گمان

گمان . [ گ ُ / گ َ ] (اِ) در اوستائی ظاهراً ویمانه ۞ (گمان ). قیاس با اوستایی ویمنوهیه ۞ شود. پهلوی گومان ، کردی و افغانی عاریتی و دخیلی گومان ۞ ، بلوچی گوان ۞ و پارسی باستان ویمانه ۞ . ظن . وهم . احتمال . شک . شبهه . رای . اندیشه . فرض . تصور. (ازحاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ). ظن و حدس و فکری که از روی یقین نباشد و با لفظ بردن و بستن و داشتن و افتادن مستعمل است . (آنندراج ). شک . (غیاث ) (دانشنامه ٔ علایی ). ضد یقین . (فرهنگ رشیدی ). ظن . (زمخشری ). وهم . (منتهی الارب ) (دهار). مخیله . (دهار). حدس . ریب . ریبه . تخمین : هوء؛ گمان بردن به کسی نیکی یا بدی . زَغلَمه .غیب . خیله . نخاله : مخیله ؛ گمان بردن چیزی را. خال . خیلان ؛ گمان بردن چیزی را. (منتهی الارب ) :
که شاه جهان از گمان برتر است
چو بر تارک مشتری افسر است

فردوسی .

چنان بد که در کوه چین آن زمان
دد و دام بودی فزون از گمان .

فردوسی .

از دل خویش باری آگاهم
وز دل خویش نیستم به گمان .

فرخی .

گفتم زمانه شاه گزیند بر او دگر
گفتا گزید هیچ کسی بر یقین گمان .

فرخی .

گر یقین هرگز ندیدی از گمان آویخته
اینک آن فربه سرونش وآنک آن لاغر میان .

عنصری .

کرا در جهان خوی زشت ار نکوست
به هر کس گمان آن برد کاندر اوست .

اسدی .

به گیتی درون جانور گونه گون
پسند از گمان وز شمردن فزون .

اسدی .

آن کو به عقل جور و جفا جوید و بلا
بیشک درین عطاش گمان خطا شده ست .

ناصرخسرو.

اگر سوی تو بودی اختیارت
نگشتی هرگز این اندر گمانت .

ناصرخسرو.

بمجرد گمان ... نزدیکان خود را مهجور گردانیدن ... تیشه بر پای خود زدن است . (کلیله و دمنه ). گمان نمیباشد که شتربه خیانتها اندیشد. (کلیله و دمنه ).
به گمان یوسفیت گمشده بود
یوسفت گرگ شد گمان برگیر.

خاقانی .

گیتی که اولش عدم و آخرش فناست
در حق وی گمان ثبات و بقا خطاست .

ظهیرالدین فاریابی .

گفتم در چیزی که آدمی به گمان باشد باز بی گمان شود به اسباب و استدلال آنرا یقین گویند از بهر این معنی است که اﷲ را یقین نگویند که او منزه است از گمان . یقین آن است که معنی بی گمان بر در دل ایستاده باشد. (کتاب المعارف بهأولد).
چون در رهت یقین و گمانی همی رود
اي برتر از یقین و گمان از که جویمت .

عطار.

ای برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم
وز آنچه گفته اند و شنیدیم و خوانده ایم .

سعدی (گلستان ).

ای اهل هنر قصّه همین است که گفتم
هان تا نفروشید یقینی به گمانی .

ابن یمین .

|| خواب و خیال :
بسان گمان بود روز جوانی
قراری نبوده ست هرگز گمان را.

ناصرخسرو.

- با گمان افتادن ؛ به گمان افتادن . دچار تردید شدن :
از خیال آمدن و رفتنش اندر دل و چشم
با گمان افتم اگر خود بیقین میگذرد.

سعدی (طیبات ).

- بدگمان ؛ بداندیش . بدسگال . آنکه همیشه کارهای بد بیندیشد :
شده تخمه ویران و ایران همان
برآمد همه کامه ٔ بدگمان .

فردوسی .

بدو گفت کز بدگمان برگسل
به اندیشه بیدار کن چشم و دل .

اسدی .

اگر بر پری چون ملک ز آسمان
به دامن درآویزدت بدگمان .

سعدی .

- || مأیوس . نگران :
بسختی در آخر مشو بدگمان
که فرخ تر آید زمان تا زمان .

نظامی .

- بی گمان ؛ بی شک . بدون تردید :
ترا جنگ با آشتی گر یکی است
خرد بی گمان نزد تو اندکی است .

فردوسی .

دگر گفت کز گردش آسمان
خردمند برنگذرد بی گمان .

فردوسی .

گرچه موش از آسیا بسیار دارد فایده
بی گمان روزی فروکوبد سرش خوش آسیا.

ناصرخسرو.

هرکه عیب دگران پیش تو آورد و شمرد
بی گمان عیب تو پیش دگران خواهد برد.

سعدی .

رزق اگرچند بی گمان برسد
شرط عقل است جستن از درها.

سعدی .

وگربا پدر جنگ جوید کسی
پدر بی گمان خشم گیرد بسی .

سعدی (بوستان ).

- بی گمان بودن ؛ یقین داشتن :
چون نباشد بنای خانه درست
بی گمانم که زیر رشت آید.

فرالاوی .

- در گمان افتادن ؛ به شک افتادن . دچار تردید شدن :
عجب دارم ز بخت خویش و هر دم در گمان افتم
که مستم یا بخوابم یا جمال یار می بینم .

سعدی (غزلیات ).

- در گمان افکندن ؛ بشک انداختن . دچار تحیر کردن . سرگردان ساختن :
هر یکی نادیده از رویت نشانی میدهد
پرده بردار ای که خلقی در گمان افکنده ای .

سعدی (طیبات ).

- در گمان شدن ؛ در گمان افتادن . بشک افتادن . دچار تردید شدن . نگران شدن :
کز این مرد چینی چیره زبان
فتادستم از دین خود در گمان .

فردوسی .

بمردی نباید شدن درگمان
که بر ما دراز است دست زنان .

فردوسی .

- در گمان ماندن ؛ مشکوک ماندن . به شک افتادن :
هر آنکه روی توبیند برابر خورشید
میان صورت و خورشید در گمان ماند.

سعدی .

- سخت گمان ؛ دیرباور. آنکه بزودی به چیزی یقین نکند :
ای سخت گمان سست پیمان
این بود وفای عهد اصحاب ؟

سعدی .

- گمان افتادن ؛ به فکر رسیدن . به خیال رسیدن . باور کردن :
گمان افتاد هر کس را که شیرین
ز بهر مرگ خسرو نیست غمگین .

نظامی .

- امثال :
به هر کجا که درآمد یقین گمان برخاست .
سر بی علم بدگمان باشد .

اوحدی .

گمانها همه راست بشمر ز دور .
نتوان داد یقینی به گمانی .

فرخی .

هوشیار بدگمان است .
یقین را به گمان نفروشند .