

فردوسی .

برو چون زنان پنبه و دوک گیر
پس پرده با دختران سوک گیر.

فردوسی .

به تاج کیی ار بنازد همی
چرا خلعت از دوک سازد همی .

فردوسی .

گرامی یکی دخترش بود و بس
که نشمردی او دختران را به کس .

فردوسی .

سلاح یلی بازکردی و بستی
به سام یل و زال زر دوک و چادر.

فرخی .

زن برون کرد کولک از انگشت
کرد بر دوک و دوک ریسی پشت .

لبیبی .

ای قحبه بیازی بدف ز دوک
مسرای چنین چون فراستوک .

زرین کتاب .

تو رو چون زنان پنبه ودوک گیر
چه داری به کف خنجر و گرز و تیر.

اسدی .

نشود مرد پردل و صعلوک
پیش مامان و بادریسه ودوک .

سنایی .

منعمی بر پیر دهقانی گذشت اندر دهی
نان جو می خورد وپیشش پاره ای بزموی و دوک .

انوری .

خنیاگرزن صریردوک است
تیر آلت جعبه ٔ ملوک است .

نظامی .

یکی را حکایت کنند از ملوک
که بیماری رشته کردش چو دوک .

سعدی (بوستان ).

که مویم چوپنبه است و دوکم بدن .

سعدی (بوستان ).

چون نوک دوک پیرزنان تیغ کوهسار
ز انصاف صدر عالم در پنبه شد نهان .

سپاهانی (از شرفنامه ).

با دوک خویش پیرزنی گفت وقت کار
کاوخ ز پنبه ریشتنم موی شد سپید. پروین اعتصامی .
- امثال :
مثل دوک ؛ سخت لاغر. (یادداشت مؤلف ).
مثل دوک سیاه ؛ سخت نزار و سیاه . (یادداشت مؤلف ).
تو پیرزنی دوکت آید بکار .
(امثال و حکم دهخدا). رجوع به چرخه شود.
- دوک پشم ؛ چرخی است که در آن پشم ریسند و آن چوب باریکی است به قدر دو وجب کمابیش و در وسط آن چوبی است بیضوی شکل و در وسط سوراخی دارد که آن چوب باریک را در آن کرده اند و دست به آن چوب کوچک زنند و گردانند. (لغت محلی شوشتر نسخه ٔ خطی کتابخانه ٔ مؤلف ). دراره . (دهار).
- دوک رشتن (به اضافه ) ؛ آلت ریسمان رشتن :
تو این نیزه را دوک رشتن گزین
نه مرد سوارانی و دشت کین .
فردوسی .
|| (اصطلاح جانورشناسی ) مجموعه ٔ رشته هایی که در موقع تقسیم سلول پدیدار میشوند و مجموعاً شکل دوک را دارند. ۞ رجوع به جانورشناسی عمومی فاطمی ج 1 ص 22 شود.